Wyrok z dnia 19 kwietnia 2000 r.
II UKN 515/99

Członkowie rodziny pracownika zmarłego wskutek wypadku przy prowa-
dzeniu działalności gospodarczej, który nie podlegał ubezpieczeniu społecz-
nemu osób prowadzących działalność gospodarczą, nie byli uprawnieni do na-
bycia renty rodzinnej wypadkowej.


Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Krystyna Bednarczyk, Roman Kuczyński.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 19 kwietnia 2000 r. sprawy z wniosku
Wiolety M. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w S. o rentę
rodzinną wypadkową, na skutek kasacji organu rentowego od wyroku Sądu Apela-
cyjnego w Katowicach z dnia 26 maja 1999 r. [...]

1. z m i e n i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 8 grudnia 1998 r.
[...], w ten sposób, że oddalił odwołanie;
2. nie obciążył wnioskodawczyni kosztami postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 26 maja 1999 r. oddalił apelację organu rentowego od wyroku Sądu
Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 9
grudnia 1999 r. [...] zmieniającego odmowną decyzję rentową i przyznającego Łuka-
szowi M. prawo do renty rodzinnej po zmarłym ojcu Krzysztofie M. z tytułu śmierci ,,w
wypadku przy pracy w działalności gospodarczej w dniu 11.08.1998 r.". W sprawie tej
Sądy meriti ustaliły, że Krzysztof M. zmarł w wyniku ,,wypadku przy pracy" w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej. Zmarły nie był objęty ubezpieczeniem spo-
łecznym z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, gdyż był równocześnie ob-
jęty pracowniczym ubezpieczeniem społecznym. Sąd Apelacyjny podzielił stanowi-
sko Sądu pierwszej instancji, który przyjął, że wykładnia zawarta w art. 2 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących
działalność gospodarczą (jednolity tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) ,,nie
jest jedyną wykładnią prowadzącą do właściwego stosowania prawa". Okoliczność,
że przepis ten wyłączył możliwość podwójnego ubezpieczenia pracowników zatrud-
nionych w wymiarze czasu pracy nie mniejszym niż połowa obowiązującego w da-
nym zawodzie i jednocześnie prowadzących działalność gospodarczą, nie może
prowadzić do odmowy korzystania ze świadczeń przewidzianych w tej ustawie dla
członków rodziny osoby, która uległa śmiertelnemu wypadkowi przy prowadzeniu
działalności gospodarczej. Zmarły podlegał bowiem pracowniczemu ubezpieczeniu
społecznemu, z tytułu którego była odprowadzana składka na Fundusz Ubezpieczeń
Społecznych. Jeżeli zatem ubezpieczony uległ śmiertelnemu wypadkowi przy prowa-
dzeniu działalności gospodarczej, to jego syn ma prawo do renty rodzinnej ,,wypad-
kowej z ustawy z dnia 18.12.1976 r. o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą, gdyż przepis art. 2 cytowanej ustawy miał jedynie na
celu usunięcie możliwości podwójnego opłacania składek, a nie pozbawienia świad-
czeń".
W kasacji organ rentowy zarzucił naruszenie prawa materialnego - przez
błędną wykładnię art. 2 ustawy z 18 grudnia 1976 r., który wyłączał z tego ubezpie-
czenia pracownika zatrudnionego w wymiarze czasu pracy nie mniejszym niż połowa
obowiązującego w danym zawodzie. Dlatego pracownik, który uległ wypadkowi przy
prowadzeniu dodatkowej działalności gospodarczej nie mógł korzystać ze świadczeń
z ustawy wypadkowej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Kasacja jest uzasadniona. Przepis art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 18 grudnia
1976 r. wyłączał z ubezpieczenia społecznego osób prowadzących działalność gos-
podarczą pracowników zatrudnionych w wymiarze czasu pracy nie mniejszym niż
połowa wymiaru obowiązującego w danym zawodzie. W rozpoznawanej sprawie nie
było sporne, że powód należał do takiej kategorii pracowników, dlatego był objęty
pracowniczym ubezpieczeniem społecznym i nie podlegał z mocy przepisu art. 2 ust.
1 pkt 1 ustawy z 18 grudnia 1976 r. ubezpieczeniu społecznemu jako osoba równo-
cześnie prowadząca działalność gospodarczą. Konsekwencją niepodlegania temu
rodzajowi ubezpieczenia był nie tylko brak obowiązku opłacania składek na ubezpie-
czenie społeczne, z którego taki pracownik był z mocy prawa wyłączony (któremu nie
podlegał), ale przede wszystkim nie było podstaw prawnych do nabycia przezeń lub
członków jego rodziny prawa do świadczeń z ubezpieczenia osób prowadzących
działalność gospodarczą, które przysługiwały wyłącznie osobom prowadzącym dzia-
łalność gospodarczą oraz członkom ich rodzin, jako podmiotom ubezpieczonym lub
uprawnionym na podstawie przepisów tej ustawy (a contrario z art. 5 ustawy z 18
grudnia 1976 r.). Niepodleganie ubezpieczeniu społecznemu osób prowadzących
działalność gospodarczą, spowodowane ustawowym prymatem pracowniczego
ubezpieczenia społecznego, powodowało, że pracownicy równocześnie prowadzący
własną działalność gospodarczą nie mogli nabyć uprawnień z tego rodzaju ubezpie-
