Wyrok z dnia 23 sierpnia 2000 r.
II UKN 668/99

Prawo wdowy do renty rodzinnej po zmarłym inwalidzie wojennym nie
zależy od tego, czy pobierał on przed śmiercią świadczenie pieniężne na pod-
stawie ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze
zm.).


Przewodniczący SSN Barbara Wagner (sprawozdawca), Sędziowie SN: Beata
Gudowska, Józef Iwulski.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 23 sierpnia 2000 r. sprawy z wniosku
Czesławy S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Z. o
rentę rodzinną, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego w
Białymstoku z dnia 22 września 1999 r. [...]

z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że zmienił wyrok Sądu Okręgo-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Białymstoku z dnia 12 maja 1999 r.
[...] i zmieniając decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Z. z dnia 12
lutego 1999 r. przyznał wnioskodawczyni Czesławie S. prawo do renty rodzinnej po
zmarłym inwalidzie wojennym Janie S.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyrokiem z dnia 22 września 1999 r. [...] odda-
lił apelację Czesławy S. od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Białymstoku z dnia 12 maja 1999 r. [...], oddalającego odwołanie
apelującej od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w Z. (z dnia 12
lutego 1999 r.), odmawiającej prawa do renty rodzinnej po zmarłym inwalidzie wo-
jennym Janie S.
Art. 24 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i
wojskowych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1983 r. Nr 13, poz. 68 ze zm.),
przewiduje prawo do renty rodzinnej po żołnierzach formacji wymienionych w art. 6,
którzy polegli w walce z wrogiem lub zmarli wskutek następstw zranień, kontuzji i
innych obrażeń lub chorób doznanych w okolicznościach wskazanych w art. 7, po
osobach, które poległy w okolicznościach określonych w art. 8 lub zmarłych wskutek
następstw zranień i kontuzji doznanych w tych okolicznościach oraz po zmarłym in-
walidzie wojennym. Art. 6, 7 i 8 ustawy precyzują, że inwalidą wojennym jest żołnierz
lub osoba, która została zaliczona do jednej z grup inwalidztwa powstałego w
związku z działaniami wojennymi w latach 1939 - 1945 lub mającymi charakter wo-
jennych.
W ocenie Sądu, zmarły 1 lutego 1984 r. Jan S. nie spełniał warunków do
uznania go za inwalidę wojennego w rozumieniu powołanych przepisów. Ubiegał się
o rentę inwalidy wojennego, lecz jego wnioski z 1957 r. oraz z 1959 r. zostały zała-
twione odmownie. Pomimo to, Janowi S. wydano w 1966 r. legitymację inwalidy wo-
jennego. Podstawę do wydania tego dokumentu stanowiły przepisy dekretu z dnia 14
sierpnia 1954 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin
(jednolity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 98), oraz okólnika ZUS Nr 59 z dnia 31
grudnia 1962 r. - RP 571/62, zgodnie z którymi inwalidzi wojenni, którzy nie zostali
zaliczeni do żadnej grupy inwalidów i z tego tytułu otrzymali jednorazową odprawę
zachowywali prawo do świadczeń w naturze. Prawo tych osób do świadczeń w natu-
rze utrzymywał art. 60 ustawy z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu inwalidów
wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 11). ,,Nie były to świadcze-
nia z racji inwalidztwa, bowiem zmarły nie był inwalidą wojennym. Również jego
śmierć 1.02.1984 r. nie pozostawała w związku przyczynowym z działaniami wojen-
nymi w latach 1939 - 1945."

