Wyrok z dnia 29 stycznia 1997 r.
II UKN 63/96

W przypadku uznania przez Trybunał Konstytucyjny niekonstytucyjności
przepisu, którego zastosowanie miało znaczenie przy ocenie prawa do
świadczenia lub jego wysokości oraz utraty przez ten przepis mocy obowią-
zującej, organ rentowy władny jest ponownie ocenić prawo osoby zaintereso-
wanej do świadczenia lub jego wysokości i wydać decyzję co do istoty sprawy
(art. 31 ust. 3 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym,
jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r., Nr 109, poz. 470 ze zm.).

Przewodniczący SSN: Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar, Stefania
Szymańska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 29 stycznia 1997 r. sprawy z wniosku
Kazimiery M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w O.W. o
wysokość emerytury, na skutek kasacji Ministra Sprawiedliwości [...] od wyroku Sądu
Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 26 października
1995 r. [...]

o d d a l i ł kasację.


U z a s a d n i e n i e

Wnioskodawczyni Kazimiera M., urodzona 27 października 1938 r., pobierała od
dnia 1 marca 1991 r. wcześniejszą emeryturę ustaloną od przeciętnego miesięcznego
wynagrodzenia z kolejnych czterech kwartałów kalendarzowych (IV 1989 r. i I, II i III
1990 r.). Na podstawie zaświadczenia Powszechnej Spółdzielni Spożywców "S." z dnia
29 maja 1991 r. wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury został ustalony na
131,35% (przy doliczeniu nagrody z zysku za 1990 r. wypłaconej w 1991 r.). Po
nadesłaniu przez zakład pracy zaświadczenia z dnia 6 lipca 1994 r. wyliczającego
wskaźnik wysokości podstawy wymiaru emerytury za okres wyżej podany na 122,98%
(zmniejszono wysokość wynagrodzenia wnioskodawczyni o nagrodę z zysku za 1990 r.
wypłaconą w 1991 r.) organ rentowy decyzją z dnia 21 lipca 1994 r. obniżył wysokość
emerytury wnioskodawczyni od dnia 1 września 1994 r. W miejsce uprzednio
ustalonego wskaźnika wysokości podstawy wymiaru emerytury organ rentowy przyjął
123,52%.
W piśmie z dnia 9 stycznia 1995 r. organ rentowy wyjaśnił wnioskodawczyni, że
ponieważ Prezes Trybunału Konstytucyjnego w dniu 10 maja 1994 r. (Dz. U. z 1994 r.,
Nr 62, poz. 266) ogłosił obwieszczenie o utracie mocy obowiązującej art. 36 ustawy
budżetowej z 1991 r., na podstawie którego to przepisu Spółdzielnia odprowadziła
uprzednio składki na ubezpieczenie społeczne od nadwyżki bilansowej (nagrody z
zysku), zatem brak jest podstaw do wliczania tegoż składnika wynagrodzenia do
podstawy wymiaru emerytury.
W odwołaniu do Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w
Kaliszu wnioskodawczyni domagała się przywrócenia emerytury w wysokości wcześniej
ustalonej, podnosząc, że zostały naruszone jej prawa uprzednio nabyte. Zdaniem
wnioskodawczyni fakt, że organ rentowy zwrócił zakładowi pracy składki uprzednio
wpłacone na podstawie przepisów obowiązujących w dacie wydania decyzji
przyznającej emeryturę w wyższej wysokości (16 lipca 1991 r.), nie dawał podstawy do
obniżenia świadczenia.
Wyrokiem z dnia 30 maja 1995 r. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Kaliszu oddalił odwołanie wnioskodawczyni.
W motywach wyroku Sąd powołując się na przepis § 4 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy
wymiaru emerytur i rent (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r., Nr 11, poz. 63 ze zm.)
podniósł, że skoro przepis art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. utracił moc obowią-
zującą, zatem nie ma podstawy prawnej do wliczenia nagród z zysku do podstawy
wymiaru emerytury wnioskodawczyni. Od tego składnika nie ma bowiem aktualnie
obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne.
Stanowisko to podzielił Sąd Apelacyjny w Łodzi, oddalając wyrokiem z dnia 26
października 1995 r. rewizję wnioskodawczyni.
