Wyrok z dnia 5 czerwca 2007 r.
I UK 376/06

Zatrudnienie ubezpieczonego na stanowisku kierownika kilku oczysz-
czalni ścieków, które nie ograniczało się do sprawowania stale i w pełnym wy-
miarze czasu pracy dozoru nad pracownikami świadczącymi pracę w szczegól-
nych warunkach, ale polegało na wykonywaniu także innych, licznych czynno-
ści kierowniczych, nie stanowi wykonywania pracy w szczególnych warunkach
dla potrzeb nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym.

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie: SN Zbigniew
Myszka (sprawozdawca), Romualda Spyt.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 5 czerwca
2007 r. sprawy z odwołania Józefa F. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w Z. o prawo do emerytury, na skutek skargi kasacyjnej ubezpie-
czonego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 13 lipca 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 13 lipca 2006 r., wydanym po rozpoznaniu apelacji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziału w Z., zmienił wyrok Sądu Okręgowego w Gliwicach z dnia 28
września 2004 r., przyznający ubezpieczonemu Józefowi F. prawo do emerytury w
niższym wieku, w ten sposób, że oddalił odwołanie ubezpieczonego.
W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony (urodzony 26 stycznia 1940 r.) po-
siada ogólny staż ubezpieczeniowy 42 lata i 8 miesięcy. W okresie od 1 stycznia
1967 r. do 31 grudnia 1972 r. oraz od 1 lipca 1974 r. do 15 grudnia 1986 r. był za-
trudniony w byłym Powiatowym Przedsiębiorstwie Wodociągów i Kanalizacji Sp. z
o.o. w T.G. (zwanym dalej PWiK w T.G.) na stanowisku kierownika oczyszczalni
ścieków, a w okresie od 4 października 1996 r. do 31 sierpnia 2002 r. w Przedsię-
biorstwie Wodociągów i Kanalizacji w B. (zwanym dalej PWiK w B.) na stanowisku
kierownika technicznej eksploatacji oczyszczalni ścieków. Ze schematów organiza-
cyjnych PWiK w T.G. z dnia 10 marca 1976 r. i z dnia 17 maja 1980 r. wynika, że w
okresie do od 1 stycznia 1967 r. do 31 grudnia 1972 r. i od 1 lipca 1974 r. do 17 maja
1980 r. ubezpieczony był kierownikiem 6 oczyszczalni, a od 17 maja 1980 r. do 15
grudnia 1986 r. kierownikiem 8 oczyszczalni. Oczyszczalnie te nie miały oddzielnych
kierowników ani mistrzów, z wyjątkiem oczyszczalni ,,P." gdzie był mistrz, miały na-
tomiast brygadzistów, z wyjątkiem oczyszczalni w R.Ś. Zgodnie z zarządzeniem dy-
rektora z 1967 r. ubezpieczony miał obowiązek sprawowania stałego nadzoru nad
pracownikami oczyszczalni. W latach 1967-1972 i 1974-1986 ubezpieczony nadzo-
rował stale oczyszczalnie i wykonywał czynności biurowe w biurze znajdującym się
na terenie oczyszczalni ścieków ,,Ś." w T.G., gdzie pracował w szkodliwych i niehi-
gienicznych warunkach. W tym okresie nie wykonywał żadnej pracy biurowej i admi-
nistracyjnej w siedzibie dyrekcji. Sąd Okręgowy stwierdził, że pracę ubezpieczonego
wykonywaną w okresie od 1 stycznia 1967 r. do 31 grudnia 1972 r. oraz od 1 lipca
1974 r. do 15 grudnia 1986 r. (w sumie 19 lat pracy), należy zaliczyć do pracy w
szczególnych warunkach, wymienionej w wykazie A działu IX poz. 1, 2, 3 i 7 oraz
dziale XIV poz. 24 pkt 1, stanowiącym załącznik Nr 1 do zarządzenia Nr 9 Ministra
Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 1 lipca 1983 r. w
sprawie stanowisk pracy w zakładach pracy resortu administracji, gospodarki tere-
nowej i ochrony środowiska, na których są wykonywane prace w szczególnych wa-
runkach, uprawniające do niższego wieku emerytalnego oraz do wzrostu emerytury
lub renty inwalidzkiej (Dz.Urz. Nr 2 poz. 3, powoływanrgo dalej jako zarządzenie Nr
9). W ocenie tego Sądu, bez znaczenia było to, że ubezpieczony przeznaczał około 1
godziny dziennie na dojazd autobusem lub samochodem służbowym do poszczegól-
nych oczyszczalni, ponieważ pozostawał w tym czasie do dyspozycji zakładu pracy.
