Wyrok z dnia 12 kwietnia 2007 r.
I UK 323/06

O obowiązkowym lub dobrowolnym charakterze ubezpieczenia osoby
prowadzącej działalność gospodarczą nie decyduje spełnianie przez nią warun-
ków do renty lub emerytury, lecz ustalenie prawa do jednego z tych świadczeń.
Dlatego osoba prowadząca działalność gospodarczą od dnia wydania decyzji
lub wyroku o ustaleniu tego prawa podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu (art. 9 ust. 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, jednolity tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 ze zm.).

Przewodniczący SSN Jerzy Kwaśniewski, Sędziowie SN: Katarzyna Gonera,
Beata Gudowska (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 12 kwietnia
2007 r. sprawy z odwołania Wandy K. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w T.M. o ustalenie podlegania ubezpieczeniu społecznemu, na
skutek skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z
dnia 6 czerwca 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną.

U z a s a d n i e n i e

Wanda K. do dnia 31 grudnia 2002 r. pobierała rentę z tytułu niezdolności do
pracy. Decyzją z dnia 2 grudnia 2002 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmówił
jej przyznania renty na kolejny okres, więc od dnia 1 stycznia 2003 r. rozpoczęła
prowadzenie działalności gospodarczej i dokonała zgłoszenia do ubezpieczenia
społecznego z tego tytułu. W trakcie tego ubezpieczenia uległa wypadkowi przy pro-
wadzeniu działalności gospodarczej i otrzymała zasiłek chorobowy. Po tym jak Sąd
Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Piotrkowie Trybunalskim wyro-
kiem z dnia 2 kwietnia 2004 r. przyznał jej prawo do renty od dnia 1 stycznia 2003 r.
do dnia 30 listopada 2004 r., złożyła oświadczenie o wystąpieniu z ubezpieczenia
społecznego od dnia 1 stycznia 2003 r. Zgodnie z wolą ubezpieczonej, Zakład Ubez-
pieczeń Społecznych-Oddział w T.M. decyzją z dnia 15 czerwca 2004 r. potwierdził
jej niepodleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzonej działalności go-
spodarczej od dnia 1 stycznia 2003 r., dokonując zwrotu składek i jednocześnie żą-
dając zwrotu wypłaconego wcześniej zasiłku.

Wyrokiem z dnia 22 czerwca 2005 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych oddalił odwołanie, nie dopatrując się naruszenia art. 9 ust. 5 i art. 1
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U.
Nr 137, poz. 887 ze zm.).

W apelacji ubezpieczona stwierdziła, że w czasie pobierania zasiłku
chorobowego spełniała warunek podlegania ubezpieczeniu i w związku z żądaniem
zwrotu pobranego świadczenia podniosła zarzut naruszenia art. 84 ust. 1 i 2 ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych.

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi wyrokiem z
dnia 6 czerwca 2006 r. zmienił zaskarżony wyrok oraz decyzję Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych w T.M., ustalając, że od dnia 1 stycznia 2003 r. Wanda K. podlegała
obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzonej działalności go-
spodarczej. Na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5, art. 8 ust. 6 oraz 13 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych wywiódł, że osoby prowadzące działalność gospodarczą
podlegają obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu od dnia rozpo-
częcia do dnia zaprzestania jej wykonywania, więc w trakcie prowadzenia działalno-
ści wyłączenie się z tego ubezpieczenia nie było możliwe, tym bardziej z datą
wsteczną. Zdaniem Sądu, art. 9 ust. 5 ustawy, stanowiący, że osoby, o których
mowa w art. 6, niewymienione w ust. 4, mające ustalone prawo do emerytury lub
renty, podlegają dobrowolnie ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym, nie miał
zastosowania w niniejszej sprawie.

Skarga kasacyjna organu rentowego została oparta na podstawie naruszenia
prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 9 ust. 5 ustawy o systemie
ubezpieczeń społecznych. Wnosząc o zmianę zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyj-
nego w Łodzi i oddalenie apelacji ubezpieczonej, Zakład Ubezpieczeń Społecznych
podkreślił, że osoby prowadzące działalność gospodarczą i jednocześnie uprawnione
do świadczeń emerytalno-rentowych podlegają ubezpieczeniu dobrowolnie. Wanda
K. z tego ubezpieczenia nie skorzystała, gdyż wystąpiła z wnioskiem o wyłączenie z
ubezpieczenia społecznego. Mogła tego dokonać także z datą wsteczną, więc decy-
zja organu rentowego nie mogła być inna niż stwierdzenie niepodlegania ubezpie-
czeniom społecznym od dnia wskazanego przez ubezpieczoną.


