Wyrok z dnia 12 kwietnia 1996 r.
I PRN 35/96

1. W spółdzielczym stosunku pracy, w przypadku gospodarczej koniecz-
ności zmniejszenia zatrudnienia i zlikwidowania konkretnego stanowiska pracy,
należy dokonać członkowi spółdzielni wypowiedzenia warunków pracy i płacy.
Gdyby było to niemożliwe lub spółdzielca bezpodstawnie odmówił przyjęcia
odpowiednich warunków pracy, możliwe jest dokonanie wypowiedzenia
definitywnego ( art. 184 i 187 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdziel-
cze - jednolity tekst : Dz. U. z 1995 r., Nr 54, poz. 288).
2. Członkowi spółdzielni pracy, wobec którego naruszono przepisy art. 184,
187 i 191 Prawa spółdzielczego i inne przepisy prawa pracy dotyczące wy-
powiedzenia umowy o pracę, nie przysługuje roszczenie o odszkodowanie. Służy
mu wyłącznie roszczenie o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne lub o
przywrócenie do pracy.

Przewodniczący SSN: Józef Iwulski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Jerzy
Kuźniar, Maria Mańkowska,

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 12 kwietnia 1996 r. sprawy z powództwa
Krystyny P. przeciwko [...] Transportowej Spółdzielni Pracy w K. o przywrócenie do
pracy, na skutek rewizji nadzwyczajnej Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego od
wyroku Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Kaliszu z dnia
31 maja 1995 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz poprzedzający go wyrok Sądu Rejonowe-
go-Sądu Pracy w Kaliszu z dnia 6 kwietnia 1995 r., [...] i przekazał sprawę temu Sądowi
Rejonowemu do ponownego rozpoznania.


U z a s a d n i e n i e

Powódka Krystyna P. wniosła o przywrócenie do pracy w pozwanej [...] Trans-
portowej Spółdzielni Pracy, twierdząc, że pracodawca wypowiedział jej spółdzielczą
umowę o pracę z naruszeniem art. 187 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo
spółdzielcze (jednolity tekst: Dz. U. z 1995 r., Nr 54, poz. 288). Pracodawca powołał się
bowiem na konieczność zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn ekonomicznych,
jednocześnie jednak do działu księgowości, w którym powódka była zatrudniona przyjął
nowego pracownika. Pracownik ten dopiero później został członkiem spółdzielni.
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Kaliszu wyrokiem z dnia 6 kwietnia 1995 r., [...],
zasądził na rzecz powódki kwotę 840 zł tytułem odszkodowania za niezgodne z prawem
rozwiązanie spółdzielczej umowy o pracę. W uzasadnieniu Sąd Rejonowy uznał, że
powódka miała kwalifikacje do pracy w księgowości i nie było potrzeby zatrudniania
nowego pracownika, nie będącego członkiem spółdzielni.
Rozpoznając rewizję strony pozwanej, Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Kaliszu, wyrokiem z dnia 31 maja 1995 r., [...], zmienił wyrok
Sądu Rejonowego i powództwo oddalił. Sąd Wojewódzki uznał, że likwidacja konkret-
nego stanowiska pracy uzasadnia wypowiedzenie spółdzielczej umowy o pracę bez
potrzeby oceny przez pracodawcę kwalifikacji, stażu pracy i innych okoliczności doty-
czących zwalnianego pracownika oraz porównywania ich z innymi pracownikami za-
trudnionymi w tym samym dziale. Sąd Wojewódzki podniósł także, iż wypowiedzenie
powódce spółdzielczej umowy o pracę było zgodne z art. 187 pkt 1 prawa spółdziel-
czego, gdyż istniała uchwała rady spółdzielni dotycząca zmniejszania zatrudnienia.
