Wyrok z dnia 17 lutego 2005 r.
II PK 235/04

Pracownik nie może zrzec się prawa do odprawy rentowej przez zwrot na
rachunek pracodawcy należnie pobranego świadczenia.

Przewodniczący SSN Jerzy Kuźniar, Sędziowie SN: Beata Gudowska,
Barbara Wagner (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 17 lutego 2005 r. sprawy
z powództwa Anieli N. przeciwko Instytucji Filmowej ,,O.-F." w W. o odprawę emery-
talną, na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 23 marca 2004 r. [...]

o d d a l i ł kasację, nie obciążając powódki kosztami postępowania kasacyj-
nego.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyro-
kiem z dnia 23 marca 2004 r. [...] oddalił apelację Anieli N. od wyroku Sądu Rejono-
wego dla Wrocławia - Śródmieścia we Wrocławiu z dnia 12 listopada 2003 r. [...], od-
dalającego jej powództwo o odprawę emerytalną.
Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i ich
prawna ocena: Aniela N. była zatrudniona na stanowisku głównej księgowej w Pań-
stwowej Instytucji Filmowej ,,O.-F." w W. w okresie od 1 grudnia 1989 r. do 29 stycz-
nia 1991 r., na podstawie umowy o pracę. Umowa o pracę została rozwiązana za
porozumieniem stron w związku z przejściem powódki na rentę inwalidzką. Strona
pozwana wypłaciła jej wówczas odprawę rentową w kwocie 2.200.000 zł (przed de-
nominacją). W okresie od 30 stycznia 1991 r. do 31 grudnia 1991 r. Aniela N. pobie-
rała rentę inwalidzką. W dniu 1 marca 1991 r. strona pozwana ponownie zatrudniła
powódkę na stanowisku głównej księgowej. Stosunek pracy został nawiązany na
podstawie umowy o pracę, początkowo w wymiarze 9/10 etatu, a od 2 stycznia 1992
r. w pełnym wymiarze czasu pracy. Umowa o pracę została rozwiązana przez praco-
dawcę za wypowiedzeniem w dniu 31 sierpnia 2001 r. z przyczyn określonych w art.
1 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z
pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmia-
nie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.), w związku z przejściem
powódki na emeryturę.
W Państwowej Instytucji Filmowej ,,O.-F." obowiązywał zakładowy układ zbio-
rowy z 22 listopada 1995 r. wraz z protokołem dodatkowym [...] z 24 lipca 2001 r.,
który wszedł w życie z dniem 1 sierpnia 2001 r. Zgodnie z § 39 ust. 2 protokołu, pra-
cownik, który otrzymał odprawę rentową lub emerytalną, nie może ponownie nabyć
do niej prawa.

We wrześniu 1993 r. powódka otrzymała od strony pozwanej nagrodę jubileu-
szową za 35 lat pracy w kwocie 1.500.000 zł (przed denominacją). Prawidłowość
przyznanej i wypłaconej nagrody zakwestionowała komisja pracownicza, która zażą-
dała od Anieli N. jej zwrotu. Powódka nie zwróciła nagrody, albowiem, jak twierdziła,
nie otrzymałaby kolejnej nagrody jubileuszowej za 40 lat pracy.

Aniela N. otrzymała od radcy prawnego obsługującego stronę pozwaną w
okresach od 1978 r. do 1990 r. i od 1991 r. do 1993 r., prywatną poradę prawną, aby
zwróciła odprawę rentową. Zwrot tego świadczenia, według opinii udzielającego po-
rady, umożliwi jej w przyszłości ubieganie się o odprawę emerytalną. W dniu 16
września 1994 r. powódka wpłaciła do kasy strony pozwanej kwotę 2.200.000 zł
(przed denominacją) tytułem ,,zwrotu odprawy emerytalnej" według dowodu wpłaty
[...]. Zarówno kasjerka, która wystawiła dowód wpłaty ,,kasa przyjmie", jak i osoby,
które podpisały ten dowód wpłaty były służbowo podporządkowane Anieli N. Powód-
ka dokonała zwrotu odprawy samowolnie, bez wiedzy, zgody i inicjatywy pracodaw-
cy. O zwrocie odprawy dyrektor strony pozwanej dowiedział się w chwili przejścia
powódki na emeryturę w związku z jej wnioskiem o wypłatę odprawy emerytalnej.
