Wyrok z dnia 4 października 2007 r.
I UK 137/07

Konkubina nie jest zainteresowaną w rozumieniu art. 47711 k.p.c. w pro-
cesie o nieopłacone składki na ubezpieczenie społeczne między organem ren-
towym a rodzicami przyjmującymi spadek wprost po zmarłym synu.

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Jerzy
Kwaśniewski, Herbert Szurgacz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 4 paździer-
nika 2007 r. sprawy z odwołania Marianny R., Kazimierza R. przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Ł. o przeniesienie odpowiedzialności za
zobowiązania z tytułu składek, na skutek skargi kasacyjnej ubezpieczonych od wyro-
ku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 29 grudnia 2006 r. [...]

o d d a l i ł skargę kasacyjną.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi, wyrokiem z
dnia 29 grudnia 2006 r. oddalił apelację wnioskodawców od wyroku Sądu Okręgo-
wego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 12 grudnia 2005 r.
Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Łodzi oddalił odwołanie wnioskodawców od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Spo-
łecznych-Oddziału w Ł. z dnia 19 sierpnia 2005 r., stwierdzającej, że Marianna R. i
Kazimierz R., jako spadkobiercy ustawowi po zmarłym 24 lipca 2003 r. Krzysztofie
R., odpowiadają całym swoim majątkiem za zobowiązania z tytułu nieopłaconych
składek na ubezpieczenia społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy,
powstałe w trakcie prowadzonej przez płatnika działalności gospodarczej, a łączna
kwota zadłużenia za okres od grudnia 1998 r. do lipca 2003 r. wynosi 43.017,84 zł, w
tym odsetki w kwocie 15.945,50 zł naliczone na dzień 24 lipca 2007 r.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że Krzysztof R. (syn Marianny R. i Kazimierza
R.) prowadził działalność gospodarczą na podstawie wpisu do ewidencji w okresie od
16 stycznia 1998 r. do chwili śmierci, tj. 24 lipca 2003 r. Działalność gospodarczą
prowadził wspólnie z konkubiną Małgorzatą W., która od dnia 29 lipca 2003 r. prze-
jęła tę działalność. Postanowieniem z dnia 2 grudnia 2003 r. Sąd Rejonowy w Łodzi
stwierdził nabycie spadku po zmarłym Krzysztofie R. przez Mariannę R. i Kazimierza
R., po 1/2 części każde z nich. Odwołujący się przyjęli spadek wprost. Ustalono
także, że Kazimierz R. pobiera rentę z tytułu całkowitej niezdolności do pracy w kwo-
cie 1.290 zł, zaś Marianna R. - emeryturę w wysokości 718 zł, nie posiadają
oszczędności, a Marianna R. choruje na cukrzycę, jaskrę i nadciśnienie tętnicze.
Sąd Okręgowy oddalił wniosek pełnomocnika odwołujących się o dopuszcze-
nie dowodu z zeznań świadka Małgorzaty W. na okoliczność, czy prowadziła ona z
Krzysztofem R. działalność gospodarczą i czy przejęła tę działalność, uznając, że
okoliczności te nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy z uwagi
na fakt, że Małgorzata W. nie jest spadkobiercą Krzysztofa R., nie była wspólnikiem
zmarłego, ani też nie została zgłoszona do ubezpieczenia społecznego jako osoba z
nim współpracująca.
