Wyrok z dnia 16 marca 1999 r.
II UKN 518/98

Warunkiem uzyskania prawa do wcześniejszej emerytury przez ojca
dziecka wymagającego stałej opieki jest niemożność kontynuowania zatrud-
nienia bez jej zaniedbania (§ 1 w związku z § 2 pkt 2 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emery-
tury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki, Dz.U.
Nr 28, poz. 149).


Przewodniczący: SSN Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Beata Gudowska
(sprawozdawca), Stefania Szymańska.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 16 marca 1999 r. sprawy z wniosku
Kazimierza G. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o
wcześniejszą emeryturę, na skutek kasacji wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Gdańsku z dnia 23 kwietnia 1998 r. [...]


u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach procesu.

U z a s a d n i e n i e


Kazimierz G. wnosił o przyznanie emerytury, powołując się na okoliczności
uregulowane w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie
uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wy-
magającymi specjalnej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149). Oddział Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w S. wskazał, że prawo do emerytury na zasadach przewidzianych w
rozporządzeniu przysługuje ojcu dziecka tylko wówczas, gdy po stronie matki zacho-
dzą przesłanki uniemożliwiające sprawowanie opieki, czego przykład stanowi poz-
bawienie jej praw rodzicielskich, choroba, odbywanie kary pozbawienia wolności lub
wyjazd na stałe poza miejsce zamieszkania dziecka. Decyzją z dnia 8 sierpnia 1997
r. odmówił wnioskowanego świadczenia, co uzasadnił brakiem dowodów na to, że
wnioskodawca sprawuje opieką nad dzieckiem, które matka na stałe opuściła.

Sąd Wojewódzki w Koszalinie przyjął, że w postępowaniu odwoławczym
wnioskodawca przedstawił wystarczające dowody na to, że matka od dnia 20 lutego
1989 r., tj. od chwili wyjazdu z kraju na czas nieokreślony, nie sprawuje opieki nad
córką Angeliką, urodzoną w dniu 2 października 1983 r., a uznawszy za udowodnio-
ny dwudziestopięcioletni okres jego ubezpieczenia, wyrokiem z dnia 8 grudnia 1997
r. zmienił decyzję i przyznał wnioskowane prawo do emerytury.

Apelację wywiedzioną przez organ rentowy, uwzględnił Sąd Apelacyjny w
Gdańsku wyrokiem z dnia 23 kwietnia 1998 r. w ten sposób, że zmienił zaskarżony
wyrok i odwołanie wnioskodawcy oddalił. Sąd Apelacyjny uznał, że Sąd pierwszej
instancji naruszył materialnoprawne przesłanki nabycia prawa do emerytury, określo-
ne treścią § 1 ust. 1 pkt 2 zdanie pierwsze rozporządzenia przez to, że pominął w
swej ocenie istnienie przeszkody w kontynuowaniu zatrudnienia przez ojca. Zdaniem
Sądu Apelacyjnego nie doznaje takiej przeszkody wnioskodawca, którego córka rea-
lizuje obowiązek szkolny w szkole specjalnej i przebywa w internacie specjalnego
ośrodka szkolno-wychowawczego. Poświęca jej tylko bowiem niektóre dni w tygo-
dniu, z reguły wolne od pracy, przez co zakres jego obowiązków opiekuńczych nie
jest większy, niż obowiązki rodzica dziecka zdrowego.

Kasacja wnioskodawcy została oparta na podstawie naruszenia prawa mate-
rialnego - przepisów §§ 1 i 2 pkt 1 w związku z § 3 ust. 1 rozporządzenia Rady Minis-
trów z dnia 15 maja 1989 r. - przez błędną wykładnię pojęcia sprawowania osobistej
opieki nad chorym dzieckiem oraz niewłaściwe zastosowanie tych norm do sytuacji
życiowej wnioskodawcy. Skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w
Gdańsku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez ten Sąd, przy
uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Zgodnie z przepisem § 1 ust. 1 w związku z § 2 pkt 1 rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. prawo do emerytury nabywa matka lub inni opieku-
nowie dziecka (ojciec lub inna osoba, która wychowuje je w razie śmierci matki albo
w innych przypadkach uniemożliwiających matce sprawowanie osobistej opieki nad
dzieckiem), którzy nie mogli kontynuować zatrudnienia z powodu sprawowania stałej
opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoobsługowych nad wymaga-
jącym tego - ze względu na stan zdrowia - dzieckiem, jeżeli mają okres zatrudnienia
określony w art. 26 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.).

W konsekwencji sporne w sprawie prawo do emerytury - warunkowane jedynie
stażem pracy - uzasadnione jest tym, aby opiekun dziecka wymagającego, bez
względu na wiek, stałej opieki oraz pielęgnacji lub pomocy w czynnościach samoob-
sługowych, nie mógł kontynuować zatrudnienia bez zaniedbania tej opieki. Zastoso-
wanie omawianego unormowania do konkretnego stanu faktycznego wymaga więc
zbadania istnienia dwu przesłanek:

po pierwsze, braku możliwości kontynuowania zatrudnienia, przy czym tę nie-
możność trzeba traktować na równi z niemożnością jego podjęcia, o czym wspominał
już Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 grudnia 1997 r., (II UKN 405/97, OSNAPiUS
1998 nr 21, poz. 642); w istocie nie chodzi tu bowiem o utrwalanie jednego stosunku
pracy, ale o trwanie ogólnie pojętego stanu wykonywania zatrudnienia, rozumianego
jako pozostawanie w zatrudnieniu, bycie zatrudnionym lub wykonywanie jakiejś
pracy, roboty, zajmowanie się, trudnienie się czymś;
i po drugie, konieczności równoczesnego sprawowania szczególnej opieki nad
chorym dzieckiem.

