Wyrok z dnia 20 listopada 2001 r.
II UKN 617/00


Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Krystyna Bednarczyk,
Andrzej Wróbel (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 20 listopada 2001 r. sprawy z wniosku
Doroty O. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w B. o zwrot
nienależnie pobranego świadczenia, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku
Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 27 kwietnia 2000 r. [...]

z m i e n i ł zaskarżony wyrok, oddalił apelację i zasądza od pozwanego na
rzecz wnioskodawczyni kwotę 1.500 zł (tysiąc pięćset złotych) tytułem zwrotu kosz-
tów postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Bydgoszczy decyzja z dnia 29
kwietnia 1999 r. orzekł na podstawie ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatan-
tach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powo-
jennego (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950) o zmniejszeniu wysokości
pobieranej przez powódkę Dorotę O. renty. Organ stwierdził, że w związku z pobie-
raniem renty inwalidy obozowego i pobieraniem 1/2 świadczenia kolejowego w zbiegu
z całą renta powstała nadpłata za okres od 1 lutego 1998 r. do 31 grudnia 1998 r. w
wysokości 13.753,63 zł, która będzie potrącana.
Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy wyro-
kiem z dnia 8 września 1999 r. zmienił zaskarżoną odwołaniem powódki powyższą
decyzję i ustalił, że wnioskodawczyni nie ma obowiązku zwrotu nadpłaty w kwocie
13.753,63 zł.
Sąd ustalił, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. decyzją z dnia
13 marca 1998 r. przyznał powódce z dniem 1 lutego 1998 r. rentę z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy w związku z pobytem w miejscach odosobnienia. Powódka
pismem z dnia 30 marca 1998 r. poinformowała PKP- Zakład Kolejowych Emerytur i
Rent o przyznaniu powyższego świadczenia. Zakład Kolejowych Emerytur i Rent-
Wydział Przyznawania Świadczeń z siedziba w G. pismem z dnia 17 czerwca 1998 r.
zawiadomił powódkę, że wypłacać będzie od 1 lutego 1998 r. rentę z ZUS-u w pełnej
wysokości oraz 1/2 emerytury kolejowej. Po otrzymaniu tego pisma powódka dwukrot-
nie w pismach z dnia 29 sierpnia 1998 r. i z dnia 11 listopada 1998 r. usiłowała wyja-
śnić z jakiego tytułu, od którego płatnika i w jakiej wysokości otrzymuje świadczenie.
Powódka posiada wspólnie z mężem jedno konto bankowe, na które wpływają
świadczenia należne jej i mężowi powódki, i z którego pokrywane są koszty leczenia
i koszty utrzymania.
W ocenie Sądu świadczenia pobrane przez wnioskodawczynię nie są świad-
czeniami nienależnymi w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 i pkt 2 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, bo-
wiem powódka spełniła ciążący na niej obowiązek powiadomienia o przyznaniu
świadczenia, a świadczenia, które pobierała nie były wypłacane na podstawie fał-
szywych zeznań lub dokumentów. Powódka ponadto nie wprowadziła płatnika w
błąd. Nie może być zatem zasadne obciążenie skutkami błędu organu rentowego
powódki, która starała się uczynić wszystko, aby płatności były przekazywane w pra-
widłowych wysokościach.
Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku wyrokiem
z dnia 27 kwietnia 2000 r. [...] zmienił zaskarżony apelacją organu rentowego powyż-
szy wyrok i oddalił odwołanie. W ocenie Sądu przepis art. 138 ust. 2 ustawy o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych określa, jakie świadczenie
są nienależne. Z treści pisma wnioskodawczyni z dnia 30 marca 1998 r. wynika, że
zapoznała się z pouczeniem zawartym w decyzji z dnia 13 marca 1998 r. i zdawała
sobie sprawę, że wypłatę renty inwalidy wojennego może pobierać od jednego orga-
nu. Powyższa decyzja zawiera w pkt II pouczenie, jakie świadczenia uważa się za
nienależne, zaś w pkt IV, że w razie zbiegu prawa do emerytury i prawa do renty in-
walidy wojennego nie ma zastosowania zasada wypłaty jednego świadczenia wyż-
szego lub wybranego. Z pouczenia tego wynika, że ubezpieczony ma prawo do
świadczenia emerytalnego i renty inwalidy wojennego w zbiegu, ale nie do wypłaty
renty inwalidy wojennego z dwóch źródeł. Z obowiązku zwrotu nienależnie pobrane-
go świadczenia nie zwalnia wnioskodawczyni powiadomienie organu rentowego o
pobieraniu dwóch świadczeń.