Za pracę w szczególnych warunkach Sąd Okręgowy uznał również pracę wykonywa-
ną w okresie od 4 października 1996 r. do 31 sierpnia 2002 r., ponieważ także w tym
okresie ubezpieczony nadzorował bezpośrednio, stale i przez wszystkie dniówki ro-
bocze pracę pracowników oczyszczalni. Zatem istnieją podstawy do przyznania
ubezpieczonemu prawa do emerytury w oparciu o art. 32 ustawy z dnia 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr
162, poz. 1118 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach z
FUS), bowiem w dniu 26 stycznia 2002 r. ukończył on 60 lat, legitymuje się wymaga-
nym ogólnym stażem pracy i 15 letnim okresem pracy w szczególnych warunkach.
Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu Okręgowego i stwierdził, że ze-
brany w sprawie materiał dowodowy nie pozwalał na wyprowadzenie tak kategorycz-
nych wniosków o wykonywaniu przez ubezpieczonego pracy w szczególnych warun-
kach w spornych okresach (od 1 stycznia 1967 r. do 31 grudnia 1972 r. i od 1 lipca
1974 r. do 15 grudnia 1986 r. oraz od 4 października 1996 r. do 31 sierpnia 2002 r.).
W ocenie Sądu drugiej instancji, w świetle przepisów powołanego wykazu A działu IX
poz. 1, 2, 3 i 7 oraz działu XIV poz. 24 zarządzenia Nr 9 - uznanie pracy ubezpieczo-
nego za pracę w szkodliwych warunkach byłoby możliwe jedynie pod warunkiem, że
praca ubezpieczonego polegałaby na sprawowaniu dozoru bezpośredniego, stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy nad pracownikami zatrudnionymi na stanowiskach
pracy w kanałach ściekowych, przy oczyszczaniu ścieków i filtrów otwartych, przy
wywozie nieczystości stałych i płynnych oraz na wysypiskach i wylewiskach nieczy-
stości lub przy pryzmach kompostowych z nieczystości miejskich. Tymczasem ze
zgromadzonego materiału dowodowego wynika, że zakres obowiązków ubezpieczo-
nego w trakcie zatrudnienia był modyfikowany, jednak zawsze, poza dozorem inży-
nieryjno-technicznym, obejmował także pracę biurową, którą zgodnie z zeznaniami
świadków ubezpieczony wykonywał w pomieszczeniu na terenie oczyszczalni. Już to
oznaczało, że ubezpieczony nie mógł wykonywać pracy w szczególnych warunkach
stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Bez znaczenia dla takiej oceny pozostawało
to, czy praca biurowa zajmowała ubezpieczonemu godzinę czy więcej, czy była wy-
konywana w budynku dyrekcji czy na terenie podległych oczyszczalni, czy była wy-
konywana w niehigienicznych warunkach. W rozpoznawanej sprawie zadaniem Sądu
nie było ustalenie ,,niehigienicznych warunków pracy", lecz ustalenie czy ubezpie-
czony wykonywał bezpośrednio stale i w pełnym wymiarze pracę na stanowiskach
wskazanych w załączniku. Sąd Apelacyjny podkreślił też, że z materiału dowodowe-
go wynika, że ,,w oczyszczalniach byli zatrudnieni brygadziści lub mistrzowie albo
jedni i drudzy, zatem logicznym wydaje się, że to te osoby bardziej sprawowały bez-
pośredni nadzór nad pracownikami oczyszczalni wykonującymi pracę na stanowi-
skach wymienionych z załączniku Nr 1, aniżeli ubezpieczony jako kierownik". Z tego
względu Sąd ten uznał, iż Sąd Okręgowy przy dokonywaniu stanowczych ustaleń o
wykonywaniu pracy w szczególnych warunkach stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy przekroczył granice swobodnej oceny dowodów w rozumieniu art. 233 § 1
k.p.c.