Czesława S. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako jej podstawy naru-
szenia prawa materialnego, a to : art. 24 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. ,,
wskutek nietrafnej odmowy zastosowania go", art. 61 ust. 2, art. 56 ust. 2 i art. 57 tej
ustawy ,,wskutek pominięcia ich w sprawie", oraz naruszenie przepisów postępowa-
nia, a mianowicie art. 316 § 1 KPC ,,wskutek ustalenia stanu rzeczy z pominięciem
dowodów zebranych w sprawie", wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz po-
przedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu ostat-
niemu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Pełnomocnik skarżącej wywodził, że Sąd ustalając, iż Jan S. nie był w chwili
śmierci inwalidą wojennym pominął fakt, iż doznał on trwałego kalectwa ramienia
prawego wskutek ran odniesionych w dniu 15 sierpnia 1920 r. w bitwie pod Radzymi-
nem, czyli ,, w walce z wrogiem na froncie" (art. 7 pkt 1 i 2 ustawy z dnia 29 maja
1974 r.). Legitymacja inwalidy wojennego jest zaświadczeniem w rozumieniu art. 217
§ 2 KPC oraz dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 244 KPC jednoznacznie
stwierdzającym inwalidztwo wojenne. Wobec tego fakt czy mąż skarżącej był inwa-
lidą wojennym nie wymaga ponownego ustalenia. Inwalidztwo wojenne nabył w okre-
sie obowiązywania ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojen-
nych, a nawet wcześniej. Zachował je na mocy kolejnych późniejszych aktów praw-
nych (art. 46 dekretu z 14 sierpnia 1954 r., art. 58 i 59 ustawy z dnia 23 stycznia
1968 r.). Ostatecznie, art. 61 ust. 2 ustawy z dnia 29 maja 1974 r., którego Sąd nie
zastosował, jest podstawą do przyznania Janowi S. renty inwalidy wojennego z mocy
ustawy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Okolicznością w sprawie bezsporną jest, że urodzony 27 października 1898 r.
Jan S. brał jako ochotnik udział w ,,walkach orężnych przeciw państwom zaborczym i
nieprzyjacielskim o niepodległość Polski po 1 sierpnia 1914 r." i został ranny w bitwie
pod Radzyminem w dniu 15 sierpnia 1920 r., za co został odznaczony Krzyżem Wa-
lecznych. Zarówno przepisy ustawy z dnia 8 marca 1921 r. o zaopatrzeniu inwalidów
wojennych i ich rodzin oraz o zaopatrzeniu rodzin po poległych i zmarłych, których
śmierć znajduje się w związku przyczynowym ze służbą wojskową (Dz.U. Nr 32, poz.
195), jak i ustawy z dnia 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwalidzkim (jednolity tekst:
Dz.U. z 1945 r. Nr 22, poz. 131) przewidywały, że 15 % ,,utrata zdolności zarobkowej
wskutek uszkodzenia zdrowia z powodu choroby lub kalectwa nabytych wskutek
służby" stanowiła inwalidztwo wojenne. Inwalida wojenny otrzymywał rentę, której
wysokość ustalana była w zależności od stopnia inwalidztwa w relacji do renty za-
sadniczej inwalidy zupełnego (powyżej 94% utraty zdolności zarobkowej). Z dniem
31 marca 1949 r. zawieszono prawo do zaopatrzenia pieniężnego tym inwalidom
wojennym, których utrata zdolności zarobkowej wynosiła mniej niż 25%, o ile nie
mieli prawa do ,,dodatku na pielęgnację" (art. 71 ustawy z 17 marca 1932 r.).
Dekretem z 14 sierpnia 1954 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych oraz ich rodzin (jednolity tekst: Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 98), wprowadzone
zostały dla inwalidów wojennych grupy inwalidzkie. Do grupy III - najniższej - zalicze-
ni zostali inwalidzi wojenni, których uszczerbek na zdrowiu wynosił co najmniej 45%
(art. 45 dekretu). Inwalidzi uznani na podstawie przepisów obowiązujących przed
dniem 1 lipca 1954 r. za inwalidów wojennych zachowali ten charakter (art. 43 de-
kretu). Ci z nich, którzy nie zostali zaliczeni do żadnej grupy inwalidzkiej (a zatem,
których niezdolność do pracy wynosiła mniej niż 45%) utracili prawo do świadczeń
pieniężnych, zachowując prawo do świadczeń w naturze, zaś tytułem rekompensaty
utraconych świadczeń pieniężnych wypłacono im jednorazową odprawę w wysokości
36 miesięcznej renty (art. 47 dekretu).
