Wyrok z dnia 8 stycznia 1997 r.
II UKN 18/96

Osoba, która w myśl art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. zgłosiła do
30 czerwca 1990 r. wniosek o świadczenie rolnicze i przekazała do dnia 31
grudnia tego roku gospodarstwo rolne, a następnie nabyła prawo do emerytury
lub renty pozarolniczej, może pobierać świadczenie w zbiegu na dotychczaso-
wych zasadach.

Przewodniczący SSN: Stefania Szymańska (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Jerzy Kuźniar, Maria Mańkowska.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 8 stycznia 1997 r. sprawy z wniosku
Krystyny P.-P. przeciwko Kasie Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego-Oddziałowi
Regionalnemu w W. o zbieg prawa do świadczeń, na skutek kasacji wnioskodawczyni
od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z
dnia 31 lipca 1996 r. [...]

1. Z m i e n i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Wojewódz-
kiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie z dnia 8 marca 1996 r. [...] i
ustalił, że Krystyna P.-P.z ma prawo do zbiegu renty inwalidzkiej rolniczej z rentą
inwalidzką z pracowniczego zaopatrzenia emerytalnego.
2. Z a s ą d z i ł od strony pozwanej na rzecz wnioskodawczyni kwotę 100 zł
tytułem zwrotu kosztów adwokackich.


U z a s a d n i e n i e

1. Krystyna P.-P., urodzona 1 lipca 1937 r., we wniosku z dnia 28 czerwca 1990
r. wystąpiła o przyznanie świadczenia z tytułu przekazania gospodarstwa rolnego.
Wnioskodawczyni nie wskazała wprost, że domaga się przyznania renty inwalidzkiej,
jednakże dołączyła zaświadczenie Zespołu Opieki Zdrowotnej-Przychodni Rejonowej
W. [...] z 17 czerwca 1990 r. o stanie zdrowia. Drugie zaświadczenie z tejże Przychodni,
znajdujące się w aktach rentowych, nosi datę 20 marca 1991 r. We wniosku
zaznaczyła, że zamierza przekazać gospodarstwo rolne (łąka o pow. 1,55 ha) siostrze
Janinie B. W decyzji warunkowej z 6 sierpnia 1990 r. organ rentowy przyznał
wnioskodawczyni emeryturę od 1 lipca 1997 r., tj. od dnia osiągnięcia wieku
emerytalnego z zaznaczeniem, że "wypłata świadczenia ulega zawieszeniu do czasu
nadesłania aktu notarialnego i ukończenia 60 lat". Odpis decyzji przesłano do wiado-
mości Urzędu Miasta i Gminy w B.K. W zażaleniu z dnia 24 grudnia 1992 r. skierowa-
nym do organu rentowego wnioskodawczyni zaznaczyła, że we wniosku z dnia 28
czerwca 1990 r. ubiegała się o rentę inwalidzką, a nie o emeryturę, która nie przysłu-
guje jej, gdyż nie osiągnęła jeszcze wieku emerytalnego i wniosła o wydanie stosownej
decyzji. Do pisma tego dołączyła umowę dzierżawy, na mocy której wydzierżawiła
gospodarstwo rolne Janinie B. na okres 10 lat. Ostatecznie żądanie wnioskodawczyni
przyznania rolniczej renty inwalidzkiej zostało załatwione korzystnie dopiero przez Sąd
Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie wyrokiem z dnia 26
września 1995 r. Sąd ten bowiem zmienił kolejną niekorzystną dla wnioskodawczyni
decyzję organu rentowego z dnia 17 stycznia 1995 r. i przyznał jej prawo do rolniczej
renty inwalidzkiej od grudnia 1990 r. Ze znajdujących się w aktach rentowych opinii
lekarzy biegłych sądowych, wydanych na żądanie Sądu rozpoznającego sprawę w 1995
r. wynika, że biegli uznali, iż wnioskodawczyni była całkowicie niezdolna do pracy w
gospodarstwie rolnym przed datą 28 czerwca 1990 r., tj. datą zgłoszenia wniosku.