Od tego wyroku rewizję nadzwyczajną złożył Pierwszy Prezes Sądu Najwyż-
szego. Skarżący zarzucił naruszenie art. 187 pkt 1, 188 § 1 i 199 Prawa spółdzielczego
i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu
Rejonowego i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W szczególności skar-
żący zarzucił, że wyrok Sądu Wojewódzkiego nie uwzględnia specyfiki spółdzielczej
umowy o pracę i związanej z tą umową szczególnej ochrony trwałości spółdzielczego
stosunku pracy. Ta szczególna ochrona wynika przede wszystkim z prawa i obowiązku
pozostawania członka spółdzielni ze spółdzielnią w stosunku pracy. Powoduje to
stworzenie silniejszych gwarancji trwałości spółdzielczego stosunku pracy, które
zawarte są w przepisach art. 184 i 187 Prawa spółdzielczego. Przepisy te wprowadzają
katalog przyczyn uzasadniających wypowiedzenie zmieniające i definitywne
spółdzielczej umowy o pracę. Stosunek członkostwa w spółdzielni powinien w zasadzie
pokrywać się ze stosunkiem pracy, a ich rozdzielenie jest możliwe tylko w przypadkach
enumeratywnie wskazanych przez ustawodawcę w art. 187 Prawa spółdzielczego. Z
systematyki przepisów wynika nadto, że w spółdzielczym stosunku pracy istnieje
zasada pierwszeństwa zastosowania wypowiedzenia warunków pracy i płacy przed
wypowiedzeniem definitywnym, które może być oparte jedynie na szczególnej racji
gospodarczej spółdzielni. Katalog przyczyn pozwalających na rozwiązanie przez
wypowiedzenie spółdzielczej umowy o pracę zawiera tylko dwie sytuacje, które jako
wyjątki od reguły, powinny być interpretowane ściśle. Interpretacji tej nie zmienia fakt,
że spółdzielcza umowa o pracę objęta jest zakresem podmiotowym ustawy z dnia 28
grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z
1990 r., Nr 4, poz. 19 ze zm.). Prawo spółdzielcze zawiera bowiem normy szczególne.
W stanie faktycznym sprawy pracodawca powołał się na podyktowane gospodarczą
koniecznością zmniejszenie zatrudnienia i likwidację stanowiska pracy powódki,
jednocześnie jednak przyjmując do pracy osobę, która nie była członkiem spółdzielni.
Tym samym zdaniem skarżącego, spółdzielnia dowiodła, że nie istniały w rzeczywis-
tości żadne przyczyny gospodarcze, które uzasadniałyby wypowiedzenie powódce
spółdzielczej umowy o pracę, a co najwyżej istniały przesłanki do zmiany powódce
treści umowy o pracę. Zdaniem skarżącego, przepis art. 187 pkt 1 Prawa spółdzielcze-
go dotyczy takich sytuacji, w których z przyczyn gospodarczych spółdzielnia nie ma
możliwości zatrudnienia członka spółdzielni ani na dotychczasowym ani na innym
stanowisku pracy. Jeżeli więc spółdzielnia nie może zatrudniać członka spółdzielni na
dotychczasowych warunkach to powinna zgodnie z art. 184 § 1 Prawa spółdzielczego
zmienić mu warunki pracy i płacy. Niewyczerpanie przez spółdzielnię możliwości za-
trudnienia jej członka na innym stanowisku w drodze wypowiedzenia zmieniającego
stanowi, zdaniem skarżącego, rażące naruszenie art. 187 pkt 1 Prawa spółdzielczego,
a także naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż dotyczy naruszenia
przepisów gwarantujących szczególną ochronę stabilizacji zatrudnienia.
W rewizji nadzwyczajnej podnosi się także, iż wymaga uchylenia także wyrok
Sądu Rejonowego. Trafnie przyjął on, że co do zasady wypowiedzenie spółdzielczej
umowy o pracę było sprzeczne z przepisem art. 187 pkt 1 Prawa spółdzielczego,
jednakże zasądzając jedynie odszkodowanie obraził przepisy art. 188 § 1 i 2 tego Pra-
wa. Przepisy te bowiem w razie naruszenia przez spółdzielnię art. 187 Prawa spół-
dzielczego przyznają jedynie roszczenie o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne lub
o przywrócenie do pracy, z którym łączą zasądzenie wynagrodzenia za okres
pozostawania bez pracy. Prawo spółdzielcze przy wadliwym wypowiedzeniu nie daje
zatem spółdzielcy możliwości wyboru roszczenia o przywróceniu do pracy lub o
odszkodowanie. W art. 188 § 1 Prawa spółdzielczego, zgodnie z jego literalnym
brzmieniem, kwestia roszczeń dotyczących wadliwego wypowiedzenia spółdzielczej
umowy o pracę została uregulowana w sposób wyczerpujący. Nie można więc przyjąć
aby kwestia roszczeń w tym zakresie nie została uregulowana w prawie spółdzielczym.
