Wyrok z dnia 30 listopada 2000 r.
II UKN 90/00

Dziecko powierzone przez sąd opiekuńczy pieczy rodziny zastępczej co
najmniej na rok przed śmiercią rodzica zastępczego, nabywa prawo do renty
rodzinnej po tym rodzicu, jeżeli nie ma prawa do renty rodzinnej po rodzicach
naturalnych.


Przewodniczący SSN Maria Tyszel, Sędziowie SN: Beata Gudowska (spra-
wozdawca), Andrzej Wasilewski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 30 listopada 2000 r. sprawy z wniosku
Hanny C. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w P. o rentę
rodzinną, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poz-
naniu z dnia 16 listopada 1999 r. [...]

z m i e n i ł zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu, poprzedzają-
cy go wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu
z dnia 10 maja 1999 r. [...] oraz decyzję Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
w P. z dnia 24 grudnia 1998 r. [...] i przyznał Pawłowi P. prawo do renty rodzinnej po
Ryszardzie W. od dnia 1 grudnia 1998 r.,
przyznał Bogdanowi S. Kancelaria Adwokacka w P. [...] kwotę 100 zł (sto) ty-
tułem nieopłaconej pomocy prawnej w postępowaniu kasacyjnym.

U z a s a d n i e n i e


Wyrokiem z dnia 16 listopada 1999 r. Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpie-
czeń Społecznych w Poznaniu oddalił apelację Hanny C. (matki małoletniego Pawła
P.) od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 10 maja 1999 r., oddalającego
jej odwołanie od decyzji Oddziału Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, odmawiającej
przyznania jej synowi renty rodzinnej po dziadku Ryszardzie W. Podstawę faktyczną
orzeczenia Sądu Apelacyjnego było bezsporne ustalenie, że jego naturalny ojciec
Jerzy P. zmarł w dniu 30 sierpnia 1993 r., osierociwszy siedmioro dzieci z różnych
związków. Dzieciom - wobec tego, że ojciec nie spełniał warunków do własnych
świadczeń - przyznano rentę rodzinną jako świadczenie wyjątkowe. Po jej podziale,
do rąk Hanny C. wypłacano 2/7 części dla dwóch synów Jerzego P. - Pawła i Grze-
gorza, w łącznej kwocie 118,57 zł. Paweł P. od urodzenia (w dniu 17 kwietnia 1985
r.) był zresztą wychowywany i utrzymywany przez dziadka matecznego - Ryszarda
W.

Postanowieniem Sądu Rejonowego w Poznaniu z dnia 27 października 1997
r., władza rodzicielska Hanny C. nad Pawłem P. została ograniczona przez umiesz-
czenie go w rodzinie zastępczej, u dziadka, którego zobowiązano do składania Są-
dowi sprawozdań, poczynając od dnia 1 grudnia 1997 r. Ryszard W. uprawniony był
do renty inwalidzkiej w kwocie 555 zł brutto. Zmarł w dniu 29 listopada 1998 r.

W tym stanie faktycznym Sąd Apelacyjny potwierdził trafność odmowy przy-
znania Pawłowi P. renty rodzinnej po Ryszardzie W., stwierdzając, że nie spełnia on
warunków przewidzianych w art. 40 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), albowiem ma
prawo do renty rodzinnej po swym naturalnym ojcu (od dnia1 listopada 1994 r.), a
dziadek nie został ustanowiony jego opiekunem.