2. W uwzględnieniu wniosku Krystyny P.-P. z dnia 28 marca 1991 r., organ
rentowy decyzją z dnia 10 lipca 1993 r. przyznał jej rentę inwalidzką III grupy z pra-
cowniczego ubezpieczenia społecznego od 28 marca 1991 r., tj. od "powstania inwa-
lidztwa". Wypłata renty została zawieszona wobec kontynuowania przez wnioskodaw-
czynię zatrudnienia [...].
3. W decyzji z dnia 25 listopada 1995 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia
Społecznego-Oddział Regionalny w W., odmówiła wnioskodawczyni prawa do pobiera-
nia świadczeń zbiegowych z powołaniem się na art. 33 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia
1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r., Nr 71,
poz. 342 ze zm.).
Od decyzji tej wnioskodawczyni odwołała się do Sądu Wojewódzkiego-Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie podnosząc, że skoro ma ustalone pra-
wo tak do renty inwalidzkiej rolniczej, jak i renty inwalidzkiej pracowniczej, przysługuje
jej prawo do pobierania tych świadczeń w zbiegu, zgodnie z przepisami ustawy z dnia
14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin
(Dz. U. Nr 40, poz. 268 ze zm.).
Sąd Wojewódzki wyrokiem z dnia 8 marca 1996 r. oddalił odwołanie z uzasad-
nieniem, że skoro zbieg prawa do świadczeń nastąpił w dniu 28 marca 1991 r., tj. pod
rządami ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, to
zgodnie z przepisami tejże ustawy wnioskodawczyni nie przysługuje prawo do po-
bierania świadczeń w zbiegu.
W rewizji od tego wyroku wnioskodawczyni podniosła, że nie ubiegała się o
emeryturę rolniczą, gdyż wniosek jej z 28 czerwca 1990 r. dotyczył uprawnienia do
renty inwalidzkiej rolniczej, a tylko na skutek zwłoki organu rentowego nie został we
właściwym czasie rozpoznany. Dlatego zarzuciła naruszenie prawa materialnego
poprzez zastosowanie ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników zamiast ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników
indywidualnych i członków ich rodzin.
Wyrokiem z dnia 31 lipca 1996 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie oddalił rewizję.
Sąd Apelacyjny zaznaczył, że zgodnie z art. 33 ust. 2 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r.
w razie zbiegu prawa do emerytury lub renty przysługujących na podstawie tej ustawy z
prawem do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego, uprawnionemu
wypłaca się jedno, wybrane przez niego świadczenie. Zgodnie zaś z tym przepisem o
prawie do świadczeń zbiegowych nie decyduje data zgłoszenia wniosku o te
świadczenia, lecz data powstania prawa do nich, tj. data, w której osoba uprawniona
spełnia wszystkie warunki do ich nabycia. Taką datą w przypadku wnioskodawczyni jest
- co trafnie ustalił Sąd Wojewódzki - dzień 28 marca 1991 r. Od tej daty
wnioskodawczyni, będąc uprawniona do renty inwalidzkiej rolniczej nabyła prawo do
renty inwalidzkiej pracowniczej (decyzja organu rentowego z 10 lipca 1993 r.). W tej
dacie obowiązywała ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym
rolników, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1991 r. Z datą tą utraciła moc ustawa
z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i
członków ich rodzin. Powoływanie się zatem na tę ustawę jest prawnie bezskuteczne.
