Wyrok z dnia 18 kwietnia 2001 r.
II UKN 339/00

Przepis art. 382 KPC dopuszcza możliwość odmiennej oceny dowodów
bez konieczności ponownego ich przeprowadzania przed sądem drugiej in-
stancji, jednakże ocena ta powinna być oparta na całym, wszechstronnie roz-
ważonym materiale dowodowym (art. 233 § 1 KPC).


Przewodniczący SSN Krystyna Bednarczyk (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Beata Gudowska, Jerzy Kuźniar.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 18 kwietnia 2001 r. sprawy z wniosku
Marii Wandy K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w L. o
rentę rodzinną, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego
we Wrocławiu z dnia 2 grudnia 1999 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu we
Wrocławiu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasa-
cyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Decyzją z dnia 5 czerwca 1996 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w
L. odmówił przyznania wnioskodawczyni Wandzie Marii K. prawa do renty rodzinnej
po zmarłym mężu Zygmuncie K.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawczyni od tej decyzji Sąd Okręgowy-Sąd
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem z dnia 18 listopada 1998
r. [...] zmienił zaskarżoną decyzję i przyznał wnioskodawczyni prawo do renty rodzin-
nej. Sąd ustalił, że wnioskodawczyni zawarła małżeństwo z Zygmuntem K. 1 sierpnia
1992 r. Po roku małżeństwa mąż wnioskodawczyni zamieszkał u Józefa M., z którym
wspólnie spożywali alkohol, a do żony wracał, kiedy brakowało mu pieniędzy. Wnio-
skodawczyni wystąpiła przeciwko niemu z pozwem o alimenty i na podstawie ugody
sądowej zawartej przed Sądem Rejonowym w Głogowie z dnia 22 kwietnia 1993 r.
[...] zostały przyznane na jej rzecz alimenty w kwocie 1.000.000 starych złotych mie-
sięcznie. Prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Głogowie z dnia 29 grudnia
1993 r. [...] obowiązek alimentacyjny został uchylony. W 1995 r. wnioskodawczyni
wniosła pozew o rozwód, który następnie cofnęła, gdyż uzgodnione zostało, że mąż
wnioskodawczyni będzie łożył na utrzymanie rodziny. Ustawowa wspólność małżeń-
ska między małżonkami nie była zniesiona. Mąż wnioskodawczyni w dalszym ciągu
w pewnych okresach mieszkał poza domem ale odwiedzał wnioskodawczynię i po-
magał jej w pracach domowych. Na dzień przed śmiercią nocował u wnioskodawczy-
ni. W dniu 23 marca 1995 r. mąż wnioskodawczyni zmarł. Oceniając ten stan faktycz-
ny, ustalony na podstawie zeznań świadków i wnioskodawczyni, Sąd uznał, że wnio-
skodawczyni spełnia warunki do renty rodzinnej na podstawie art. 41 ust. 1 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U.
Nr 40, poz. 267 ze zm.). W chwili śmierci istniała między małżonkami ustawowa
wspólność małżeńska. Wprawdzie małżeństwo nie zawsze było zgodne, jednak po-
zostawało ze sobą w łączności, istniała między nimi więź duchowa i gospodarcza.