W oparciu o powyższe ustalenia Sąd Okręgowy uznał, że odwołanie nie jest
uzasadnione, gdyż decyzja organu rentowego jest zgodna z prawem, jako że odwo-
łujący się przyjęli spadek po synu Krzysztofie wprost, zaś zgodnie z art. 1031 § 1 i 2
k.c. w razie prostego przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za
długi spadkowe bez ograniczeń. Jednocześnie Sąd pierwszej instancji uznał zgło-
szony przez odwołujących się zarzut przedawnienia za niezasadny, wskazując, że
przedmiotem sporu jest odpowiedzialność za długi spadkowe Krzysztofa R. - zobo-
wiązania składkowe za okres od grudnia 1998 r. do 24 lipca 2003 r., zaś stosownie
do treści art. 109 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecz-
nych składki na ubezpieczenie społeczne należne za okres do 31 grudnia 1998 r.
płatnicy składek są zobowiązani rozliczać i opłacać na podstawie dotychczasowych
przepisów. Zgodnie zaś z art. 24 ust. 4 tej ustawy należności z tytułu składek ulegają
przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne, na-
tomiast przedawnienie należności z tytułu składek wynikających z decyzji o odpowie-
dzialności osoby trzeciej lub następców prawnych następuje po upływie 5 lat licząc
od końca roku kalendarzowego, w którym decyzja została wydana. Zgodnie z ust. 6
tego przepisu bieg terminu przedawnienia ulega zawieszeniu od dnia śmierci spad-
kodawcy do dnia uprawomocnienia się postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia
spadku, nie dłużej jednak niż do dnia, w którym upłynęły 2 lata od śmierci
spadkodawcy. Z mocy art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych do należ-
ności z tytułu składek stosuje się między innymi art. 97 § 1 i art. 98 § 1 i art. 101
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa. Przepisy art. 97 i 98 Ordy-
nacji podatkowej przewidują zaś, że spadkobiercy - z zastrzeżeniem § 2 - przejmują
przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spad-
kodawcy. Do odpowiedzialności spadkobierców za zobowiązania podatkowe spad-
kodawcy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o przyjęciu i odrzuceniu spadku
oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe. Sąd wskazał też, że zgodnie z art. 101
tej ustawy odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych spadkodawcy naliczane są
od dnia otwarcia spadku. W związku z tym Sąd pierwszej instancji odwołanie oddalił.
Apelację złożyli Marianna R. i Kazimierz R. domagając się zmiany zaskarżo-
nego wyroku i uwzględnienia odwołania, ewentualnie uchylenia wyroku i przekazania
sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji bądź uchylenia także
decyzji ZUS i przekazanie sprawy temu organowi do ponownego rozpoznania. W
uzasadnieniu apelacji zarzucono wyrokowi Sądu pierwszej instancji rażące narusze-
nie przepisów prawa procesowego poprzez oddalenie dowodu z zeznań świadka
Małgorzaty W. w sytuacji, gdy okoliczność, czy prowadziła ona wspólnie ze zmarłym
synem wnioskodawców działalność gospodarczą, wpływa na kwestię jej odpowie-
dzialności wobec ZUS jako osoby trzeciej w rozumieniu art. 107 i nast. Ordynacji po-
datkowej w związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, co ma
oczywisty wpływ na zakres odpowiedzialności skarżących, a także zaniechanie we-
zwania Małgorzaty W. w charakterze zainteresowanej, mimo że spełnia ona kryteria
osoby trzeciej w rozumieniu przepisów Ordynacji podatkowej. Wskazano również na
rażące naruszenie prawa materialnego poprzez niewłaściwe - z pominięciem art. 107
Ordynacji podatkowej - ustalenie kręgu osób odpowiedzialnych za zapłatę należnych
składek.
Sąd drugiej instancji uznał, że apelacja nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż
Sąd pierwszej instancji wydał trafne rozstrzygnięcie, które znajduje uzasadnienie w
okolicznościach faktycznych sprawy oraz w treści obowiązujących przepisów praw-
nych. W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny podkreślił, że odpowiedzialność skar-
żących za zaległości z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne Krzysztofa R. wy-
nika z następstwa prawnego skarżących jako spadkobierców, podczas gdy obciąże-
nie osoby trzeciej z tego tytułu ma charakter samoistny, oderwany od zobowiązania,
a jako takie może mieć miejsce jedynie wyjątkowo, gdy nie ma możliwości
zaspokojenia roszczeń z majątku dłużnika lub jego następcy prawnego. W konse-
kwencji, stosownie do treści art. 107 § 1 i § 1a Ordynacji podatkowej w związku z art.