W skardze kasacyjnej ubezpieczony powołał się na naruszenie przepisów
prawa materialnego, w szczególności: art. 32 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i ren-
tach z FUS w związku z § 2 ust. 1 oraz § 4 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z
dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8 poz. 43 ze zm.,
powoływanego dalej jako rozporządzenie z 7 lutego 1983 r. ), przez ich błędną wy-
kładnię prowadzącą do odmowy uznania pracy wykonywanej w okresie od 1 stycznia
1967 r. do 15 grudnia 1986 r. za pracę w szczególnych warunkach z powodu niewy-
konywania przez skarżącego bezpośredniego nadzoru nad pracownikami produkcyj-
nymi oczyszczalni, a także przez przyjęcie, że okoliczność czy praca administracyj-
no-biurowa w latach 1967 - 1986 i 1996 - 2002 była wykonywana w szkodliwych i
niehigienicznych warunkach w postaci nadmiernego hałasu i szkodliwych zapachów,
na które są narażeni pracownicy oczyszczalni wykonujący pracę w szczególnych
warunkach, pozbawiona była znaczenia prawnego. Skarżący powołał się także na
naruszenie przepisów postępowania mogących mieć wpływ na wynik sprawy, a w
szczególności: art. 233 § 1 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. w związku z art. 382 k.p.c.,
przez odmienną ocenę dowodów zgromadzonych w postępowaniu dowodowym
przez Sąd pierwszej instancji, (które Sąd Apelacyjny uznał za własne), bez przepro-
wadzenia własnego postępowania dowodowego oraz brak uzasadnienia zmiany
oceny tych dowodów. W tych kontekstach, skarżący wskazał potrzebę dokonania
wykładni art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz § 2 ust. 1 rozporządze-
nia z dnia 7 lutego 1983 r. jako okoliczność uzasadniającą przyjęcie skargi do rozpo-
znania.
Zdaniem skarżącego, wbrew stanowisku Sądu drugiej instancji, z treści sche-
matów organizacyjnych PWiK w T.G. oraz z zeznań świadków wyraźnie wynika, że w
latach 1967-1986 ,,na podległych mu oczyszczalniach nie było ani brygadzistów ani
mistrzów za wyjątkiem oczyszczalni P. w P.Ś., gdzie mistrz zmianowy na jedną
zmianę oraz oczyszczalni R.Ś., gdzie na wszystkich trzech zmianach byli zatrudnieni
brygadziści". Skarżący podkreślił ponadto, że jest rzeczą powszechnie znaną, że
pracownicy zatrudnieni na stanowiskach dozoru inżynieryjno-technicznego, oprócz
sprawowania bezpośredniego nadzoru muszą w pewnym rozmiarze wykonywać nie-
zbędne prace administracyjno-biurowe, co nie pozbawia możliwości uznania ich
pracy za pracę w szczególnych warunkach. W ocenie skarżącego, zasadne było za-
tem uznanie, że dla przyznania wcześniejszej emerytury decydujące znaczenie po-
winno mieć wykonywanie prac administracyjno-biurowych w niehigienicznych wa-
runkach i środowisku pracy, w którym pracownicy produkcyjni wykonują pracę w
szczególnych warunkach. Taka wykładnia art. 32 ustawy o emeryturach i rentach z
FUS i § 2 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. bardziej odpowiada celowi tych
przepisów i ma oparcie w realiach życia gospodarczego, wykazach resortowych mi-
nistrów oraz zakładowych tabelach stanowisk pracy w szczególnych warunkach, a
także uwzględnia niezmiernie ważny fakt, że skarżący wykonując swoją pracę admi-