Wyrok Sądu Apelacyjnego Krystyna P.-P. zaskarżyła poprzez swojego pełno-
mocnika kasacją z wnioskiem o zmianę wyroku i ustalenie, iż przysługuje jej prawo do
pobierania w stosownym zbiegu renty inwalidzkiej rolniczej i renty inwalidzkiej pra-
cowniczej. Kasacja opiera się na zarzucie: 1) naruszenia prawa materialnego poprzez
błędne zastosowanie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników zamiast ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, ze zmianą wprowadzoną
ustawą z dnia 24 lutego 1990 r. (Dz. U. Nr 14, poz. 90), 2) naruszenie przepisów
postępowania "poprzez rozpatrywanie przez Sąd Apelacyjny ustalenia renty
pracowniczej, wychodząc poza granice apelacji, a jednocześnie nie ustosunkowując się
do winy KRUS w postępowaniu załatwienia wniosku z dnia 28 czerwca 1990 r. o rentę
rolną".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zarzut naruszenia przez Sądy obu instancji prawa materialnego (art. 3931 pkt 1
KPC) jest w pełni uzasadniony. Oba Sądy odmawiając wnioskodawczyni prawa do
pobierania renty inwalidzkiej rolniczej w stosownym zbiegu z rentą inwalidzką pra-
cowniczą powołały się na art. 33 ust. 2 ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu
społecznym rolników, podczas gdy przepis ten nie ma w niniejszej sprawie zastosowa-
nia, co zasadnie podkreślono w uzasadnieniu kasacji. Należy zgodzić się ze skarżącą,
że jej wniosek z 28 czerwca 1990 r. był w istocie wnioskiem o przyznanie renty
inwalidzkiej rolniczej oraz, że przyznanie tej renty dopiero przez Sąd Wojewódzki na
mocy wyroku z 26 września 1995 r. było spowodowane nieprawidłowym postępowa-
niem organu rentowego. Przyznanie z mocy tego wyroku renty inwalidzkiej rolniczej od
grudnia 1990 r. oznacza - zgodnie z zasadą obowiązującą w prawie ubezpieczeń
społecznych - przyznanie prawa do świadczenia z ostatnim dniem tego miesiąca, tj. z
dniem 31 grudnia 1990 r. W dacie tej wnioskodawczyni spełniła warunki do przyznania
dochodzonej renty określone w ustawie z dnia 14 grudnia 1990 r., ponieważ przed tą
datą także przekazała gospodarstwo rolne, o czym świadczy umowa dzierżawy z dnia
12 grudnia 1990 r. zawarta z Krystyną B., której wydzierżawiła gospodarstwo na okres
10 lat, a która to umowa została zgłoszona do Ewidencji gruntów i budynków przez
Burmistrza Urzędu Gminy i Miasta w B.K. w tym samym dniu. Taka umowa dzierżawy
była uznawana za przekazanie gospodarstwa rolnego w myśl art. 2 pkt 6 lit. b ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. w brzmieniu obowiązującym od 1 stycznia 1990 r. Zgłoszenie
przez wnioskodawczynię wniosku o rentę inwalidzką rolniczą 28 czerwca 1990 r. oraz
przekazanie gospodarstwa rolnego w dniu 12 grudnia 1990 r. ma istotne znaczenie przy
ocenie prawa do pobierania przyznanych jej świadczeń rentowych w stosownym zbiegu,
na zasadach określonych w art. 35 ust. 2 ustawy z dni 14 grudnia 1982 r. w jego
pierwotnym brzmieniu, obowiązującym do dnia 31 grudnia 1988 r. Przepis ten stanowił,
że w wypadku zbiegu prawa do emerytury lub renty przewidzianych tą ustawą z
prawem do innego świadczenia o charakterze rentowym rolnikowi przysługuje wybrane
przez niego świadczenie, powiększone o połowę drugiego. Od dnia 1 stycznia 1989 r., z
mocy ustawy z dnia 24 lutego 1989 r. o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym
rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym
(Dz. U. Nr 10, poz. 53) dokonano nowelizacji art. 35 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 14 grudnia
1982 r. w ten sposób, że jako generalną zasadę wprowadzono pobieranie jednego