Zgodnie z obowiązującymi w Państwowej Instytucji Filmowej ,,O.-F." zasadami
obiegu dokumentów kasowych, dowód wpłaty powódki z dnia 16 września 1994 r.
został zatwierdzony przez dyrektora wraz z innymi raportami kasowymi zawierają-
cymi różne dowody wpłat i wypłat za okres od 16 do 20 września 1994 r. Dyrektor
podpisuje dowody kasowe wedle ich chronologicznego uporządkowania i ujęcia w
raporcie kasowym. W dniu 27 grudnia 2001 r. strona pozwana zwróciła Anieli N.
wpłaconą przez nią odprawę w kwocie 220 zł (po denominacji).

W ocenie Sądu Okręgowego, roszczenie powódki o wypłatę odprawy jest bez-
zasadne. Prawo do odprawy pieniężnej związanej z przejściem na emeryturę lub
rentę, o którym stanowi art. 921 k.p. oraz § 39 protokołu dodatkowego [...] do zakła-
dowego układu zbiorowego, ma charakter jednorazowy i nie jest możliwe jego po-
nowne nabycie. Powódka otrzymała odprawę rentową w 1991 r., wobec czego zo-
stało wyłączone uprawnienie do ponownego otrzymania przez nią odprawy. Aniela N.
nie wykazała, aby zwrot odprawy rentowej wypłaconej jej w 1991 r. nastąpił na żąda-
nie i za zgodą pracodawcy. Z uwagi na dużą ilość podpisywanych codziennie doku-
mentów, akceptacja dyrektora złożona na dowodzie kasowym nie stanowi wystar-
czającego dowodu na wyrażenie przez stronę pozwaną zgody na zwrot odprawy i
zniweczenie skutków związanych z otrzymaniem przez powódkę odprawy rentowej.
Ponadto, powódka była zatrudniona na stanowisku głównej księgowej, więc dyrektor
mógł przyjąć, że przedstawione przez nią dokumenty kasowe są prawidłowe. Prawo
do odprawy powstaje z mocy prawa, a nie na skutek zgodnych oświadczeń woli
stron. Jednostronna czynność powódki jaką jest zwrot odprawy nie powoduje zatem
wygaśnięcia nabytego prawa do odprawy rentowej, jak też usunięcia określonej w
art. 921 § 2 k.p. przesłanki wyłączającej możliwość nabycia prawa do kolejnej od-
prawy (emerytalnej).

Sąd wyraził również pogląd, że w sprawie nie ma zastosowania art. 494 k.c.
Nabycie prawa do odprawy związane jest ze ziszczeniem się przesłanki określonej w
art. 921 § 1 k.p. Tymczasem, art. 494 k.c. reguluje obowiązki strony odstępującej od
umowy wzajemnej. Ponieważ powódka nie odstąpiła od umowy wzajemnej, stoso-
wanie powołanego przepisu nie znajduje uzasadnienia.
Aniela N. zaskarżyła ten wyrok kasacją. Wskazując jako podstawy kasacji na-
ruszenie prawa materialnego, a to ,,art. 911 k.p." - poprzez jego niewłaściwe zastoso-
wanie oraz art. 494 k.c. w związku z art. 300 k.p. - poprzez jego niezastosowanie, a
także naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 328 § 2 k.p.c. - poprzez
niewskazanie w uzasadnieniu wyroku podstawy faktycznej rozstrzygnięcia oraz do-
wodów na których go oparto, jej pełnomocnik wniósł o "uchylenie zaskarżonego wy-
roku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu we Wrocławiu do ponownego roz-
poznania przy uwzględnieniu kosztów postępowania kasacyjnego wg norm przepisa-
nych". Jako okoliczność uzasadniającą rozpoznanie kasacji powołała występowanie
istotnego zagadnienia prawnego dotyczącego ustalenia ,,skutków materialnopraw-
nych faktu zwrotu wypłaconej wcześniej pracownikowi odprawy rentowej w kontek-
ście przepisu art. 921 k.p. wskazującego na jednorazowy charakter tej odprawy, a w
szczególności udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy zwrot taki pozwala następnie
pracownikowi nabyć prawo do odprawy emerytalnej ?" Jego zdaniem, zaskarżony
wyrok w sposób oczywisty narusza prawo, albowiem Sąd rozstrzygnął sprawę ,,bez
dokonania jakichkolwiek ustaleń faktycznych stanowiących podstawę tego rozstrzy-
gnięcia".