nistracyjno biurową w niewielkim rozmiarze na terenie oczyszczalni ścieków nadal
znajdował się w niehigienicznych warunkach, będąc narażony na działanie tych sa-
mych szkodliwych czynników jak nadmierny hałas, szkodliwe zapachy i nadmierne
zawilgocenie powietrza. W tym stanie rzeczy skarżący wniósł o uchylenie zaskarżo-
nego wyroku oraz o oddalenie apelacji organu rentowego albo o przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna nie ma usprawiedliwionych podstaw prawnych. Na gruncie
art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy o emeryturach i rentach w związku z § 2 ust. 1 rozporzą-
dzenia z dnia 7 lutego 1983 r., prawo do emerytury w niższym od powszechnego
wieku emerytalnym przysługuje wyłącznie pracownikom zatrudnionym w szczegól-
nych warunkach lub w szczególnym charakterze stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy obowiązującym na stanowiskach pracy wymienionych w rozporządzeniu lub w
wykazach stanowiących jego załączniki. Wstępnie trzeba podkreślić, że nabycie
prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym jest przywilejem w stosunku do
nabywania emerytur w powszechnym wieku emerytalnym, przeto skorzystanie z tego
prawa nie może podlegać uznaniu lub opierać się na wykładni rozszerzającej, ale
powinno mieć oparcie w ustalonych okolicznościach faktycznych sprawy, które speł-
niają prawne wymagania zakwalifikowania określonej pracy jako zatrudnienia w
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze. W tym zakresie Sąd Ape-
lacyjny prawidłowo wskazywał, że do uznania spornych okresów zatrudnienia ubez-
pieczonego dla celów nabycia emerytury w niższym wieku emerytalnym wymagane
byłoby udowodnienie, że na stanowisku kierownika kilku oczyszczalni ścieków wyko-
nywał on stale i w pełnym wymiarze czasu pracy w istocie rzeczy zatrudnienie w cha-
rakterze pracownika dozoru inżynieryjno-technicznego na oddziałach lub wydziałach,
w których podstawowymi byłyby wyłącznie prace wykonywane przez ,,dozorowanych"
pracowników zatrudnionych w kanałach ściekowych, przy oczyszczaniu ścieków i
filtrów otwartych, przy wywozie nieczystości stałych i płynnych oraz na wysypiskach i
wylewiskach nieczystości lub przy pryzmach kompostowych z nieczystości miejskich
(pkt 24 działu XIV wykazu A w związku z pkt: 1, 2 i 3 zarządzenia Nr 9). Takie ko-
nieczne ustalenia dla uznania spornych okresów zatrudnienia ubezpieczonego za
pracę w szczególnych warunkach zależą przede wszystkim od ustaleń faktycznych.
Zważywszy jednak, że ubezpieczony w tych okresach był zatrudniony jako kierownik
kilku oczyszczalni ścieków, to już prima facie powinno budzić wątpliwości, iż osoba
na kierowniczym stanowisku pracy wykonywała wyłącznie zatrudnienie ,,wykonaw-
czego" pracownika dozoru inżynieryjno-technicznego. Wykonywanie przez kierow-
nika kilku oczyszczalni ścieków zatrudnienia w szczególnych warunkach dla celów
nabycia emerytury w niższym wieku emerytalnym jest kwestią ustaleń faktycznych,
które nie poddają się weryfikacji w postępowaniu kasacyjnym (art. 39813 § 2 k.p.c.),
jeżeli sędziowska ocena zebranego w sprawie materiału dowodowego nie jest rażąco
wadliwa lub oczywiście błędna.