Powódka w kasacji od powyższego wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z
27 kwietnia 2000r. zarzuciła: 1. naruszenie prawa materialnego, a mianowicie przepi-
su art. 138 ust. 2 pkt. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych poprzez błędną jego wykładnię na skutek błęd-
nego przyjęcia, iż pouczenie zawarte w decyzji ZUS z dnia 13 marca 1998 r. jest wa-
runkiem wystarczającym do uznania, iż świadczenia, które otrzymywała ubezpieczo-
na były nienależnymi i podlegają zwrotowi, gdy w rzeczywistości prawidłowa wykład-
nia powyższego przepisu prowadzi do wniosku przeciwnego, 2. naruszenie przepi-
sów postępowania w zakresie, który miał istotny wpływ na wynik sprawy, a mianowi-
cie art. 378 § 1 KPC poprzez orzeczenie przez Sąd odwoławczy z urzędu poza gra-
nicami wniosków apelacji pozwanego, co doprowadziło do orzeczenia na podstawie
przepisu (art. 138 ust. 2 pkt. 1 ustawy), na który nie powoływała się strona apelująca.
Wskazując na powyższe podstawy pełnomocnik powódki wniósł o zmianę za-
skarżonego wyroku poprzez ustalenie, iż powódka nie jest zobowiązana do zwrotu
świadczeń za okres od dnia 1 lutego 1998 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. ,,ewentualnie
w wypadku nie uwzględnienia zarzutu z II pkt. 1 kasacji 2. zasądzenie od pozwanego
na rzecz powódki kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych"
W ocenie wnoszącego kasację Sąd Apelacyjny dokonał błędnej wykładni art.
138 ust. 2 pkt. 1 ustawy na skutek przyjęcia, iż z pouczenia zawartego w decyzji ZUS
z dnia 13 marca 1998 r. wynika wprost wniosek, że powódka została pouczona o
braku prawa do pobierania świadczeń. Powyższe rozumowanie doprowadziło Sąd do
błędnego wniosku, mianowicie że świadczenia wypłacone powódce są świadczenia-
mi nienależnymi, ponieważ osoba je pobierająca była pouczona o braku prawa do ich
pobierania. Według wnoszącego kasację powyższy wniosek jest błędny, ponieważ
wypływa z błędnej wykładni pojęcia ,,powódka została pouczona o braku prawa do
pobierania świadczeń" dokonanej w świetle treści pouczenia zawartego w decyzji z
dnia 13 marca 1998 r. Sąd Apelacyjny ustalił, że z powyższego pouczenia wynika, iż
,,ubezpieczony ma prawo do emerytury i renty inwalidy wojennego w zbiegu, ale nie
do wypłaty renty z dwóch źródeł". Jednakże Sąd pomija przy wykładni art. 138 ust. 2
pkt. 1 ustawy twierdzenie powódki, z którego wynika, że w piśmie skierowanym do
PKP ZWEiR z dnia 30 marca 1998 r. zwracała się w celu wskazania, żeby emeryturę
wypłacał jej organ emerytalny a rentę inwalidy wojennego ZUS. Powyższe wskaza-
nie, aby pobierać rentę i emeryturę jednocześnie, ale z dwóch źródeł jest zgodne z
drugim zdaniem pkt. VIII (a mnie jak wskazuje Sąd na pkt. IV) pouczenia zawartego
w decyzji z dnia 13 marca 1998 r., które stanowi wprost: ,,zasada wypłaty jednego
świadczenia (Zakład wypłaca jedno świadczenie wyższe lub wskazane przez
rencistę w razie zbiegu w razie zbiegu u jednej osoby prawa do dwóch lub więcej
świadczeń emerytalne rentowych) nie dotyczy zbiegu uprawnień do emerytury z
rentą inwalidy wojennego w związku z działaniami wojennymi...)". Pouczenie
powyższe należy interpretować, zdaniem wnoszącego kasację, w ten sposób, iż jest
możliwe pobieranie /wnioskując a contrario) dwóch świadczeń, gdy zbieg ten dotyczy
uprawnień do emerytury z rentą m.in. inwalidy wojennego.