Jest to ściśle powiązane z zasadą prawa i obowiązku pozostawania przez członka
spółdzielni pracy ze spółdzielnią w stosunku pracy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgodnie z art. 182 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze
(jednolity tekst: Dz. U. z 1995 r., Nr 54, poz. 288) spółdzielnia i członek spółdzielni mają
obowiązek pozostawania ze sobą w stosunku pracy. Poza wyjątkami przewidzianymi w
przepisach tej ustawy odmowa nawiązania stosunku pracy lub pozostawania w takim
stosunku stanowi naruszenie istotnych praw i obowiązków wynikających ze stosunku
członkostwa. Członek ma prawo do zatrudnienia stosownie do swoich kwalifikacji za-
wodowych i osobistych oraz aktualnych możliwości gospodarczych spółdzielni (art. 182
§ 2 Prawa spółdzielczego). W przypadkach, gdy jest to uzasadnione potrzebami
gospodarczymi lub organizacyjnymi spółdzielni, a w szczególności wprowadzeniem
nowych zasad wynagradzania, likwidacją działu pracy, w którym członek jest zatrudnio-
ny, likwidacją zajmowanego przez niego stanowiska pracy albo koniecznością
zatrudnienia na danym stanowisku osoby o wyższych lub specjalnych kwalifikacjach,
oraz w razie utraty przez członka zdolności do wykonywania dotychczasowej pracy
stwierdzonej orzeczeniem lekarskim albo niezawinionej przez niego utraty uprawnień
koniecznych do jej wykonywania, możliwe jest wypowiedzenie członkowi spółdzielni
warunków pracy lub płacy (art. 184 § 1 Prawa spółdzielczego). Zaproponowane wów-
czas członkowi nowe warunki pracy lub płacy powinny odpowiadać jego kwalifikacjom i
możliwościom gospodarczym spółdzielni (art. 184 § 2). Rozwiązanie spółdzielczej
umowy o pracę w czasie trwania członkostwa jest niedopuszczalne, z wyjątkiem
przypadków przewidzianych w art. 187 i 189 oraz rozwiązania tej umowy na skutek
nieuzasadnionej odmowy przyjęcia nowych warunków pracy lub płacy, a także rozwią-
zania jej na mocy porozumienia stron przy jednoczesnym wypowiedzeniu przez członka
członkostwa (art. 186 § 2 Prawa spółdzielczego). Spółdzielnia może rozwiązać z
członkiem spółdzielczą umowę o pracę w czasie trwania członkostwa, z zachowaniem
przewidzianego w Kodeksie pracy okresu wypowiedzenia, w razie zmniejszenia na
podstawie uchwały rady spółdzielni stanu zatrudnienia podyktowanego gospodarczą
koniecznością oraz przyznania członkowi prawa do emerytury (art. 187 Prawa
spółdzielczego). Z brzmienia tych przepisów oraz ich systematyki wynika w sposób
jednoznaczny, że w spółdzielczym stosunku pracy w czasie trwania członkostwa w
przypadku gospodarczej konieczności zmniejszenia zatrudnienia i zlikwidowania
konkretnego stanowiska pracy występuje w pierwszej kolejności konieczność dokonania
spółdzielcy wypowiedzenia warunków pracy i płacy, a dopiero gdyby było to niemożliwe
lub spółdzielca bezpodstawnie odmówił przyjęcia odpowiednich warunków pracy,
możliwe jest dokonanie wypowiedzenia definitywnego. Inaczej mówiąc jeżeli jest
możliwe zaproponowanie spółdzielcy odpowiednich nowych warunków pracy, to
obowiązkiem spółdzielni pracy jest dokonanie wypowiedzenia zmieniającego.
Wypowiedzenie definitywne dokonane w tych warunkach, tj. w sytuacji, gdy było moż-
liwe wypowiedzenie zmieniające jest sprzeczne z art. 184 i 187 Prawa spółdzielczego,
choćby formalnie spełniało przesłanki tego ostatniego przepisu. Przepis art. 187 Prawa
spółdzielczego należy bowiem odczytywać nie tylko zgodnie z jego literalną treścią, ale
także z uwzględnieniem istoty spółdzielczego stosunku pracy i systematyką przepisów
tego prawa. Wypowiedzenie definitywne spółdzielczej umowy o pracę, choćby formalnie
zgodne z treścią art. 187 Prawa spółdzielczego, jest niezgodne z prawem jeżeli była
możliwość zaproponowania spółdzielcy innych, odpowiednich ze względu na jego
kwalifikacje i potrzeby gospodarcze spółdzielni, warunków pracy. Dotyczy to zwłaszcza
sytuacji, gdy równocześnie spółdzielnia zatrudnia inną osobę, nie będącą członkiem
spółdzielni, posiadającą zbliżone kwalifikacje do członka spółdzielni i na podobnym
stanowisku. W tym zakresie należy więc uznać, że wyrok Sądu Wojewódzkiego rażąco
narusza wskazane przepisy prawa, wyrok Sądu Rejonowego co do zasady jest
prawidłowy, a rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona.