czenia społecznego, któremu nie podlegali (tj. z ubezpieczenia osób prowadzących
działalność gospodarczą), natomiast jako pracownicy korzystali ze świadczeń z pra-
cowniczego ubezpieczenia społecznego na warunkach i w rozmiarze określonym w
tym systemie ubezpieczeniowym. W tym ujęciu przepis art. 2 ustawy z 18 grudnia
1976 r., który zresztą wprost nie stanowił o ,,usunięciu możliwości podwójnego opła-
cania składek", tylko o niepodleganiu ubezpieczeniu społecznemu uregulowanemu
przepisami tej ustawy, wcale nie zmierzał do pozbawienia ani tym bardziej nie po-
zbawiał tych osób świadczeń ubezpieczeniowych, z których jednakże mogli korzys-
tać w zakresie i na warunkach objętych pracowniczą ochroną ubezpieczeniową, któ-
rej podlegali.
Sąd Apelacyjny trafnie ustalił, że Stanisław M. podlegał pracowniczemu ubez-
pieczeniu społecznemu i z tytułu jego zatrudnienia była odprowadzana składka na
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. W konsekwencji Stanisław M. i członkowie jego
rodziny byli objęci pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, z którego przysługi-
wały im świadczenia na warunkach i w wysokości przewidzianych w tym podsystemie
ubezpieczeniowym. Nie mogli oni nabyć uprawnień z ubezpieczenia osób prowadzą-
cych działalność gospodarczą, któremu ubezpieczony w pracowniczym systemie
ubezpieczeń społecznych i członkowie jego rodziny nie podlegali. Zakres świadczeń
z ubezpieczenia społecznego, warunki ich nabycia oraz ich wysokość określa bo-
wiem rodzaj ubezpieczenia społecznego, jakiemu z mocy imperatywnych przepisów
prawa ubezpieczeń społecznych podlega ubezpieczony oraz członkowie jego rodzi-
ny.
W razie zbiegu przesłanek umożliwiających ubezpieczonemu równoczesne
podleganie różnym rodzajom (podsystemom) ubezpieczenia społecznego - przepisy
prawa ubezpieczeń społecznych ściśle regulują prymat podlegania określonemu ro-
dzajowi ubezpieczenia. W rozpoznawanej sprawie był to ustawowy prymat pracowni-
czego ubezpieczenia społecznego, który ex lege (art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z 18
grudnia 1976 r.) wyłączał pracownika zatrudnionego co najmniej w połowie wymiaru
obowiązującego w danym zawodzie z podlegania ubezpieczeniu osób prowadzących
działalność gospodarczą ze wszelkimi konsekwencjami, obejmującymi - nie tylko
brak obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne osób prowadzących
działalność gospodarczą, ale również brak ochrony ubezpieczeniowej z tego rodzaju
ubezpieczenia społecznego, któremu ubezpieczony nie podlegał.
W niespornych okolicznościach faktycznych sprawy Sąd Apelacyjny prawidło-
wo przyjął, że Stanisław M. uległ śmiertelnemu wypadkowi przy prowadzeniu działal-
ności gospodarczej, w czym skorygował Sąd pierwszej instancji, który użył w swoim
wyroku określenia tego zdarzenia jako ,,wypadku przy pracy" w działalności gospo-
darczej. Równocześnie jednak zgodnie z art. 5 pkt 5 ustawy z 18 grudnia 1976 r.
świadczenia pieniężne z tytułu wypadku przy prowadzeniu działalności gospodarczej
oraz powypadkowa renta inwalidzką (z tytułu niezdolności do pracy) bądź powypad-
kową renta rodzina, należna według korzystniejszych zasad i wysokości określonych
przepisami o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy (art. 10 ust. 1 tej ustawy),
przysługiwały wyłącznie osobom ubezpieczonym na podstawie przepisów ustawy z
18 grudnia 1976 r. Konsekwentnie zatem osoby, które - tak jak zmarły w wypadku
przy prowadzeniu działalności gospodarczej nie podlegał, bądź - tak jak członkowie
jego rodziny, nie były objęte ex lege tym rodzajem ubezpieczenia, nie mogły nabyć
prawa do świadczeń wypadkowych na podstawie przepisów ustawy, której nie podle-
gały. Natomiast osoby takie nabywały świadczenia z pracowniczego ubezpieczenia
społecznego, co oznacza, że syn zmarłego nabył prawo do renty rodzinnej na zasa-
dach ogólnych, a nie prawo do korzystniejszej co do wysokości renty rodzinnej wy-
padkowej, skoro jego ojciec nie uległ śmiertelnemu wypadkowi przy pracy, ale wy-
padkowi przy prowadzeniu działalności gospodarczej, z tytułu której nie podlegał
ustawowej ochronie ubezpieczeniowej.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował reformatoryjnie na
podstawie art. 39315 KPC.
Można jedynie sygnalizować, że w nowym - obowiązującym od dnia 1 stycznia
1999 r. - zintegrowanym systemie ubezpieczeń społecznych pracownicy spełniający
jednocześnie warunki do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniem emerytalnym i ren-
towym z innych tytułów, są nadal objęci ubezpieczeniem tylko z tytułu stosunku
pracy. Jednakże mogą oni dobrowolnie, na swój wniosek, być objęci ubezpieczenia-
mi emerytalnymi i rentowymi również z innych tytułów (art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.) i wówczas podlegają ubezpieczeniom wypadkowym z każdego tytułu ubez-
pieczenia na podstawie art. 12 ust. 1 tej ustawy.
========================================