W rozpoznawanej sprawie wstępnie trzeba podkreślić, iż Sąd Apelacyjny,
który orzekał na podstawie materiału zebranego zarówno w postępowaniu w pierw-
szej instancji jak i w postępowaniu apelacyjnym, był władny zmienić ustalenia fak-
tyczne stanowiące podstawę wydania wyroku Sądu pierwszej instancji i to bez po-
trzeby przeprowadzenia postępowania dowodowego uzasadniającego odmienne
ustalenia (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 marca
1999 r., III CZP 59/98, OSNC 1999 nr 7-8, poz. 124), co konsekwentnie oznaczało
również, że mógł dokonać odmiennej oceny zebranych w sprawie dowodów. Po-
nadto Sąd drugiej instancji zweryfikował pierwszoinstancyjne ustalenia faktyczne na
podstawie akt osobowych oraz zakresów czynności ubezpieczonego, trafnie podkre-
ślając, że jego obowiązki nie ograniczały się jedynie do sprawowania, i to stałe oraz
w pełnym wymiarze czasu pracy, bezpośredniego dozoru nad pracownikami zatrud-
nionymi w oczyszczalniach na stanowiskach zaliczanych do pracy w szczególnych
warunkach, ale ponadto obejmowały nadzór nad funkcjonowaniem kierowanych
przezeń oczyszczalni i przepompowni ścieków, ich właściwą eksploatacją, konser-
wacją urządzeń, kontrolę właściwego przebiegu procesów technologicznych i prawi-
dłowego działania poszczególnych elementów oczyszczania, prowadzenie analiz
laboratoryjnych ścieków, planowanie produkcji, remontów, inwestycji i zaopatrzenia,
prowadzenie statystyki, sprawozdawczości, raportów, itp. Tak szeroki zakres czyn-
ności zasadniczo i przekonująco podważał ustalenie Sądu pierwszej instancji, że
ubezpieczony mógł stale i w pełnym wymiarze czasu pracy sprawować wyłącznie
nadzór nad pracownikami zatrudnionymi w kanałach ściekowych, przy oczyszczaniu
ścieków i filtrów otwartych, przy wywozie nieczystości stałych i płynnych oraz na wy-
sypiskach i wylewiskach nieczystości lub przy pryzmach kompostowych z nieczysto-
ści miejskich, ponieważ przy takim oczywiście zawężonym rozumieniu obowiązków
ubezpieczonego nie wykonywałby on licznych innych czynności przypisanych lub
sprawowanych na zajmowanym kierowniczym stanowisku pracy. Odnosi się to cho-
ciażby do podkreślanej przez Sąd drugiej instancji potrzeby wykonywania prac biu-
rowych, które nie stanowiły bezpośredniego udziału w dozorze pracowników zatrud-
nionych w szczególnych warunkach pracy, a nawet nie mogły sprowadzać się tylko
do tego ,,nadzorczego" zakresu zatrudnienia ubezpieczonego, ale powinny obejmo-
wać opisowe i sprawozdawcze liczne inne zakresy odpowiedzialności kierownika
kilku oczyszczalni. Wszystko to przemawiało za tym, że Sąd Apelacyjny prawidłowo
ocenił zebrany w sprawie materiał dowodowy (art. 233 § 1 k.p.c. w związku z art. 382
k.p.c.), uznając, iż zatrudnienie ubezpieczonego na stanowisku kierownika kilku
oczyszczalni ścieków, które nie ogranicza się jedynie do sprawowania stale i w peł-
nym wymiarze czasu pracy dozoru nad pracownikami zatrudnionymi w kanałach
ściekowych, przy oczyszczaniu ścieków i filtrów otwartych, przy wywozie nieczystości
stałych i płynnych oraz na wysypiskach i wylewiskach nieczystości lub przy pryzmach
kompostowych z nieczystości miejskich, ale polega na wykonywaniu także innych
licznych czynności służbowych związanych z odpowiedzialnością za prawidłową
eksploatację i efekty działalności oczyszczalni, nie stanowi wykonywania pracy w
szczególnych warunkach dla potrzeb nabycia prawa do emerytury w niższym wieku
emerytalnym. Wszystko to sprawiało, iż w rozpoznawanej sprawie nie było możliwo-
ści faktycznych ani prawnych uznania spornych okresów zatrudnienia ubezpieczone-
go za pracę w szczególnych warunkach pracy dla celów nabycia prawa do emerytury
w niższym wieku emerytalnym (art. 32 ust. 1, 2 i 4 ustawy o emeryturach i rentach w
związku z § 2 ust. 1 rozporządzenia z dnia 7 lutego 1983 r. oraz w związku z pkt: 1,
2, 3 i 24 działu XIV wykazu A zarządzenia Nr 9).
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy wyrokował jak w sentencji na
podstawie art. 39814 k.p.c.
========================================