31 ustawy systemowej, odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania składkowe
ma miejsce w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania tego zobowią-
zania przez dłużnika lub jego następcę prawnego, ma zatem charakter akcesoryjny i
- w ocenie Sądu - nie ma wpływu na sytuację prawną dłużnika (następcy prawnego).
Sąd drugiej instancji zwrócił także uwagę, że osoba trzecia nie może skutecznie
podważać ustaleń dokonanych w postępowaniu prowadzonym wcześniej przez or-
gan rentowy w stosunku do podmiotu (dłużnika, jego następcy prawnego) za którego
długi odpowiada. Wynika stąd, że Małgorzata W., ewentualna osoba trzecia w rozu-
mieniu art. 107 Ordynacji podatkowej, nie jest w przedmiotowej sprawie zaintereso-
wanym w rozumieniu art. 47711 § 1 k.p.c., Sąd pierwszej instancji nie był zatem zo-
bowiązany do jej wezwania do udziału w sprawie. Podkreślono także, że ustalenie
jakoby Krzysztof R. prowadził działalność gospodarczą wspólnie z Małgorzatą W.
oraz że przejęła ona tę działalność po jego śmierci jest co najmniej przedwczesne,
jako że Krzysztof R. prowadził działalność jednoosobowo, a Małgorzata W. nie zo-
stała zgłoszona ani jako jego pełnomocnik, ani współpracownik, zaś z faktu rozpo-
częcia prowadzenia przez nią działalności pod tym samym adresem i firmą od dnia
29 lipca 2003 r. jednoznacznie nie wynika, czy rzeczywiście przejęła ona tę działal-
ność.
Wyrok ten został zaskarżony w całości przez wnioskodawców, którzy w skar-
dze kasacyjnej wnieśli o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpo-
znania Sądowi Apelacyjnemu, ewentualnie o uchylenie w całości również wyroku
Sądu Okręgowego i przekazanie sprawy do rozpoznania temu Sądowi, zarzucając
naruszenie przepisów postępowania cywilnego poprzez zaniechanie wezwania Mał-
gorzaty W. w charakterze zainteresowanej, a tym samym dopuszczenie się uchybie-
nia powodującego nieważność postępowania, jak również rażące naruszenie prawa
materialnego poprzez niewłaściwe - z pominięciem art. 107 § 1 i § 1a, art. 108 § 1 i
art. 111 § 1 Ordynacji podatkowej - ustalenie kręgu osób odpowiedzialnych za za-
płatę należnych składek i przyjęcie, że wnioskodawcy jako jedyni odpowiedzialni są
za zaległości składkowe wobec ZUS.
W uzasadnieniu podkreślono, że solidarna odpowiedzialność osoby trzeciej z
dłużnikami podatkowymi ma wpływ na sytuację prawną następców prawnych dłużni-
ka, gdyż przyjęcie odpowiedzialności Małgorzaty W. mogłoby oznaczać, że ZUS
mógłby domagać się - po stwierdzeniu, zgodnie z art. 108 § 4 Ordynacji podatkowej,
bezskuteczności egzekucji wobec wnioskodawców - zapłaty należności bezpośred-
nio od niej, natomiast uiszczenie przez któreś z nich zaległości na rzecz ZUS mogło-
by stać się źródłem roszczenia o zwrot stosownej części spełnionego świadczenia.