W uzasadnieniu kasacji pełnomocnik skarżącej wskazał, że Sąd Okręgowy nie
odniósł się do zarzutów przedstawionych przez powódkę w apelacji, a mianowicie do
zarzutu ,,błędnych ustaleń faktycznych oraz błędnej oceny dowodów". Ponadto, Sąd
ten nie wskazał w uzasadnieniu wyroku podstawy faktycznej swego rozstrzygnięcia
,,chociażby przez stwierdzenie że ustalenia Sądu Rejonowego przyjmuje jako wła-
sne". Nie podał jakie fakty uznał za udowodnione, a jakim dowodom i z jakich powo-
dów odmówił mocy dowodowej. Pełnomocnik Anieli N. podniósł również, że nieza-
sadne jest stanowisko Sądu odnoszące się do zastosowania art. 494 k.c. Powódka
odwoływała się do powołanego przepisu w drodze analogii i wskazywała, że ,,dla
oceny skutków zwrotu odprawy istotna jest okoliczność, czy zwrot ten nastąpił sa-
mowolnie przez powódkę czy w wyniku dwustronnych uzgodnień stron", w której to
sytuacji art. 494 k.c. miałby zastosowanie. Należałoby wówczas uznać, że Aniela N.
nie otrzymała odprawy rentowej, albowiem zwrot odprawy miał moc wsteczną, ,,po-
wodując powrót do stanu jaki istniał przed wypłatą odprawy". Błędny, w jego ocenie,
jest również pogląd Sądu, wedle którego przesłanką nabycia przez powódkę prawa
do odprawy emerytalnej jest ,,sam fakt uprzedniego nabycia przez nią prawa do od-
prawy rentowej". Prawo do nabycia ponownej odprawy wyłącza bowiem ,,jedynie fakt
wypłaty odprawy". Zatem, skoro skarżąca poprzez zwrot odprawy zniweczyła ,,fakt
wypłaty odprawy rentowej", to z chwilą rozwiązania stosunku pracy w związku z
przejściem na emeryturę, nabyła prawo do odprawy emerytalnej.

W odpowiedzi na kasację Instytucja Filmowa ,,O.-F." wniosła o oddalenie
skargi i zasądzenie na jej rzecz od Anieli N. kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Kasacja oparta jest na obu podstawach wskazanych w art. 3931 k.p.c. Ozna-
cza to, że w pierwszej kolejności należy ocenić zasadność zarzutu naruszenia art.
328 § 2 k.p.c. Zgodnie z powołanym przepisem, uzasadnienie wyroku powinno za-
wierać, oprócz wyjaśnienia jego podstawy prawnej, wskazanie podstawy faktycznej
rozstrzygnięcia, w tym ,,ustalenie faktów, które sąd uznał za udowodnione, dowodów,
na których się oparł, i przyczyn, dla których innym dowodom odmówił wiarygodności i
mocy dowodowej". Rację ma pełnomocnik skarżącej, że uzasadnienie zaskarżonego
wyroku, w zakresie wskazania jego podstawy faktycznej, nie zawiera wszystkich
elementów wymienionych w art. 328 § 2 k.p.c. Nie zawiera też wyraźnego odesłania
do motywów orzeczenia wydanego przez Sąd pierwszej instancji. Pomimo to, z treści
tego uzasadnienia wynika niewątpliwie, że podstawę faktyczną rozstrzygnięcia sta-
nowią ustalenia poczynione przez Sąd pierwszej instancji, przytoczone w pierwszej
jego części. Wskazują na to zwłaszcza wywody prawne odnoszące się wprost do
tychże ustaleń. Dotyczy to w szczególności przebiegu zatrudnienia Anieli N. w po-
zwanej Instytucji, okoliczności związanych z wypłatą odprawy rentowej w styczniu
1991 r. i jej ,,zwrotem" we wrześniu 1994 r. Dlatego też zarzucone uchybienie, jak-
kolwiek słuszne, nie miało żadnego wpływu na wynik sprawy. Tym samym nie sta-
nowi usprawiedliwionej podstawy kasacyjnej w rozumieniu art. 3931 pkt 2 k.p.c. Po-
nieważ pełnomocnik skarżącej nie zakwestionował bezpośrednio prawidłowości
dokonanych ustaleń faktycznych, należy je traktować jako niewadliwe. Jest nimi
związany Sąd Najwyższy rozpoznający skargę.