Kasacja Hanny C. została oparta na podstawie naruszenia prawa materialne-
go przez błędną wykładnię przepisów art. 39 w związku z art. 40 ustawy o zaopa-
trzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. Skarżąca podniosła w szczególności
niewłaściwe pojmowanie przez Sąd przyznania renty wyjątkowej jako przeszkody
ustalenia prawa do renty rodzinnej. Wskazała również, że Ryszard W. sprawował
opiekę nad wnukiem przez okres dłuższy niż rok poprzedzający jego zgon i - w takim
wypadku - o charakterze ich stosunku, w świetle art. 40 ustawy o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników, decyduje fakt, iż zapewnia mu konieczne utrzymanie i wycho-
wanie jako wyraz sprawowania nad nim opieki.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Przepis art. 37 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) stanowi o prawie do
renty rodzinnej członków rodziny pracownika, który w chwili śmierci pozostawał w
zatrudnieniu i okres jego zatrudnienia nie był krótszy niż wymagany do renty inwa-
lidzkiej, albo nie pozostawał w zatrudnieniu, lecz miał ustalone prawo do emerytury
lub renty inwalidzkiej lub spełniał warunki wymagane do uzyskania jednego z tych
świadczeń. W świetle tego przepisu, rozważanie wskazanego w kasacji zagadnienia
należy poprzedzić nie budzącym obecnie wątpliwości stwierdzeniem, że przyznanie
renty rodzinnej w drodze wyjątku przez Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
nie odpowiada nabyciu tego prawa z mocy art. 37 ust. 1 powołanej ustawy. Jest bo-
wiem jasne, że nabycie prawa do renty rodzinnej po pracowniku, który w chwili
śmierci nie spełniał warunków wymaganych do uzyskania emerytury lub renty inwa-
lidzkiej ani też nie miał ustalonego prawa do jednego z tych świadczeń, nie jest na-
byciem prawa do renty rodzinnej. Pogląd ten, zachowujący w pełni aktualność, wyra-
żony został jeszcze na gruncie art. 108 w związku z art. 44 i 45 dekretu o powszech-
nym zaopatrzeniu emerytalnym, w wyroku Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 25 lutego 1959 r., TR III 838/58 (OSPiKA 1960 nr 7-8, poz. 183) i powtórzony -
na gruncie art. 30 pkt 2 w związku z art. 116 ustawy o powszechnym zaopatrzeniu
emerytalnym - w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 4 września 1978 r., II UZP 22/78
(OSNCP 1979 nr 3, poz. 47).

Natomiast w myśl art. 38 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin natomiast, do renty rodzinnej uprawnione są,
spełniające warunki określone w art. 39-42, dzieci własne (także dzieci drugiego
małżonka i dzieci przysposobione) oraz wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, które zostały
przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości, w tym w ra-
mach rodziny zastępczej (dzieci obce). Źródłem uprawnienia dzieci do renty rodzin-
nej jest utrata żywiciela, którym zwykle są ich rodzice, toteż należy uznać za oczywi-
ste, że prawo do renty rodzinnej po osobach obcych mogą nabyć wówczas, gdy
znalazły się poza własną rodziną, od której nie mogą uzyskać środków utrzymania i
wychowania, a ponadto, gdy nie jest to sytuacja krótkotrwała i przemijająca. Warunki
wymagane od dzieci nie będących dziećmi własnymi pracownika, ale nad którymi
pracownik przejął pieczę od rodziców, odpowiadające powyższym przesłankom,
kształtowane były w prawie ubezpieczeń społecznych stopniowo.

Otóż, w art. 146 i 161 ustawy z dnia 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.) uprawienie do renty sierocej przyznawano
tylko pasierbom oraz wnukom przybranym i utrzymywanym przez osobę zmarłą
przynajmniej na rok przed powstaniem prawa do renty. Podobnie było według art. 29
pkt 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 listopada 1927 r. o
ubezpieczeniu pracowników umysłowych (Dz.U. Nr 106, poz. 911 ze zm.), z zastrze-
żeniem, żeby dzieciom tym nie przysługiwało prawo do renty rodzinnej po ojcu lub po
matce. W rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 26 lipca 1950 r. w sprawie ujednoli-
cenia warunków uprawnień do świadczeń dla dzieci w ubezpieczeniu społecznym
(Dz.U. Nr 33, poz. 297) dokonano reasumpcji tych warunków stanowiąc, że za dzieci,
dla których przysługują świadczenia, uważa się dzieci obce, wychowywane i utrzy-
mywane przez osobę ubezpieczoną lub korzystającą ze świadczeń, przyjęte na wy-
chowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości oraz przynajmniej na rok
przed śmiercią osoby, po której należy się renta. Ustawa z 1933 r. dopuszczała moż-
liwość uznania za wychowywane i utrzymywane przez inną osobę dzieci, których
przynajmniej jedno z rodziców żyło i mogło im zapewnić utrzymanie, gdy opieka nad
dzieckiem została powierzona przez władzę opiekuńczą (sąd opiekuńczy). To za-
strzeżenie nie dotyczyło jednak wnuków i dzieci współmałżonka ubezpieczonego.