Od wyroku tego założył kasację Minister Sprawiedliwości. Zarzucając rażące
naruszenie prawa, a w szczególności art. 16 i 80 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) i §
1 oraz 4 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent, a nadto naruszenie
interesu Rzeczypospolitej Polskiej, wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego i
poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego oraz decyzji ZUS - Oddziału w O.W.
i przyznanie Kazimierze M. od dnia 1 września 1994 r. emerytury obliczonej od
wskaźnika wysokości podstawy wymiaru wynoszącego 131,35%.
Skarżący podniósł, że organ rentowy obniżając wysokość emerytury wniosko-
dawczyni od dnia 1 września 1994 r. zastosował niższy wskaźnik wysokości podstawy
wymiaru emerytury (122,08%, winno być 123,52%) na skutek pominięcia nagrody z
zysku wypłaconej w 1991 r. Fakt ten będzie miał również wpływ na wysokość emerytury
wnioskodawczyni w późniejszym okresie, gdyż wysokość ta jest zależna, między
innymi, od wysokości wskaźnika podstawy wymiaru emerytury. Sądy obu instancji nie
wzięły pod uwagę, iż organ rentowy wznawiając sprawę zakończoną przed 4 laty
prawomocnymi decyzjami tegoż organu, między innymi decyzją z dnia 16 lipca 1991 r.,
rażąco naruszył przepis art. 80 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o z.e.p. Przepis ten
stanowi, że prawo do świadczeń lub ich wysokość ulega ponownemu ustaleniu na
wniosek osoby zainteresowanej lub z urzędu, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w
sprawie świadczeń zostaną przedłożone nowe dowody lub ujawniono okoliczności
istniejące przed wydaniem tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na
ich wysokość. Wykładnia logiczna i gramatyczna tego przepisu wskazuje, że ustalenia
dotyczące prawomocnych decyzji organu rentowego mogą być podważone tylko wtedy,
gdy dowody lub okoliczności powołane w art. 80 ustawy istniały przed wydaniem
zakwestionowanej decyzji i miały istotny wpływ na prawo do świadczeń lub ich
wysokość na podstawie przepisów prawa obowiązującego w dacie wydania tychże
decyzji. Ten ograniczony zakres możliwości wznowienia postępowania przed organem
rentowym ma na celu ochronę praw słusznie nabytych. Do zasady praw słusznie
nabytych, utrwalonej w orzecznictwie sądów ubezpieczeń społecznych, nawiązuje Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 23 czerwca 1995 r., sygn.. II UZP 11/95
(OSNAPiUS 1995 nr 24 poz. 301). Wprawdzie uchwała ta dotyczy innego stanu
faktycznego i prawnego, jednakże zasada ochrony praw słusznie nabytych została
uwzględniona przez Sad Najwyższy jako jedna z przesłanek mająca istotny wpływ na
jego stanowisko. W niniejszej sprawie organ rentowy ustalając na mocy prawomocnej
decyzji z dnia 16 lipca 1991 r. wysokość emerytury wnioskodawczyni przy zastosowaniu
wskaźnika wysokości podstawy wymiaru 131,35% (przy zaliczeniu nagrody z zysku za
1990 r. wypłaconej w 1991 r.) był do tego upoważniony treścią przepisu art. 16 ustawy o
z.e.p. i § 1 oraz 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia 1985 r. w sprawie
szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent. Przepisy te
zawierają generalną zasadę, iż przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczeń
pracowników uspołecznionych zakładów pracy, (a do takich należały spółdzielnie
pracy), nie przyjmuje się tych składników wynagrodzenia w gotówce i w naturze z tytułu
wykonywania pracy w ramach stosunku pracy, od których nie ma obowiązku opłacania
składek na ubezpieczenie społeczne. Niesporne jest, że od tzw. nagród z zysku istniał
w dacie wydania decyzji z dnia 16 lipca 1991 r. obowiązek odprowadzenia składki
ubezpieczeniowej do ZUS, którą to składkę zakład pracy w swoim czasie opłacił za
wnioskodawczynię. Taki obowiązek był nałożony na zakład pracy przepisem art. 36
ustawy budżetowej na 1991 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 89). Przepisy prawa w dacie ustalania
wysokości emerytury wnioskodawczyni były zatem prawidłowo zastosowane. Fakt, że z
mocy obwieszczenia Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 maja 1994 r.