Sąd Najwyższy zważył, co następuje:


Ubezpieczenie społeczne osób prowadzących działalność gospodarczą - sto-
sownie do art. 6 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubez-
pieczeń społecznych - jest ubezpieczeniem obowiązkowym. Oznacza to, że osoba
prowadząca pozarolniczą działalność gospodarczą na podstawie przepisów o dzia-
łalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych (art. 8 ust. 6 ustawy) objęta
jest ubezpieczeniem społecznym od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności do
dnia zaprzestania wykonywania tej działalności (art. 13 pkt 4 ustawy). Podjęcie dzia-
łalności gospodarczej powoduje nawiązanie stosunku ubezpieczenia społecznego ex
lege, niezależnie od woli ubezpieczonego podmiotu, i w tych ramach, w trakcie pro-
wadzenia działalności przymus ubezpieczenia zdefiniowany obowiązkowym charak-
terem wyklucza jakąkolwiek możliwość ,,wyłączenia się" z niego (por. uchwałę Sądu
Najwyższego z dnia 6 grudnia 1990 r., III UZP 21/90,OSP 1991 nr 7-8, poz. 172).
W stanie prawnym obowiązującym do dnia 1 lipca 2007 r. (por. art. 2 pkt 1 lit.
b i c ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych oraz ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych,
Dz.U. Nr 169, poz. 1412), zgodnie z art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń
społecznych, przymusowi ubezpieczenia nie podlegają ubezpieczeni mający usta-
lone prawo do emerytury lub renty (poza pracownikami, z wyłączeniem prokuratorów;
członkami rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych i funk-
cjonariuszami Służby Celnej), którzy mogą do ubezpieczenia emerytalnego i rento-
wego przystąpić dobrowolnie.
Przedmiotem rozstrzygnięcia przy rozpoznaniu skargi kasacyjnej, w której - na
podstawie tej regulacji - skarżący wywiódł wniosek o swobodzie decydowania przez
osoby prowadzące działalność gospodarczą o włączeniu się do ubezpieczenia w
dowolnym czasie, jak też zaaprobował możliwość zniweczenia przez nie skutków
obowiązkowego ubezpieczenia wynikającego z prowadzenia działalności gospodar-
czej, był problem terminu, w którym następuje przekształcenie obowiązkowego
ubezpieczenia społecznego osoby prowadzącej działalność gospodarczą w ubezpie-
czenie dobrowolne. Rozstrzygając ten problem należy przede wszystkim zauważyć,
że skarżący pominął, iż możliwość dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia
istnieje dopiero od chwili ustalenia prawa do emerytury lub renty. W art. 9 ust. 5
ustawy systemowej ubezpieczenie dobrowolne przewidziano jedynie dla prowadzą-
cych działalność gospodarczą ,,osób mających ustalone prawo do emerytury lub
renty". Oznacza to, że ustawodawca nie przewidział tego rodzaju ubezpieczenia wo-
bec osób spełniających warunki do przyznania świadczeń z ubezpieczenia społecz-
nego, lecz postawił wymaganie istnienia uprawnienia do tych świadczeń wykazanego
decyzją właściwego organu. W tym wypadku wyraźnie odniósł się do pojęcia ustale-
nia prawa do świadczeń, używanego zresztą w prawie ubezpieczeń społecznych w
wielu różnych kontekstach, lecz zawsze odróżnianego od pojęcia spełniania warun-
ków do ich przyznania. Podkreślając odrębność ,,nabycia (istnienia) prawa do świad-
czenia" od ,,ustalenia prawa do świadczenia", należy zauważyć, że są to instytucje
regulowane odrębnymi przepisami i mające różne znaczenie w obrocie prawnym.
Najlepiej unaocznia to art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 39,
poz. 353 ze zm.), określający alternatywnie sytuację zmarłego ubezpieczonego jako
takiego, który w chwili śmierci miał ustalone prawo do świadczeń emerytalno-rento-
wych, oraz takiego, który w tej chwili spełniał jedynie warunki do przyznania świad-
czeń. O istnieniu prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego stanowi art. 100
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, przewidujący
jego powstanie z dniem spełnienia wszystkich warunków wymaganych do nabycia
tego prawa, natomiast ustalenie prawa do świadczeń wymaga deklaratywnej decyzji
organu określonego między innymi w art. 68 ust. 1 lit. b tej ustawy, prawo to indywi-
dualizującej, zgodnie z art. 83 ust. 1 pkt 4 ustawy, jeśli zostanie złożony przez osobę
zainteresowaną stosowny wniosek.
Wynika stąd, że istnienia prawa do świadczeń, wiążącego się ze spełnieniem
warunków nabycia tego prawa, nie można utożsamiać z ustaleniem prawa do świad-
czenia. Wątpliwość w tym zakresie została usunięta przez Sąd Najwyższy, który
stwierdził, że przyznaniem świadczenia jest ustalenie prawa do jego pobierania (por.
uchwałę siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 27 listopada 1989 r., III UZP
11/89, OSNCP 1990 nr 6, poz. 72 i wcześniejszą uchwałę z dnia 10 sierpnia 1988 r.,
III UZP 22/88, OSNCP 1989 nr 12, poz. 194). Pogląd ten zachował aktualność, a
jego przyjęcie oznacza, że o obowiązkowym lub dobrowolnym charakterze ubezpie-
czenia osoby prowadzącej działalność gospodarczą nie decyduje spełnianie przez
nią warunków do renty lub emerytury, lecz ustalenie prawa do jednego z tych świad-
czeń. W konsekwencji, osoba prowadząca działalność gospodarczą do dnia wydania
decyzji lub wyroku o ustaleniu tego prawa podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu
społecznemu (art. 9 ust. 5 sus).