Ustawa z dnia 23 stycznia 1968 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojs-
kowych oraz ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 11) utrzymała uprawnienia inwalidów wojen-
nych, którzy nie zostali zaliczeni do żadnej z grup inwalidzkich, do świadczeń w natu-
rze (art. 60). Co więcej, jej art. 58 stanowił, że ,, Inwalidzi uznani na podstawie prze-
pisów obowiązujących przed wejściem w życie ustawy za inwalidów wojennych za-
chowują ten charakter". Przez przepisy obowiązujące przed wejściem w życie ustawy
z dnia 23 stycznia 1968 r. należy rozumieć przepisy wszystkich poprzedzających ją
aktów prawnych, a nie tylko dekretu obowiązującego bezpośrednio przed tą datą, tj.
przed 1 stycznia 1968 r. W przepisach wprowadzających i przejściowych (rozdział
12) oraz przepisach końcowych ustawy (rozdział 13) znajdują się bowiem odniesie-
nia albo tylko do dekretu albo do przepisów obowiązujących przed wejściem w życie
ustawy. Sformułowania ,,przepisy obowiązujące przed wejściem w życie ustawy" i
,,przepisy dekretu" nie mogą być znaczeniowo tożsame. Kwestia czy zwrot ,, przepisy
obowiązujące przed wejściem w życie ustawy" znaczy tylko przepisy dekretu, czy
także aktów prawnych obowiązujących przed 1 lipca 1954 r. nie ma jednak zasadni-
czego znaczenia, uwzględniając art. 43 dekretu, zawierający w odniesieniu do inwa-
lidów wojennych sprzed 1 lipca 1954 r. identyczną regulację jak art. 58 ustawy z dnia
23 stycznia 1968 r.
Także ustawa z dnia 29 maja 1974 r. zachowała prawo do świadczeń w natu-
rze inwalidów wojennych nie pobierających świadczeń pieniężnych (art. 61 ust. 1).
Wszystkie akty prawne obowiązujące po wejściu w życie dekretu z dnia 14 sierpnia
1954 r. używają na określenie osób, które nie zostały zaliczone do żadnej z grup in-
walidzkich, a które zachowały prawo do świadczeń w naturze, terminu inwalida wo-
jenny. W kontekście przepisów przejściowych wszystkich aktów prawnych poprze-
dzających ustawę z dnia 29 maja 1974 r. usprawiedliwiony i logiczny był zabieg
techniczno - legislacyjny, polegający na tym, że ustawa ta łączy inwalidztwo wojenne
tylko ze zdarzeniami z okresu II wojny światowej 1939 - 1945, przenosząc je wyjąt-
kowo na czas akcji zbrojnych poprzedzających 1 września 1939 r. (art. 8 pkt 1, 4 i 5)
lub toczących się po 8 maja 1945 r. (art. 6 ust. 1 pkt 2). Tej kategorii inwalidów wo-
jennych ustawy przedwojenne dotyczyć bowiem nie mogły. Dekret z 1954 r. zawierał
natomiast definicję inwalidy wojennego bardzo ogólną; był nim żołnierz, który stał się
inwalidą w związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wojennych (art.