Dekret z dnia 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zapatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97), w art. 50,
uznawał za uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym (pracowniku, emerycie lub
renciście) dzieci obce, wnuki i rodzeństwo pod kumulatywnymi warunkami braku po
ich stronie prawa do renty rodzinnej po własnych rodzicach, wzięcia na wychowanie i
utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika oraz sieroctwa naturalnego
lub niemożności zapewnienia im utrzymania przez rodziców. Te warunki powtórzone
zostały w art. 32 ust. 2 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), z tym tylko, że warunek
braku możliwości zapewnienia utrzymania został uzupełniony alternatywnym warun-
kiem, by pracownik (rencista) był ustanowiony przez sąd opiekunem tych dzieci,
wnuków lub rodzeństwa. Ostatecznie, skumulowane w art. 40 ustawy o z.e.p. wyma-
gania wobec dzieci obcych sprowadzają się do spełnienia warunku wieku określone-
go w art. 39, a ponadto przyjęcia na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok
przed śmiercią pracownika (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem
wypadku, oraz braku prawa do renty po zmarłych rodzicach. Gdy rodzice żyją, waru-
nek ten jest spełniony, jeżeli nie mogą zapewnić im utrzymania albo jeżeli pracownik
(emeryt lub rencista) lub jego małżonek był opiekunem dzieci, ustanowionym przez
sąd.

Przepisy o ubezpieczeniu społecznym nie określają jednak, jak należy rozu-
mieć warunek ,,ustanowienia opiekunem dziecka" przez sąd. Z art. 38 ust. 1 pkt 2
ustawy wynika tylko, że warunek przyjęcia dziecka na utrzymanie i wychowanie,
uściślony w art. 40 pkt 1 ustawy przez określenie czasu trwania opieki nad dzieckiem
(co najmniej przez rok przed śmiercią opiekuna), może być spełniony przez przyjęcie
dziecka do rodziny zastępczej; brak natomiast określenia sposobu przejęcia opieki
nad dzieckiem, poza wymaganiem, aby nastąpiło ono w drodze orzeczenia sądu.

W rozpoznawanej sprawie, postanowieniem Sądu Rejonowego w Poznaniu z
dnia 27 października 1997 r. umieszczono Pawła P. w rodzinie zastępczej, ograni-
czając władzę rodzicielską matki Hanny C. Postanowienia zostało wydane na pod-
stawie art. 109 § 2 pkt 5 w związku z art. 1121 KRO, co oznacza, że nie doszło do -
przewidzianego w art. 149 § 4 KRO - ustanowienia opieki dla małoletniego umiesz-
czonego w rodzinie zastępczej przez powierzenie tej opieki rodzinie zastępczej, lecz
tylko do powierzenia wykonywania bieżącej pieczy nad małoletnim. W tej sytuacji
wymaga rozważenia, czy na gruncie art. 40 ust. 2 lit. b in fine ustawy o z.e.p. ko-
nieczne jest ustanowienie opieki nad małoletnim w sensie prawnym - w rozumieniu
art. 145 i nast. KRO - czy też wystarczy umieszczenie w rodzinie zastępczej, z
wszystkim konsekwencjami tego faktu w zakresie pieczy, wychowania i utrzymania
małoletniego, pojmowanych jako opieka nad dzieckiem.