Rozpoznając apelację organu rentowego Sąd Apelacyjny przeprowadził uzu-
pełniające postępowanie dowodowe przez przesłuchanie dodatkowych świadków i
po dokonaniu ponownej oceny materiału dowodowego wyrokiem z dnia 2 grudnia
1999 r. [...] zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Sąd Apelacyjny ustalił, że
wnioskodawczyni nie miała ustalonego prawa do alimentów ze strony męża, który
pobierał świadczenie górnicze. Zgodnie z utrwaloną wykładnią art. 41 ust. 3 ustawy o
z. e. p. małżonka nie pozostająca w chwili śmierci męża we wspólności małżeńskiej
ma prawo do renty rodzinnej, o ile małżonkowie byli ze sobą w stałej łączności i ist-
niała między nimi więź duchowa i gospodarcza. Musi więc istnieć wspólne zamiesz-
kiwanie i prowadzenie gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i wza-
jemna pomoc. Zeznania świadków, z których dowód przeprowadzono w postępowa-
niu apelacyjnym, nie potwierdziły trafności ustaleń Sądu pierwszej instancji, który
poczynił je na podstawie zeznań świadków mieszkających w pobliżu i związanych z
wnioskodawczynią. Zeznania te mogą być tendencyjne, zmierzające do wykazania,
że wnioskodawczyni pozostawała w faktycznej więzi małżeńskiej. Zeznania świad-
ków słuchanych przed Sądem Apelacyjnym, osób bezstronnych, obiektywnych i
znających środowisko, nie korespondują z ustaleniami Sądu pierwszej instancji, na-
tomiast potwierdzają prawdziwość faktów przedstawionych przez świadków Józefa
M. i córkę zmarłego, którym Sąd pierwszej instancji odmówił wiarygodności. Postę-
powanie przed Sądem pierwszej instancji wykazało, że małżonkowie praktycznie od
początku małżeństwa żyli w częstym konflikcie. Mieli własne źródła utrzymania i ich
niezależność materialna przy braku możliwości pogodzenia się mogła spowodować
to, że rozeszli się na stałe. Świadczy o tym zamieszkiwanie męża wnioskodawczyni
od długiego czasu w wynajętym u kolegi mieszkaniu i zerwanie wspólności gospo-
darczej. Trudno też doszukiwać się w tym związku troski o wzajemną pomoc. Kon-
takty ograniczające się do sporadycznych odwiedzin przy zamieszkiwaniu w bliskim
sąsiedztwie nie mogą świadczyć o łączności, jaka powinna istnieć w rzeczywistym
związku małżeńskim. W takiej sytuacji powołany przepis wyłącza prawo wniosko-
dawczyni do renty rodzinnej po mężu.
Wyrok ten zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i wskazując, jako podstawę
kasacji naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 41 ust. 3 ustawy
z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin oraz
naruszenie prawa procesowego - art. 233 § 1 i 328 § 2 KPC - wniosła o jego zmianę i
oddalenie apelacji ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi Apela-
cyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu kasacji wnios-
kodawczyni zarzuciła, że dokonując odmiennych od przyjętych w wyroku Sądu
pierwszej instancji ustaleń faktycznych, Sąd Apelacyjny przekroczył granicę swobod-
nej oceny dowodów. Ustalenia swoje oparł na zeznaniach świadków nieprzychylnie
ustosunkowanych do wnioskodawczyni, którym Sąd pierwszej instancji odmówił wia-
rygodności. Natomiast zeznania świadków przesłuchanych przed Sądem Apelacyj-
nym na nieistotne okoliczności nic do sprawy nie wniosły. Sąd Apelacyjny nie wska-
zał przyczyn, dla których odmówił wiarygodności zeznaniom świadków potwierdza-
jących okoliczności podnoszone przez wnioskodawczynię. Chodzi w szczególności o
zeznania świadka K., potwierdzające okoliczność, że wieczór przed śmiercią mąż
wnioskodawczyni spędził wspólnie z żoną i kładąc się spać poprosił żonę o świeżą
bieliznę. Zawarte w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku stwierdzenie, że zeznania
świadków mogą być tendencyjne, nie jest wystarczającym wyjaśnieniem. Naruszenie
prawa materialnego polega na ,,nadinterpretacji" wskazanego przepisu. Zdaniem
wnioskodawczyni przepis ten nie pozwala na wyłączenie prawa do renty rodzinnej w
sytuacji, gdy chociaż jedna z więzi łączących małżonków została zachowana. W