3 ust. 4). Art. 6 i 8 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. definiują inwalidę wojennego jako
osobę, która została zaliczona do jednej z grup inwalidów w związku z wymienionymi
w tych przepisach działaniami wojennymi lub działaniami mającymi charakter wojen-
nych. Art. 7 ustawy określa okoliczności w jakich nastąpiło zranienie, kontuzja, inne
obrażenie lub choroba, by uznać ich skutki w postaci utraty zdolności do pracy (inwa-
lidztwo) za pozostające w związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter
wojennych. Zakładając, że kwalifikacji inwalidztwa jako wojennego dokonuje się tylko
na podstawie powołanych przepisów ustawy z dnia 29 maja 1974 r., poza pojęciem
inwalidy wojennego pozostawaliby np. wszyscy uczestnicy I wojny światowej. Takiej
intencji nie sposób racjonalnemu ustawodawcy przypisać. Inwalidą wojennym jest nie
tylko ten kto uzyskał taki status na podstawie przepisów ustawy z dnia 29 maja 1974
r., ale i ten kto zachował status inwalidy wojennego nabyty na podstawie którego-
kolwiek z aktów prawnych wcześniejszych. Przymiotu inwalidy wojennego nie należy
przeto łączyć z prawem do świadczeń pieniężnych (renty). Już historycznie bardziej
uzasadniony byłby pogląd, że inwalidztwo wojenne związane jest z prawem do
świadczeń w naturze z tego tytułu. (Na gruncie ustaw przedwojennych wypłata renty
skapitalizowanej, w formie rzeczowej lub pieniężnej, powodowała utratę prawa do
świadczeń rentowych). Inwalidą wojennym jest po prostu ten kto biorąc udział w
działaniach wojennych lub mających taki charakter wskutek zranień, kontuzji, obra-
żeń lub chorób doznał uszczerbku na zdrowiu w stopniu ograniczającym jego zdol-
ność do samodzielnego zarobkowania. Ustawodawca w poszczególnych okresach
historycznych dokonywał konkretyzacji tych przesłanek w różny sposób, respektując
wszakże w każdym przypadku regulacje poprzednie (art. 68 ustawy z dnia 17 marca
1932 r., art. 46 dekretu z dnia 14 sierpnia 1954 r., art. 58 ustawy z dnia 23 stycznia
1968 r., art. 61 ustawy z dnia 29 maja 1974 r.). Kto raz uzyskał przymiot inwalidy
wojennego nie tracił go wskutek zmiany stanu normatywnego.
Skoro Janowi S. wydano w dniu 23 lutego 1966 r. legitymację inwalidy wojen-
nego ,,na stałe" (nr 2115), a nie spełniał kryteriów inwalidztwa wojennego wynikają-
cych z przepisów dekretu z dnia 14 sierpnia 1954 r. (jego niezdolność do pracy z
tego tytułu nie sięgała 45%), to musiał on być inwalidą wojennym przed wejściem w
życie tego dekretu (przed 1 lipca 1954 r.). Jest przy tym obojętne czy status inwalidy
nabył na podstawie ustawy z dnia 18 marca 1921 r., czy ustawy z dnia 17 marca
1932 r. Obydwa te akty ustanawiały bowiem niemal identyczne przesłanki inwalidz-
twa wojennego i jednakowo kształtowały prawo do świadczeń rentowych. Z decyzji
Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z dnia 9 lutego 1958 r. wynika, że odmówio-
no mu prawa do renty inwalidy wojennego nie ze względu na brak inwalidztwa wo-
jennego, ale wobec dwukrotnego niezgłoszenia się na komisję lekarską w celu usta-
lenia stopnia inwalidztwa. Przez odmowę przyznania renty inwalidy wojennego po 1
lipca 1954 r. Jan S. nie utracił jednak statusu inwalidy wojennego uzyskanego przed
tą datą, zachowując prawo do przewidzianych dekretem świadczeń w naturze.
Art. 24 ustawy zaopatrzeniowej, poza wyraźnym wskazaniem na prawo do
renty rodzinnej po inwalidach wojennych w rozumieniu jej art. 6 i 8 w związku z art. 7,
wymienia w punkcie 3, jako samodzielną, odrębną kategorię, inwalidów wojennych.