W razie naruszenia przez spółdzielnię przepisów art. 184 i 187 Prawa spół-
dzielczego członkowi spółdzielni służy roszczenie o orzeczenie bezskuteczności wy-
powiedzenia spółdzielczej umowy o pracę lub jej warunków, a jeżeli spółdzielcza umo-
wa o pracę uległa już rozwiązaniu - roszczenie o przywrócenie do pracy na poprzednich
warunkach (art. art. 188 § 1). Członkowi spółdzielni, który podjął pracę w wyniku
przywrócenia do pracy, przysługuje za czas pozostawania bez pracy, nie dłuższy
jednak niż sześć miesięcy, wynagrodzenie obliczone na podstawie przeciętnego
wynagrodzenia bieżącego z ostatnich trzech miesięcy oraz odpowiedni udział w części
nadwyżki bilansowej (art. 188 § 2). Przepisy te zgodnie z ich brzmieniem regulują więc
rodzaje roszczeń jakie przysługują członkowi spółdzielni, któremu niezgodnie z prawem
wypowiedziano spółdzielczą umowę o pracę. Brak jest więc podstaw, aby w tych
przypadkach poprzez art. 199 Prawa spółdzielczego stosować przepisy prawa pracy, a
zwłaszcza przepis art. 45 § 1 Kodeksu pracy, pozwalający pracownikowi na wybór
roszczenia o odszkodowanie w miejsce żądania uznania wypowiedzenia za
bezskuteczne czy o przywrócenie do pracy. Wykładnia taka jest powszechnie przyjęta
w orzecznictwie i doktrynie. W wyroku z dnia 9 grudnia 1985 r., I PR 107/85 (OSNCP
1986 z. 10 poz. 166, OSPiKA 1987 z. 1 poz. 20 z glosą M. Gersdorf-Giaro) Sąd
Najwyższy stwierdził, że określone w art. 188 Prawa spółdzielczego roszczenia
przysługują członkowi spółdzielni pracy w razie wypowiedzenia przez spółdzielnię spół-
dzielczej umowy o pracę lub jej warunków z naruszeniem art. 184, 187 i 191 Prawa
spółdzielczego. W razie wypowiedzenia dokonanego przez spółdzielnię z naruszeniem
innych przepisów o wypowiadaniu umów o pracę, członkowi spółdzielni przysługują
roszczenia przewidziane w Kodeksie pracy na wypadek niezgodnego z prawem
wypowiedzenia umowy o pracę przez zakład pracy (art. 46 k.p. w zw. z art. 77 § 2 k.p. i
art. 199 Prawa spółdzielczego). Możliwość wyboru przez spółdzielcę roszczeń poprzez
art. 45 § 1 k.p. w przypadku naruszenia innych niż art. 184, 187 i 191 Prawa
spółdzielczego przepisów prawa pracy, należy także wykluczyć, ale kwestia ta
pozostaje poza stanem faktycznym rozpatrywanej sprawy. Poza językową wykładnią
omawianych przepisów taki wniosek uzasadniony jest także specyfiką spółdzielczego
stosunku pracy. W czasie trwania członkostwa spółdzielni spółdzielca ma bowiem nie
tylko prawo, ale także obowiązek pozostawania ze spółdzielnią w stosunku pracy. Jeżeli
więc stosunek ten został wypowiedziany w sposób sprzeczny z prawem to z istoty
spółdzielczej umowy o pracę wynika obowiązek żądania przez spółdzielcę przywrócenia
do pracy. Nie może on więc ani żądać ani godzić się tylko na zasądzenie
odszkodowania w miejsce przywrócenia do pracy (por. uchwałę z dnia 9 września 1968
r., III PZP 41/68, OSNCP 1969 z. 6 poz. 100). Jeżeli istnieje możliwość wyboru przez
spółdzielcę rodzaju roszczenia, w wyniku czego możliwa jest sytuacja pozostawania w
stosunku członkostwa spółdzielni pracy bez jednoczesnego istnienia stosunku pracy, to
jest to wyraźnie przewidziane przez stosowne przepisy Prawa spółdzielczego - por. art.
196 § 4. Wobec tego należało uznać, że rewizja nadzwyczajna jest także zasadna w tej
części, w której kwestionuje zasądzenie przez Sąd Rejonowy odszkodowania zamiast
przywrócenia powódki do pracy. Nastąpiło to bowiem z rażącym naruszeniem
wskazanych przepisów art. 188 § 1 i 199 Prawa spółdzielczego i bezpodstawnym
zastosowaniem art. 45 § 1 k.p.
Należy uznać, że zaskarżone wyroki nie tylko rażąco naruszają prawo, ale także
interes Rzeczypospolitej Polskiej, gdyż odmawiają lub ograniczają pracownikowi
przyznaną przepisami prawa szczególną ochronę trwałości jego stosunku pracy. Wobec
powyższego rewizja nadzwyczajna mogła zostać uwzględniona mimo przekroczenia
terminu z art. 421 § 2 k.p.c. Uwzględnienie rewizji nadzwyczajnej prowadzi do uchylenia
zaskarżonych wyroków i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania, zgodnie z art.
422 § 2 k.p.c. Konieczne jest bowiem poczynienie ustaleń co do wysokości wynagrodzenia
za okres pozostawania bez pracy (art. 188 § 2 prawa spółdzielczego).

========================================