Aniela N., w związku z przejściem na rentę z tytułu niezdolności do pracy (w
tym czasie - inwalidzką) i rozwiązaniem z tej przyczyny z dniem 29 stycznia 1991 r.
umowy o pracę, otrzymała odprawę pieniężną przewidzianą w § 39 obowiązującego
u strony pozwanej zakładowego układu zbiorowego pracy z 22 listopada 1995 r. (w
brzmieniu nadanym mu protokołem dodatkowym [...] z 24 lipca 2001 r.). W okresie
trwania między stronami kolejnego stosunku pracy, nawiązanego 1 marca 1991 r.,
skarżąca, w dniu 16 września 1994 r., wpłaciła w kasie strony pozwanej ,,tytułem
zwrotu odprawy" kwotę stanowiącą równowartość pobranej odprawy rentowej.
Dla nabycia prawa do ponownej odprawy - tym razem w związku z przejściem
na emeryturę, ,,zwrot" pobranej uprzednio odprawy rentowej nie ma żadnego zna-
czenia prawnego. Po pierwsze, pracodawca nie wyraził zgody na oddanie wypłaco-
nego skarżącej, należnego jej świadczenia. Takie więc ,,samowolne", jak ustaliły
Sądy, ,,oddanie" odprawy żadnych skutków prawnych wobec pracodawcy wywołać
nie mogło. Po drugie, gdyby nawet przyjąć, że zgoda taka została przez pracodawcę
konkludentnie wyrażona (przez podpisanie raportów kasowych), byłaby ona prawnie
nieskuteczna. Odprawa rentowa była należnością, do której skarżąca, na podstawie
§ 39 zakładowego układu zbiorowego pracy, niewątpliwie nabyła prawo. Wypłacając
to świadczenie, pozwany pracodawca wykonał ciążący na nim obowiązek wynikający
z bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa. Jakkolwiek odprawy nie zostały
zakwalifikowane normatywnie jako wypłaty wynagrodzeniowe, lecz jako ,,inne świad-
czenia", zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego akceptowany
jest pogląd, że podlegają one ochronie na równi z wynagrodzeniem za pracę. Zgod-
nie z art. 84 k.p., pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia za pracę.
Zakaz ten ma charakter bezwzględny. Zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia za
pracę na gruncie tego przepisu pojmowane jest bardzo szeroko. Obejmuje swoją
treścią wszelkie czynności (oświadczenia woli) pracownika, niezależnie od nadanej
im nazwy, zmierzające - bezpośrednio lub pośrednio - do rezygnacji z zapłaty za
świadczoną pracę. Zrzeczenie się wynagrodzenia za pracę stanowi postać zwolnie-
nia z długu, o którym stanowi art. 508 k.c. Przyjęte przez pracodawcę - dłużnika pro-
wadziłoby więc, gdyby nie art. 84 k.p., do wygaśnięcia zobowiązania. ,,Zwrot" odpra-
wy rentowej nie jest niczym innym jak właśnie zrzeczeniem się prawa do tego świad-
czenia. Dlatego też, bez względu na to, czy skarżąca uzyskałaby zgodę pracodawcy
na ,,oddanie" odprawy, czy nie - taka jej czynność byłaby nieważna na podstawie art.
58 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p.