Wnoszący kasację uważa, iż pouczenie, którego nie potrafi prawidłowo zinter-
pretować nawet Sąd drugiej instancji nie może mieć charakteru pouczenia z art. 138
ust. 2 pkt 1 ustawy FUS, ponieważ z owego pouczenia nie wynika, aby powódka była
pouczona o braku prawa do pobierania świadczeń. Wręcz przeciwnie, analizując
treść pkt Vlll pouczenia, powódka mogła dojść do wniosku, iż jest uprawniona do obu
świadczeń, co uzasadnia końcowy wniosek, iż świadczenia pobierane przez powód-
kę nie są nienależne. Zdaniem wnoszącego kasację chwilą miarodajną dla przyjęcia,
iż powódka została pouczona o braku uprawnienia do pobierania świadczeń jest
dzień wydania decyzji z dnia 29 kwietnia 1999 r. Dopiero bowiem powyższa decyzja
zawiera pisemne (pismem ręcznym), zrozumiałe dla laika wskazanie, dlaczego po-
wódce obniżono wypłacane dotychczas świadczenia. Od tej dopiero chwili można
mówić, iż powódka została skutecznie pouczona o braku prawa do pobierania świad-
czeń. Zatem przyjąć należy, iż dopiero wszelkie wypłacone powódce po tym dniu
świadczenia mogą być uznane za nienależne. Natomiast w związku z faktem ,iż po-
wódka nie otrzymała po tej dacie jakichkolwiek świadczeń, nie mają świadczenia
wcześniej zaistniałe charakteru nienależnych co nie uzasadnia zastosowania do nich
art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy.
Odnośnie do zarzutu naruszenia przepisu postępowania wnoszący kasacje
podniósł w szczególności, że strona apelująca powoływała się w apelacji na treść
art.138 ust. 4 ustawy. Natomiast Sąd Apelacyjny orzekł reformatoryjnie na podstawie
art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy FUS wychodząc poza wnioski apelacji co w sposób
istotny naruszyło art. 378 § 1 KPC i miało wpływ na wynik sprawy, ponieważ przepis,
na którym pozwany oparł apelację daje tylko i wyłącznie podstawę do jej oddalenia.
Powyższe wskazanie wyczerpuje zdaniem wnoszącego kasację dyspozycję przepisu
art. 3931 pkt 2 KPC , iż uchybienie to miało wpływ na wynik sprawy, ale nie było to
uchybienie na tyle istotne, aby spowodować konieczność uchylenia zaskarżonego
wyroku a zatem skarżąca wnosi o orzeczenie reformatoryjne z uwagi na treść art.
39315 KPC.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Okoliczności faktyczne istotne dla rozstrzygnięcia sprawy są niesporne. Wnio-
skodawczyni od dnia 1 lutego 1998 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. pobierała równo-
cześnie: 1. rentę inwalidy obozowego wypłacaną przez Zakład Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddział w B., 2. 1/2 renty kolejowej w zbiegu z rentą inwalidy obozowego
wypłacane przez Zakład Kolejowych Emerytur i Rent w G. Niesporne jest również, ze
powódka powiadomiła Zakład Kolejowych Emerytur i Rent o przyznaniu jej przez Za-
kład Ubezpieczeń Społecznych świadczenia rentowego na podstawie ustawy o kom-
batantach, a Zakład ten zawiadomił powódkę, że od dnia 1 lutego wypłacać będzie
powódce rentę obozową w pełnej wysokości i 1/2 emerytury kolejowej.