Odnosząc się do rozważań Sądu Apelacyjnego o wyjątkowej jedynie możliwo-
ści obciążenia osoby trzeciej obowiązkiem uiszczenia zaległości podatkowej wska-
zano na wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego-Ośrodka Zamiejscowego w
Białymstoku z dnia 23 listopada 2001 r. ,SA/Bk 1628/00, w którym stwierdzono, że
,,na prawidłowość wydania decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej nie
ma wpływu okoliczność skuteczności czy bezskuteczności egzekucji. Ta bowiem
okoliczność w świetle art. 108 § 3 Ordynacji podatkowej ma znaczenie wyłącznie w
zakresie wszczęcia egzekucji zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzial-
ności podatkowej osoby trzeciej", co oznacza, że ZUS jest obowiązany wydać decy-
zję ustalającą tę odpowiedzialność niezależnie od możliwości zaspokojenia roszczeń
z majątku dłużnika. Przywołano także wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego-
Ośrodka Zamiejscowego w Poznaniu z dnia 5 września 2002 r., zgodnie z którym
stwierdzenie przez organ podatkowy, iż określony podmiot spełnił przesłanki usta-
wowe odpowiedzialności określonej kategorii osób trzecich powoduje, iż ma on obo-
wiązek wydania decyzji o pociągnięciu do odpowiedzialności takiej osoby, natomiast
nie istnieje obecnie żadna prawna możliwość odstąpienia od wydania tego rodzaju
decyzji. Oznacza to -zdaniem skarżących - że Małgorzata W. jest w przedmiotowej
sprawie zainteresowanym w rozumieniu art. 47711 § 1 k.p.c., jako że nie jest ona ad-
resatem decyzji, natomiast wydana decyzja swoją treścią wpływa na jej prawa i obo-
wiązki w taki sposób, że ma ona interes prawny w uzyskaniu konkretnego orzeczenia
sądowego. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 29 lipca 1998 r. (III ZP
20/98) niewezwanie przez Sąd zainteresowanego do udziału w postępowaniu (art.
47711 § 2 zdanie drugie k.p.c.) powoduje nieważność tego postępowania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podkreślono także, że w odczuciu społecz-
nym byłoby niesprawiedliwe, gdyby osoba, która przejęła działalność gospodarczą
po zmarłym, nie była obarczona odpowiedzialnością za spłatę długów powstałych
podczas i w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, obciążanie obowiąz-
kiem spłaty tak ogromnego zadłużenia rodziców zmarłego, emerytów, pozostaje w
sprzeczności z poczuciem sprawiedliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzuty skargi kasacyjnej naruszenia prawa materialnego nie są usprawiedli-
wione. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 31 nakazuje stosować do
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne wymienione w tym przepisie
unormowania ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa. Przepis art.
31 ustawy systemowej odsyła między innymi do unormowań zawartych w rozdziale 4
Ordynacji podatkowej zatytułowanym ,,Prawa i obowiązki następców prawnych", w
tym do przepisu art. 97, według którego spadkobiercy podatnika przejmują przewi-
dziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spadkodaw-
cy. Stosownie do art. 98 § 1 i 2 pkt 1 Ordynacji do odpowiedzialności spadkobierców
za zobowiązania podatkowe spadkodawcy stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o
przyjęciu i odrzuceniu spadku oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe.
Na gruncie przytoczonej regulacji prawnej nie budzi wątpliwości, że wniosko-
dawcy, którzy przyjęli spadek po zmarłym synu Krzysztofie wprost odpowiadają za
zobowiązania podatkowe spadkodawcy w postaci nieuiszczonych przez niego skła-
dek na ubezpieczenie społeczne. Spór sprowadza się do tego, czy za zobowiązania
podatkowe zmarłego odpowiadają jedynie rodzice zmarłego - wnioskodawcy, czy też
odpowiedzialnością tą obciążona jest również konkubina Krzysztofa R. - Małgorzata
W. Zdaniem skarżących krąg podmiotów odpowiedzialnych za zaległości składkowe
powinien zostać poszerzony o Małgorzatę W., która jest osobą trzecią w rozumieniu
art. 107 § 1 i 1a Ordynacji podatkowej i która w związku z tym powinna zostać we-
zwana do udziału w sprawie w charakterze zainteresowanej. Stosownie do art. 111 §
1 Ordynacji podatkowej członek rodziny podatnika odpowiada całym swoim mająt-
kiem solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości
podatkowe wynikające z tej działalności i powstałe w okresie, w którym stale współ-
działał z podatnikiem w jej wykonywaniu, osiągając korzyści z prowadzonej przez
niego działalności. W myśl § 3 tego przepisu za członków rodziny podatnika uważa
się zstępnych, wstępnych, rodzeństwo, małżonków zstępnych, osobę pozostającą w
stosunku przysposobienia oraz pozostająca z podatnikiem w faktycznym pożyciu. Z
kolei zgodnie z art. 107 § 1a osoby trzecie odpowiadają całym swoim majątkiem soli-
darnie z następcą prawnym podatnika za przejęte przez niego zaległości podatkowe.