przypadku wnioskodawczyni i jej męża została zachowana więź gospodarcza i
uczuciowa.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 233 § 1 KPC sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według
własnego przekonania na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego mate-
riału dowodowego. Zasada swobodnej oceny dowodów ma zastosowanie także w
postępowaniu apelacyjnym. Przepis art. 382 KPC stanowi, że sąd drugiej instancji
orzeka na podstawie materiału zebranego w postępowaniu w pierwszej instancji i w
postępowaniu apelacyjnym. Przepis ten dopuszcza możliwość odmiennej oceny do-
wodów przeprowadzonych przez sąd pierwszej instancji bez konieczności ponowne-
go ich przeprowadzenia, jednakże ocena ta powinna być oparta na całym, wszech-
stronnie rozważonym materiale dowodowym. Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku
nie wynika, aby Sąd Apelacyjny dokonał takiego rozważenia. Stwierdzając, że ze-
znania świadków opisujące fakty wskazujące na istnienie więzi między wnioskodaw-
czynią a jej mężem są tendencyjne, Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił, czy jego zdaniem
fakty te nie miały miejsca, czy też świadkowie, opisując rzeczywiste zdarzenia, ten-
dencyjnie je interpretują. Jeżeli zadecydowała ta ostatnia okoliczność, Sąd miał obo-
wiązek dokonać własnej interpretacji opisanych zdarzeń, gdyż ma to istotne zdarze-
nie dla oceny czy istnieją okoliczności wyłączające prawo wdowy do renty rodzinnej
określone w art. 41 ust. 3 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytal-
nym pracowników i ich rodzin.
Zgodnie z tym przepisem nie ma prawa do renty rodzinnej wdowa, która w
chwili śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, chyba, że
miała w chwili śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub
ugodą sądową. W utrwalonym na tle tego przepisu orzecznictwie za pozostawanie
we wspólności małżeńskiej uważa się - niezupełnie zgodnie z literalnym brzmieniem
tego określenia - pozostawanie małżonków we wspólnym pożyciu w rozumieniu art.
23 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z tym stanowiskiem wspólność
małżeńska trwa wówczas, gdy więzi łączące małżonków nie zostały zerwane w stop-
niu pozwalającym na przyjęcie, że nastąpił rozkład pożycia. Powołany przepis wy-
maga dla przyznania prawa do renty rodzinnej istnienia takiego stanu rzeczy ,,w
chwili śmierci męża". Nie musi to zatem być stan długotrwały i dla spełnienia warun-
ku pozostawania we wspólności małżeńskiej w rozumieniu przepisu art. 41 ust. 3
(interpretowanego zgodnie z poglądami przyjętymi w orzecznictwie) wystarczy na-
wiązanie wspólnego pożycia bezpośrednio przed śmiercią męża. Dla rozstrzygnięcia,
czy wnioskodawczyni zachowała prawo do renty rodzinnej, konieczne było dokona-
nie oceny stanu faktycznego istniejącego bezpośrednio przed śmiercią jej męża. Sąd
Apelacyjny, przyjmując za Sądem pierwszej instancji ustalenie, że małżeństwo było
od początku konfliktowe, nie kwestionuje (a przynajmniej nie ustosunkowuje się do
tego), że istniały okresy zgody między małżonkami, na przykład okres po wniesieniu i
następnie wycofaniu pozwu rozwodowego, kiedy małżonkowie uzgodnili wzajemne
prawa i obowiązki. Sąd Apelacyjny nie wypowiedział się co do tego, jaki stan rzeczy
istniał między małżonkami bezpośrednio przed śmiercią męża wnioskodawczyni, w
szczególności czy nastąpiło pogodzenie się małżonków i nawiązanie pożycia, czy też
pożycie było w rozkładzie. Zeznania świadków dotyczące tego konkretnego okresu
nie zostały poddane ocenie. Dokonane z naruszeniem art. 233 § 1 KPC niepełne
ustalenia faktyczne nie pozwalają na zajęcie stanowiska, czy przepis art. 41 ust. 3
ustawy o z. e. p. został zastosowany prawidłowo.
Z tych przyczyn Sąd Najwyższy, uznając kasację za uzasadnioną, na podsta-
wie art. 39313 § 1 KPC uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Apela-
cyjnemu we Wrocławiu do ponownego rozpoznania.
========================================