Sąd Apelacyjny założył, że istnieniu pierwszej przesłanki prawa do emerytury,
a tym samym spełnieniu hipotezy przepisu § 1 rozporządzenia, odpowiada wyłącznie
opieka stała, oznaczająca codzienne jej sprawowanie, nie zaś realizowana obok
spełnianej przez personel szkoły i internatu, toteż przyjął, że sytuacja wnioskodawcy
nie odpowiada warunkowi ustanowionemu w przepisie § 1 rozporządzenia. Pogląd
ten znajduje wprawdzie potwierdzenie w treści wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30
lipca 1997 r., (II UKN 202/97,OSNAPiUS 1998 nr 11, poz. 348), jednakże w tym kon-
kretnym sporze argumenty wnioskodawcy nie ograniczały się do czasowego zakresu
(liczby dni w tygodniu) sprawowanej opieki, ale domagał się uwzględnienia także
tego, że nawet ten ograniczony sposób jej sprawowania stanowi przeszkodę dla
podjęcia pracy przy możliwościach, jakie daje rynek w okolicy jego zamieszkania.
Należało wobec tego zwrócić uwagę, że omawiana przesłanka dotyczy braku możli-
wości kontynuowania zatrudnienia, a więc braku pewnej potencji, na którą składają
się przyczyny podmiotowe i przedmiotowe. Skoro tak, to orzeczenie o tym, czy za-
chodzi brak takiej możliwości, nie powinno być dokonywane wyłącznie przez pryzmat
obciążenia opieką nad chorym dzieckiem, ale wymaga także dostrzeżenia - po stro-
nie przyczyn obiektywnych - możliwości podjęcia zatrudnienia w całokształcie oko-
liczności, w tym także wynikających z ofert rynku pracy, oraz - po stronie przyczyn
subiektywnych - możliwości podjęcia konkretnej pracy przez wnioskodawcę. Na takie
okoliczności powołał się zresztą wnioskodawca w kasacji. Polemizując z dokonaną
przez Sąd interpretacją przepisu § 1 rozporządzenia twierdził, że rzeczywistej ko-
nieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem nie może przekreślać sam
tylko fakt realizowania przez nie obowiązku szkolnego w specjalnym ośrodku
szkolno-wychowawczym. Podnosił, że nawet w takim przypadku możliwość wykony-
wania przez niego zatrudnienia najemnego ogranicza się w zasadzie do trzech dni w
tygodniu i to pod warunkiem, że dziecko przebywające w ośrodku nie choruje i że nie
nastąpiły inne nieprzewidziane sytuacje, nakazujące zabrać dziecko z ośrodka (np.
zatrucie pokarmowe, choroba zakaźna, nieprzewidziany remont w ośrodku itp.), gdy
ponadto zobowiązany jest także zapewnić dziecku opiekę na okres wakacji, ferii zi-
mowych i świąt.

Prawidłowe zastosowanie przepisu § 1 rozporządzenia wymagało oceny także
tego, czy i jakie prace podjąć może wnioskodawca, który - co nie stanowi kwestii
spornej - każdego tygodnia, przez okres od piątkowego do niedzielnego popołudnia,
opiekuje się osobiście chorą córką. Konieczne było też - w oparciu o właściwie usta-
lone fakty - uwzględnienie, że opieka wnioskodawcy nad córką, inna ze swej istoty od
opieki nad dzieckiem zdrowym, jest o tyle niezbędna, że nie można dopuścić, aby
przez podjęcie pracy zaniedbał kontakty z córką i nie zajął się nią przynajmniej raz w
tygodniu. Dopiero ogół działań - opiekunów szkolnych i ojca - prowadzi bowiem do
pomocy dziecku w jego rozwoju fizycznym i intelektualnym (por. wyrok Sądu Najwyż-
szego z dnia 20 stycznia 1998 r., II UKN 454/97, OSNAPiUS 1998 nr 24, poz. 722), a
także uczuciowym, w którym kontakt z ojcem jest dla chorej dziewczynki, wychowu-
jącej się bez matki, konieczny.

W tym stanie rzeczy, wobec nieodpowiedniości faktów ustalonych przez Sąd
drugiej instancji do przyjętej przezeń koncepcji prawnej, trafny okazał się zarzut ka-
sacji dotyczący naruszenia prawa materialnego przez błędne jego zastosowanie.
Prawidłowe stosowanie prawa materialnego wymagało dysponowania przez Sąd
orzekający pełnym materiałem dowodowym, dającym wyraźny obraz stanu faktycz-
nego sprawy, szczególnie w odniesieniu do istotnych okoliczności podmiotowych.

Niemożność czynienia odmiennych i nowych ocen bez dokonania nowych
ustaleń faktycznych uzasadnia kasację i zawarty w niej wniosek, wobec czego Sąd
Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39313 § 1 oraz 108 § 2 w związku
z art. 39319 i art. 391 KPC.
========================================