Z tych unormowań skarżący wyprowadza przytoczone wcześniej, zawarte w
skardze kasacyjnej wnioski wraz z ich prawnymi konsekwencjami, dotyczącymi po-
szerzenia kręgu odpowiedzialnych za zaległości składkowe o konkubinę zmarłego
oraz konieczności wezwania do udziału w sprawie Małgorzaty W. jako zainteresowa-
nej. Nie są one trafne ponieważ skarżący nie uwzględniają, że odpowiedzialność
osoby trzeciej za zobowiązania podatkowe ma miejsce w przypadku niewykonania
lub nienależytego wykonania zobowiązania podatkowego przez podatnika lub jego
następcy prawnego. Jak już podkreślono, w razie śmierci podatnika jego spadkobier-
cy przejmują przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i
obowiązki spadkodawcy (art. 97 § 1 Ordynacji podatkowej). W stosunku do tej odpo-
wiedzialności odpowiedzialność osób trzecich ma charakter akcesoryjny. Przema-
wiają za tym następujące argumenty. Mianowicie, o odpowiedzialności podatkowej
osoby trzeciej organ podatkowy orzeka w drodze decyzji (art. 108 § 1), decyzja ta ma
charakter konstytutywny i tworzy zobowiązanie podatkowe. Stosownie do art. 108 § 2
postępowanie podatkowe w sprawie odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej nie
może zostać wszczęte przed upływem terminu płatności ustalonego zobowiązania, a
także przed dniem doręczenia decyzji określającej między innymi wysokość zobo-
wiązania podatkowego. W postępowaniu w sprawie odpowiedzialności podatkowej
osoby trzeciej, osoba ta jest stroną tego postępowania.
W przedstawionym kontekście prawnym należy ocenić zarzut skargi kasacyj-
nej naruszenia art. 47711 k.p.c., przez niewezwanie do udziału w sprawie konkubiny
zmarłego jako osoby zainteresowanej, prowadzące - zdaniem skarżących - do po-
zbawienia możności obrony jej praw i powodujące nieważność postępowania. Zgod-
nie z art. 47711 k.p.c. zainteresowanym jest ten, czyje prawa lub obowiązki zależą od
rozstrzygnięcia sprawy. Należy przyjąć, że w powołanym przepisie nie chodzi o za-
interesowanie w sensie potocznym, lecz chodzi o sytuację, w której wynik toczącej
się sprawy może dotykać bezpośrednio podmiotu, który nie brał udziału w postępo-
waniu (tak trafnie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 28 kwietnia 2005 r., I
UKN 236/04). Niewątpliwie rozstrzygnięcie sprawy, że na wnioskodawcach w
związku z przejęciem spadku wprost po ich zmarłym synu ciąży obowiązek zapłaty
nieuiszczonych przez zmarłego składek na ubezpieczenie społeczne, nie ma bezpo-
średniego wpływu na prawa lub obowiązki konkubiny zmarłego. Zarzut skargi kasa-
cyjnej naruszenia art. 47711 k.p.c. nie jest zatem usprawiedliwiony.
Z przytoczonych względów, w oparciu o art. 39814 k.p.c. należało orzec o od-
daleniu skargi kasacyjnej.
========================================