przepis art. 36 ustawy budżetowej za 1991 r. utracił moc, nie może powodować
ujemnych skutków wobec praw już wcześniej słusznie nabytych. Pominięcie tych
wszystkich przytoczonych wyżej okoliczności stanowi nie tylko rażące naruszenie
prawa, ale również naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż podważa
zaufanie obywateli do porządku prawnego i wymiaru sprawiedliwości, a nadto pogarsza
sytuację materialną emerytów i rencistów, ludzi szczególnie chronionych przez prawo.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Niesporne jest, że w dacie wydania decyzji z dnia 16 lipca 1991 r. od nagród z
zysku istniał obowiązek zakładu pracy odprowadzenia do ZUS składki na ubezpieczenie
społeczne z uwagi na art. 36 ustawy budżetowej na 1991 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 89).
Zakład pracy wnioskodawczyni opłacił składkę od nagrody wypłaconej jej w 1991 r.
Poza sporem pozostaje więc, na co trafnie zwrócono w uzasadnieniu kasacji uwagę, że
przepisy prawa obowiązujące w dacie ustalania wysokości emerytury wnioskodawczyni
zostały prawidłowo zastosowane. Spór sprowadza się tylko do kwestii, czy
obwieszczenie Prezesa Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10 maja 1994 r. (Dz. U. Nr
62, poz. 266) o utracie mocy art. 36 ustawy budżetowej na rok 1991 r., jako przepisu
sprzecznego z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej (orzeczenie Trybunału z 22
czerwca 1993 r. k. 1/93), mogło spowodować ponowne obliczenie wysokości emerytury
wnioskodawczyni, doprowadzając w konsekwencji do jej obniżenia. Zgodnie bowiem z
art. 16 ustawy o z.e.p. oraz § 1 i § 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 1 kwietnia
1985 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru emerytur i rent,
przy ustalaniu podstawy wymiaru świadczeń pracowników uspołecznionych zakładów
pracy - co trafnie podkreślono w uzasadnieniu kasacji - nie przyjmuje się tych
składników wynagrodzenia, od których nie ma obowiązku opłacania składek na
ubezpieczenie społeczne.
Przy rozważaniu tej kwestii należy mieć na uwadze, czy po ogłoszeniu przez
Prezesa Trybunału Konstytucyjnego obwieszczenia o utracie mocy obowiązującej art.
36 ustawy budżetowej na rok 1991, ZUS zwrócił zakładowi pracy wnioskodawczyni
składkę wpłaconą od nagrody z zysku, przyznanej i wypłaconej wnioskodawczyni w
1991 r. Okoliczność ta ma istotne znaczenie, bowiem w sprawach dotyczących
świadczeń z ubezpieczenia społecznego zasadą jest powiązanie wysokości
świadczenia z okresami opłacania składek na ubezpieczenie społeczne, na co Sąd
Najwyższy zwracał już wielokrotnie uwagę i co także podkreślił w wyroku z dnia 24
października 1996 r., II URN 35/96, wydanym w sprawie o podobnym stanie faktycz-
nym. W tej sprawie Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu z dnia 7 sierpnia 1995 r. [...] i przekazał sprawę
temuż Sądowi do ponownego rozpoznania w celu wyjaśnienia, czy były pracodawca
rzeczywiście "wycofał" składki na ubezpieczenie społeczne wpłacone z uwzględnieniem
nagrody z zysku za rok 1990 r. Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela takie
stanowisko, szczególnie wobec wyraźnej tendencji występującej w prawie ubezpieczeń
społecznych do korelacji między wysokością świadczeń emerytalno-rentowych a
opłacaną składką na ubezpieczenie społeczne.