Uzasadnienie zarzutu naruszenia art. 494 k.c. przez jego niezastosowanie jest
bardzo lakoniczne i niejasne. Pełnomocnik skarżącej w jednym zdaniu zdaje się od-
nosić ten przepis -,,w drodze analogii"- tylko do oceny skutków zwrotu odprawy, w
drugim - do skutków prawnych zwrotu odprawy w powiązaniu ze zgodą pracodawcy
na tę czynność. W obu przypadkach chodzi o wykazanie, że wpłata dokonana w dniu
16 września 1994 r. przez skarżącą tytułem zwrotu odprawy wywoływała skutki ex
tunc, a w konsekwencji, że nie otrzymała ona odprawy rentowej 29 stycznia 1991 r. i
że, wobec tego, przysługuje jej prawo do odprawy emerytalnej w związku z rozwią-
zaniem 31 sierpnia 2001 r. umowy o pracę zawartej 1 marca 1991 r. Wbrew odmien-
nemu twierdzeniu pełnomocnika skarżącej, w sprawie nie ma odpowiedniego zasto-
sowania art. 494 k.c. Rację ma Sąd drugiej instancji, że przepisu tego nie można -
ani przez analogię, ani odpowiednio - stosować do czynności prawnych jednostron-
nych. Pod względem językowym art. 494 k.c. jest jednoznaczny. Regulacja w nim
zawarta dotyczy tylko umów i to umów wzajemnych. Nadto takich, od których jedna
ze stron może odstąpić. Prawo pracownika do odprawy i odpowiadający mu obowią-
zek pracodawcy jej wypłaty stanowią elementy treści stosunku pracy - stosunku
prawnego nawiązanego na podstawie umowy o pracę. Na gruncie przepisów regu-
lujących tę umowę i ten stosunek prawny oceniane być muszą wzajemne zobowią-
zania pracownika i pracodawcy. Przepisy prawa pracy nie przewidują możliwości
odstąpienia od umowy o pracę, a więc jej rozwiązania z mocą wsteczną. Stron pro-
cesowych w okresach od 1 grudnia 1989 r. do 29 stycznia 1991 r. oraz od 2 stycznia
1992 r. do 31 sierpnia 2001 r. nie łączyła żadna inna umowa poza umową o pracę.
Przy najlepszej woli nie sposób zakwalifikować wpłacenia przez pracownika kwoty
równej pobranej uprzednio odprawie rentowej, nawet przy akceptacji tej czynności
przez pracodawcę, jako umowy, której konsekwencje prawne miałyby polegać na
,,anulowaniu" ustawowych skutków umowy o pracę lub niektórych tylko zobowiązań z
niej wynikających. Na dodatek, nie tylko umowy o pracę, którą strony są związane
(brak przesłanek do powstania prawa do odprawy emerytalnej), ale także umowy już
rozwiązanej (nabycie prawa do odprawy rentowej). Zatem zwrot odprawy nie mógł
być odstąpieniem od umowy wzajemnej, bo żadna taka umowa w tym czasie nie ist-
niała. Zaś ewentualna umowa o zwrot nienależnej skarżącej odprawy rentowej by-
łaby, z przyczyn wyżej podanych, nieważna.
Nietrafny jest także zarzut naruszenia art. 921 § 2 k.p. Według tego przepisu,
pracownik, który otrzymał odprawę, nie może ponownie nabyć do niej prawa. Jest
więc odprawa należnością jednorazową (por. np. wyrok SN z dnia 25 czerwca 1993
r., I PR 5/93, niepublikowany; uchwała z dnia 2 marca 1994 r., I PZP 4/94, OSNP
1994 nr 2, poz. 24). Skoro skarżąca otrzymała odprawę rentową w związku z rozwią-
zaniem umowy o pracę 29 stycznia 1991 r., przejściem na rentę 30 stycznia 1991 r. i
pobieraniem tego świadczenia do 31 grudnia 1991 r., nie mogła nabyć prawa do od-
prawy emerytalnej po rozwiązaniu umowy o pracę 31 sierpnia 2001 r. Można by
wprawdzie rozważać, czy w okolicznościach rozpoznawanej sprawy nie zachodzą
przesłanki nabycia przez skarżącą prawa do tzw. odprawy uzupełniającej, ale tego
rodzaju żądanie (roszczenie) nie zostało zgłoszone i nie było przedmiotem rozpo-
znania przez Sądy.
Mając powyższe na względzie Sąd Najwyższy, stosownie do art. 39312 k.p.c.,
orzekł jak w sentencji.
========================================