Odnosząc powyższe rozważania do zaskarżonego wyroku, w którym Sąd dru-
giej instancji trafnie stwierdził obowiązek ubezpieczenia Wandy K. z tytułu prowadze-
nia działalności gospodarczej od dnia 1 stycznia 2003 r., należy tylko dodać, że
ubezpieczenie to stało się ubezpieczeniem dobrowolnym od chwili ustalenia jej
prawa do renty, które nastąpiło z mocy wyroku Sądu Okręgowego w dniu 2 kwietnia
2004 r. Sąd ten wprawdzie ustalił prawo i przyznał rentę od dnia 1 stycznia 2003 r.
do dnia 30 listopada 2004 r., to jednak istnienie tego prawa przed jego ustaleniem
nie mogło - z wywiedzionych wcześniej powodów - wpłynąć na charakter ubezpie-
czenia z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej. Orzeczenie mające treść,
jaką Sąd mu nadał, oznaczało tylko potwierdzenie spełnienia przez ubezpieczoną w
wymienionym okresie warunków uzyskania prawa, lecz ustalenie prawa do renty
dokonane zostało dopiero w dniu wydania wyroku.
Reasumując, przekształcenie obowiązkowego ubezpieczenia społecznego
osoby prowadzącej działalność gospodarczą w ubezpieczenie dobrowolne uzasad-
nione jest wprawdzie spełnianiem warunków rentowych i uzyskaniem prawa do po-
bierania świadczenia rentowego w trakcie prowadzenia tej działalności, jednakże
następuje nie wcześniej, niż wydanie orzeczenia potwierdzającego to prawo. Tylko
tak możliwe jest usunięcie niepewności sytuacji zarówno osoby prowadzącej działal-
ność gospodarczą co do praw wynikających z ubezpieczenia, jak organu rentowego
co do ,,ostateczności" decyzji o wypłacie świadczeń należnych z ubezpieczenia.
Uzupełnieniem i wzmocnieniem tej tezy jest art. 14 ust. 1 ustawy systemowej,
stanowiący, że objęcie dobrowolnie ubezpieczeniem społecznym następuje od dnia
wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został
złożony. W rażącej kolizji z tym przepisem pozostaje stwierdzenie skarżącego o
możliwości przystąpienia do ubezpieczenia w każdym czasie, ze skutkiem wstecz-
nym.
Prowadzi to do orzeczenia jak w sentencji (art. 39814 k.p.c.).
========================================