Należy stąd wnosić, że art. 6 i 8 w związku z art. 7 ustawy nie wyczerpują treści po-
jęcia inwalidy wojennego. A zatem, że pojęcie inwalidy wojennego jest szersze niż
osoby pobierającej rentę z tytułu inwalidztwa wojennego. Zasadność tego wniosku
potwierdza art. 61 ust.1 ustawy nazywając inwalidami także tych poszkodowanych w
działaniach wojennych lub mających charakter działań wojennych, którzy doznali
uszczerbku na zdrowiu w stopniu nie powodującym zaliczenia ich do jednej z grup
inwalidów. Gdyby przyjąć, za Sądami obu instancji, taką interpretację art. 24 ustawy,
że prawo do renty rodzinnej przysługuje uprawnionym członkom rodziny tylko po
osobach będących inwalidami wojennymi w rozumieniu art. 6 i 8 w związku z art. 7
ustawy zaopatrzeniowej, punkt 3 tego przepisu byłby zbędny. Nie można by też
przypisać mu jakiegokolwiek znaczenia prawnego. Wszak kategoria inwalidy wojen-
nego (punkt 3) obejmowałaby zakresem znaczeniowym tylko osoby wymienione w
punktach 2 i 3. Ratio legis art. 24 pkt 3 polega właśnie na tym, że przepis ten łączy
prawo do renty rodzinnej nie tylko ze śmiercią inwalidy wojennego, za którego uważa
się osobę spełniającą warunki określone w art. 6 w związku z art. 7 (art. 24 ust. 1 pkt
1) lub w art. 8 w związku z art. 7 ustawy (art. 24 ust. 1 pkt 2), ale także takich inwali-
dów wojennych, którzy warunków wskazanych w tych przepisach wprawdzie nie
spełniają, ale spełniali warunki do uznania ich za inwalidów wojennych na podstawie
przepisów obowiązujących uprzednio i uzyskany wówczas status inwalidy wojennego
zachowali.
Zgodnie z art. 61 ust. 2 ustawy z dnia 29 maja 1974 r. ,,inwalidom uznanym w
myśl przepisów obowiązujących przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy za
inwalidów wojennych z tytułu utraty zdolności zarobkowej od 25 do 44%, pozostają-
cej w związku ze służbą w Wojsku Polskim lub w armiach sojuszniczych, przyznaje
się, w razie zaliczenia do I lub II grupy inwalidów z powodu inwalidztwa nie pozosta-
jącego w związku z działaniami lub mającymi charakter wojennych, rentę inwalidzką
w wysokości przewidzianej dla III grupy inwalidów wojennych". Sądy obu instancji, a
także organ rentowy, dokonując kwalifikacji prawnej i oceny ustalonego stanu fak-
tycznego przepis ten pominęły.
W piśmie z dnia 6 stycznia 1960 r. (odpowiedź na podanie z dnia 20 paździer-
nika 1959 r.) odmówiono Janowi S. przeprowadzenia badań lekarskich jako inwali-
dzie wojennemu, ze względu na to, że jego inwalidztwo wynosi 25%. W chwili śmierci
(1 lutego 1984 r.) był on całkowicie niezdolny do pracy w gospodarstwie rolnym (był
inwalidą I grupy). Gdyby więc nawet podzielić pogląd, błędny zdaniem Sądu Najwyż-
szego w składzie orzekającym w rozpoznawanej sprawie, że status inwalidy wojen-
nego należy wiązać w każdym przypadku z zaliczeniem do jednej z grup inwalidz-
kich, to Jan S. - inwalida wojenny w 25% i zarazem inwalida I grupy z ogólnego
stanu zdrowia - w dniu 1 lutego 1984 r. był, z mocy prawa, inwalidą wojennym III
grupy. Trafny jest przeto zarzut kasacji, że Sąd drugiej instancji uchybił art. 61 ust. 2
ustawy z dnia 29 maja 1974 r. przez jego niezastosowanie.
Uwzględniając szczególne okoliczności sprawy, zwłaszcza zaś wiek skarżą-
cej, jej prawo do świadczenia wywodzone ze zdarzeń zaistniałych przed ponad
trzech ćwierćwieczami, Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39315 KPC, orzekł jak w
sentencji.
========================================