świadczenia. Pozostawiono jedynie możliwość zbiegu świadczenia rolniczego z prawem
do renty wojennej (kombatanckiej), wypadkowej i świadczenia zagranicznego. W
ustawie z 1989 r. zagwarantowano jednak osobom mającym przed dniem 1 stycznia
1989 r. ustalone prawo do emerytury lub renty za przekazane gospodarstwo rolne oraz
do innych świadczeń o charakterze rentowym lub emerytalnym, prawo do pobierania
tych świadczeń na zasadach dotychczasowych (art. 4 ust. 1). W ustawie tej znalazł się
jednak przepis, że na zasadach dotychczasowych wypłaca się również emerytury lub
renty osobom, o których mowa w art. 2 i 3, jeżeli przekażą gospodarstwo rolne do dnia
31 grudnia 1989 r. (art. 4 ust. 2). Przykładowo, dyspozycją art. 3 ust. 2 objęto osoby,
które do dnia wejścia w życie ustawy podlegały podwójnemu ubezpieczeniu. Kolejna
nowelizacja powyższych przepisów, wprowadzona przez ustawę z dnia 24 lutego 1990
r. o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników i człon-
ków ich rodzin w 1990 r. (Dz. U. Nr 14, poz. 90) przedłużyła możliwość wypłaty świad-
czeń rolniczych w zbiegu, ale pod warunkiem, że wniosek o świadczenie rolnicze został
zgłoszony do 30 czerwca 1990 r., a gospodarstwo przekazane do dnia 31 grudnia 1990
r. W ustawie z dnia 20 grudnia 1990 r., która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1991 r.,
utrzymano zasadę, iż w razie zbiegu prawa do emerytury lub renty rolniczej z prawem
do emerytury lub renty z innego ubezpieczenia wypłaca się jedno wybrane świadczenie
(art. 33 ust. 2). Wypłatę "zbiegowych świadczeń" utrzymano - najogólniej ujmując - w
razie zbiegu świadczenia z rentą wypadkową, wojenną, w związku ze służbą wojskową,
ze świadczeniami z instytucji zagranicznej - według zasad określonych w odrębnych
przepisach. Jednakże w art. 107 tej ustawy - na co trafnie wskazano w uzasadnieniu
kasacji - prawodawca zagwarantował, że przy zbiegu prawa do emerytury lub renty z
ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin z prawem do
emerytury lub renty z innego ubezpieczenia społecznego stosuje się przepisy
dotychczasowe. Mimo uregulowania zawartego w art. 107 ustawy o ubezpieczeniu
społecznym rolników, Sądy obu instancji nie rozważyły uprawnienia wnioskodawczyni w
aspekcie tego przepisu.
Nie ulega wątpliwości, że osoby, które pobierały oba świadczenia w zbiegu przed
1 stycznia 1989 r., albo przed tym dniem pobierały jedno świadczenie, ale przekazały
gospodarstwo rolne do dnia 31 grudnia 1990 r., są uprawnione do pobierania tych
świadczeń na zasadach dotychczasowych. Dlatego są one objęte dyspozycją art. 107
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. Zasady te należy stosować także do rolników, którzy
przekazali gospodarstwo rolne do 31 grudnia 1990 r., ale prawo do drugiego
świadczenia nabyli po 1 stycznia 1989 r., względnie spełniali warunki do nabycia prawa,
ale prawo to nie było ustalone (w decyzji). Osoby takie należy bowiem traktować tak
samo jakby miały ustalone to prawo, a to z uwagi na zasadę praw słusznie nabytych.
Ponadto można się także odnieść - jeżeli chodzi o takie osoby - w drodze ostrożnej
analogii do art. 26 ust. 2 ustawy z dnia 20 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur
i rent, według którego do osób, które do dnia wejścia w życie ustawy nie zgłosiły
wniosku o emeryturę lub rentę, mimo że spełniały łączne warunki do nabycia prawa do
tych świadczeń, stosuje się przepisy ustaw i dekretu wymienionych w art. 1, dotyczące
warunków nabycia prawa do emerytury lub renty.