W niniejszej sprawie poza sporem jest, że były zakład pracy wnioskodawczyni
otrzymał zwrot składek wpłaconych na ubezpieczenie społeczne z tytułu nagród z zysku
za rok 1990, wypłaconych pracownikom, w tym wnioskodawczyni w 1991 r. Nie można
podzielić argumentu przedstawionego w uzasadnieniu kasacji, iż przeciwko możliwości
ponownego ustalenia wysokości emerytury wnioskodawczyni przemawia zasada praw
słusznie nabytych oraz przepis art. 80 ustawy o z.e.p. Przepis art. 36 ustawy
budżetowej na 1990 r. został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za sprzeczny z
Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej. Uznanie przepisu za sprzeczny z Konstytucją
oznacza, że należy go oceniać jako sprzeczny z Konstytucją od samego początku, tj. od
jego uchwalenia. Nie można zatem mówić, że w przypadku przyznania świadczenia lub
ustalenia jego wysokości na podstawie takiego niekonstytucyjnego przepisu prawo
zostało słusznie nabyte. Stanowisko Sądu Apelacyjnego, iż uprawnienie
wnioskodawczyni do wyższego wskaźnika świadczenia w oparciu o przepis art. 36
ustawy budżetowej na 1990 r. nie wywodzi się "z prawa określonego jako sprawiedliwie
nabytego" jest w pełni uzasadnione. Oczywiście, naruszenie prawa może mieć miejsce
tylko na przyszłość. Trafnie podkreślił Sąd Apelacyjny, że w niniejszej sprawie uchylenie
omawianego przepisu spowodowało zmianę wymiaru emerytury wnioskodawczyni na
przyszłość, nie wpływając na wysokość świadczenia przyznanego i zrealizowanego w
okresie przeszłym.
Wbrew zarzutom skarżącego nie można doszukiwać się podstawy do zajmo-
wania odmiennego stanowiska w przepisie art. 80 ustawy o z.e.p. Przepis ten został
uchwalony w czasie, gdy nie istniała jeszcze możliwość oceny konstytucyjności prze-
pisów prawa. Dlatego dyspozycją tego przepisu nie jest objęty przypadek, gdy po
przyznaniu świadczenia lub ustaleniu jego wysokości, zastosowany przepis został
uznany za niekonstytucyjny i utracił moc obowiązującą. Nie oznacza to jednak, że organ
rentowy nie jest uprawniony w takiej sytuacji do ponownego ustalenia prawa do
świadczenia lub jego wysokości. W takim przypadku należy odnieść się bowiem do art.
31 ust. 3 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (jednolity tekst:
Dz. U. z 1990 r., Nr 109, poz. 470 ze zm.). Zgodnie z tym przepisem ostateczne
decyzje, wydane w ogólnym postępowaniu administracyjnym z zastosowaniem przepisu
prawnego, który został uznany za niekonstytucyjny i utracił moc obowiązującą, uznaje
się za nieważne w trybie i na zasadach określonych w Kodeksie postępowania
administracyjnego w części dotyczącej nieważności decyzji administracyjnych oraz
związanych z tym roszczeń odszkodowawczych; w wypadkach gdy wynika to z
przepisów prawa i okoliczności sprawy organ stwierdzający nieważność decyzji może
równocześnie wydać decyzję rozstrzygającą co do istoty sprawy. Powyższą zasadę
należy stosować w postępowaniu w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych (art.
180 § 1 KPA). Dlatego w przypadku uznania przez Trybunał Konstytucyjny
niekonstytucyjności przepisu, którego zastosowanie miało znaczenie przy ocenie prawa
do świadczenia lub jego wysokości oraz utraty przez ten przepis mocy obowiązującej,
organ rentowy władny jest ponownie ocenić prawo osoby zainteresowanej do
świadczenia lub jego wysokości i wydać ponowną decyzję co do istoty sprawy. Taką
decyzję należy traktować jako zawierającą w sobie implicite stwierdzenie nieważności
poprzedniej decyzji w całości lub w części, dotknięte wadą powodującą nieważność z
mocy prawa (art. 156 § 1 pkt 7 KPA).
Kierując się powyższymi przesłankami Sąd Najwyższy oddalił kasację jako
pozbawioną usprawiedliwionych podstaw na mocy art. 39312 KPC w związku z art. 12
ust. 3 ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego...
(Dz. U. Nr 43, poz. 189).

========================================