O rozstrzygnięciu tej kwestii powinien decydować całokształt okoliczności, a
zwłaszcza dobro dziecka oraz interes publiczny z tym dobrem ściśle związany.
Przede wszystkim wymaga zatem uwzględnienia, że rodzina zastępcza, jako instytu-
cja prawa rodzinnego, będąca jednym ze środków ograniczenia władzy rodzicielskiej,
została zespolona z instytucją opiekuna prawnego (art. 109 § 2 w związku z art. 146 i
149 § 4 KRO). W art. 1121 KRO, dodanym ustawą z dnia 19 grudnia 1975 r. (Dz.U.
Nr 45, poz. 234), rodzinie zastępczej powierzone zostały podstawowe prawa i obo-
wiązki wobec dziecka powierzonego jej pieczy, w związku z czym, z punktu widzenia
interesu dziecka, opieka nad nim sprawowana w rodzinie przybranej traktowana jest
w zasadzie na równi z opieką rodziny naturalnej. Znajduje to wyraz także w § 4 i § 19
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 października 1993 r. w sprawie rodzin za-
stępczych (Dz.U. Nr 12, poz. 30 ze zm.), w myśl których rodzina zastępcza sprawuje
opiekę nad powierzonym dzieckiem, nie naruszając uprawnień innych osób lub in-
stytucji, wynikających z prawa rodzinnego, a dziecko traktuje się jak własne w wy-
padku ustalania uprawnień do ulg i świadczeń społecznych.

Umieszczenie dziecka przez sąd w rodzinie zastępczej może mieć wprawdzie
charakter okresowy, należy jednak uznać - zważywszy na więzi emocjonalne i gos-
podarcze między rodzicami zastępczymi a dzieckiem, a także na oczywiste, ważne
racje społeczne - że gdy pobyt dziecka w rodzinie zastępczej trwa co najmniej przez
rok przed śmiercią rodzica zastępczego, to ma cechę trwałości wystarczającą do
przyjęcia, iż z jego śmiercią doszło do spełnienia ryzyka ubezpieczenia społecznego,
jakiemu odpowiada świadczenie w postaci renty rodzinnej, czyli śmierci żywiciela
osoby uprawnionej. W konsekwencji uzasadniony jest wniosek, że dziecko powierzo-
ne rodzinie zastępczej przez sąd opiekuńczy co najmniej na rok przed śmiercią ro-
dzica zastępczego, nabywa prawo do renty rodzinnej po tym rodzicu, jeżeli nie ma
prawa do renty rodzinnej po rodzicach naturalnych. Zatem Paweł P., który nie był
uprawniony do renty po swoim zmarłym ojcu i spełnił wymaganie z art. 40 pkt 1
ustawy o z.e.p. oraz z art. 40 pkt 2 lit. b nabył prawo do renty rodzinnej po swoim
dziadku, rodzicu zastępczym.

Na marginesie należy zaznaczyć, że - wobec brzmienia art. 40 ustawy o z.e.p.
- poczynione rozważania nie mogą dotyczyć sytuacji, gdy umieszczenie dziecka w
rodzinie zastępczej nastąpiło nie na mocy orzeczenia sądu, lecz na podstawie
umowy o powierzenie dziecka, wykonywanej przez kuratora oświaty (§ 2 ust. 1 roz-
porządzenia Rady Ministrów z dnia 21 października 1993 r. w sprawie rodzin zastęp-
czych w związku z art. 72 ust. 3 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty,
Dz.U. Nr 95, poz. 425 ze zm.).

W tym stanie rzeczy uzasadnione jest orzeczenie przez Sąd Najwyższy na
mocy art. 39315 KPC (w brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 2000 r.) jak w sentencji.
========================================