Jeżeli chodzi o przepis art. 4 ust. 2 powołanej ustawy z dnia 24 lutego 1989 r., to
normuje on inną sytuację. Odnosi się bowiem do osób w nim wymienionych, które
jeszcze nie przekazały gospodarstwa rolnego. Przepis ten stwarza tym osobom
możliwość pobierania na przyszłość dwóch świadczeń w stosownym zbiegu, a więc na
takich samych zasadach (dotychczasowych), jak osobom wymienionym w art. 4 ust. 1,
o ile przekażą gospodarstwo rolne do 31 grudnia 1989 r. Termin ten przedłużono
następnie (o czym była już mowa wyżej) do 31 grudnia 1990 r. pod warunkiem
zgłoszenia wniosku o świadczenie rolnicze do 30 czerwca 1990 r., przy czym dyspozy-
cją tego przepisu objęto wszystkich rolników, o czym świadczy treść przepisu. W
przepisie tym nie ma mowy o tym, "że osoba taka ma mieć już "ustalone" prawo do
drugiego świadczenia w dacie wejścia w życie ustawy (jak to ma miejsce w art. 4 ust. 1)
czy też w jakimkolwiek innym terminie. Dlatego uprawnione jest stanowisko, że skoro
rolnicy wymienieni w art. 4 ust. 2 przekazali gospodarstwo rolne do dnia 31 grudnia
1990 r.(tj. w terminie określonym w tym przepisie), a następnie nabyli prawo do
drugiego świadczenia (nie rolniczego), to - niezależnie od daty nabycia prawa do tego
świadczenia - korzystają także z preferencji , z jakich korzystają ci świadczeniobiorcy,
którzy mieli poprzednio ustalone prawo do dwóch świadczeń i którzy z mocy art. 107
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. nadal to prawo zachowali. Przy ocenie prawa tych
osób do pobierania świadczeń zbiegowych należy mieć na uwadze, że w stanie
prawnym obowiązującym do 31 grudnia 1990 r. jednym z wymagań do przyznania
emerytury lub renty rolniczej było z reguły przekazanie gospodarstwa rolnego.
Wymaganie przekazania swojego "warsztatu pracy" występowało tylko w prawie ubez-
pieczenia społecznego rolników indywidualnych. Nie było ono znane w żadnym innym
systemie (osoby prowadzące działalność gospodarczą, twórcy). Dlatego rolnicy
korzystali z preferencji w zakresie zbiegu świadczeń. Od wymagania tego odstąpiono
dopiero w ustawie z 20 grudnia 1990 r.
Konkludując należy więc stwierdzić, że osoba, która w myśl art. 4 ust. 2 ustawy z
dnia 24 lutego 1989 r. zgłosiła do 30 czerwca 1990 r. wniosek o świadczenie rolnicze i
przekazała do 31 grudnia tego roku gospodarstwo rolne, a następnie nabyła prawo do
emerytury lub renty pozarolniczej, może pobierać świadczenie w zbiegu na
dotychczasowych zasadach. Za takim stanowiskiem przemawia także treść art. 108
ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. W myśl bowiem tego przepisu osoby, które pod
rządami poprzednio obowiązującego stanu prawnego otrzymały decyzję ustalającą
warunkowo prawo do świadczeń, mogą ponowić wniosek o załatwienie sprawy według
przepisów dotychczasowych, pod warunkiem tylko iż nie ubiegają się o analogiczne
świadczenia. Ustawodawca w sytuacjach określonych dopuszcza więc stosowanie
przepisów dotychczasowych. Wykładnia systemowa tejże ustawy (art. 107 i art. 108)
zaś wskazuje, że wobec osób wymienionych w art. 108 stosuje się także przepisy
dotychczasowe regulujące zbieg świadczeń. Brak jest racjonalnych przesłanek, które
uzasadniałyby stanowisko, jakie wydaje się zajęły Sądy obu instancji, iż zastosowanie
przepisów dotychczasowych regulujących zbieg świadczeń, może mieć miejsce tylko w
sytuacji, gdy prawo do obu świadczeń powstało przed wejściem w życie ustawy z dnia
20 grudnia 1990 r. Stanowisko takie nie uwzględnia, że inni emeryci i renciści - w
przeciwieństwie do rolników - nie mieli obowiązku przekazywania swojego "warsztatu
pracy", co było specyfiką tylko systemu ubezpieczenia społecznego rolników, obowią-
zującego do dnia 31 grudnia 1990 r.
Mając powyższe argumenty na uwadze Sąd Najwyższy stwierdza, iż wnios-
kodawczyni ma prawo do zbiegu renty inwalidzkiej rolniczej z rentą inwalidzką z pra-
cowniczego zaopatrzenia emerytalnego. Sądy obu instancji nie uwzględniły przepisów
prawa mających w sprawie zastosowanie, a szczegółowo omówionych w niniejszym
uzasadnieniu. W tej sytuacji, skoro w sprawie nie stwierdzono naruszeń istotnych
przepisów postępowania, a zachodzi jedynie naruszenie prawa materialnego, należało
orzec jak w sentencji wyroku na mocy art. 39315 KPC.

========================================