Rozważenia wymaga, czy wypłacanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych
i kolejowy organ rentowy w tym samym okresie dwóch świadczeń rentowych z tego
samego tytułu (na podstawie przepisów ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o komba-
tantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu po-
wojennego (jednolity tekst: Dz.U. z 1997 r. Nr 142, poz. 950) ) czyni jedno z tych
świadczeń świadczeniem nienależnym w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy z
dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych. Zgodnie z tym przepisem za nienależnie pobrane świadczenia w rozumieniu
ust. 1 uważa się świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodują-
cych ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świad-
czeń w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca świadczenia była pouczona o
braku prawa do ich pobierania. Z przepisu tego wynika, że nienależnym świadcze-
niem w rozumieniu tego przepisu jest świadczenie, które spełnia kumulatywnie na-
stępujące przesłanki: 1. zostało wypłacone przez organ rentowy, 2. istnieją okolicz-
ności powodujące ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie
wypłaty świadczeń w całości lub w części, 3. osoba pobierająca świadczenia była
pouczona o braku prawa do ich pobierania. W toku postępowania przed organem
rentowym i w postępowaniu sądowym wyjaśniano jedynie kwestię, czy powódka była
prawidłowo pouczona o braku prawa do równoczesnego pobierania z dwóch źródeł
świadczenia rentowego przyznanego na podstawie ustawy o kombatantach, zakła-
dając, że jedno z wypłacanych świadczeń jest świadczeniem materialnie nienależ-
nym. Tymczasem żaden z organów nie rozważył, czy spełniona została przesłanka
wymieniona wyżej w pkt 2, a mianowicie, czy istniały okoliczności powodujące usta-
nie lub zawieszenie prawa do tego świadczenia albo wstrzymanie jego wypłaty w
całości lub w części. Nie ulega wątpliwości, że w toku postępowania w tej sprawie nie
ustalono w szczególności, czy powstały okoliczności powodujące ustanie prawa do
świadczenia rentowego przyznanego na podstawie ustawy o kombatantach (art. 101
ust. 1 ustawy), ani też czy istniały okoliczności powodujące zawieszenie prawa do
tego świadczenia rentowego (art. 104-106 ustawy) lub wstrzymanie jego wypłaty w
całości lub w części (art. 134 ust. 1 ustawy). Wskazane w art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy
kryteria uznania świadczenia za świadczenie nienależne nie podlegają wykładni roz-
szerzającej, a w związku z tym powinny być wykładane ściśle. Jeżeli zatem nie zo-
stanie wyjaśnione w sposób nie budzący wątpliwości, że świadczenie zostało wypła-
cone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do
świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości lub w części, okoliczności
wymienionych w powołanych wyżej przepisach ustawy, to świadczenie to nie może
zostać uznane za świadczenie nienależne w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy,
zaś bezprzedmiotowe jest rozważanie w takiej sytuacji, czy osoba pobierająca
świadczenia była pouczona o braku prawa do ich pobierania.
W ocenie Sądu Najwyższego nie jest świadczeniem nienależnym w rozumie-
niu art. 138 ust. 2 pkt 1 ustawy świadczenie rentowe wypłacone z tego samego tytułu
w tym samym okresie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i kolejowy organ ren-
towy, jeżeli ten ostatni został powiadomiony przez ubezpieczonego o przyznaniu
prawa do powyższego świadczenia przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych i poin-
formował ubezpieczonego, że przejmie wypłacanie tego świadczenia od Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych. W takiej bowiem sytuacji nie można przyjąć, że świad-
czenia te zostały przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub do-
kumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez
osobę pobierającą świadczenia ( art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy).
Biorąc powyższe pod rozwagę Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
========================================