Wyrok z dnia 16 stycznia 1996 r.

I PRN 114/94

Na podstawie art. 3581 § 3 k.c. w związku z art. 300 k.p. pracownik może
żądać waloryzacji tylko takiego składnika wynagrodzenia, który nie został wypła-
cony w terminie, zaś między datą wymagalności świadczenia a jego spełnieniem
nastąpił znaczny spadek wartości pieniądza.

Przewodniczący SSN: Józef Iwulski, Sędziowie SN: Kazimierz Jaśkowski,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca),

Sąd Najwyższy, przy udziale Prokuratora Jana Szewczyka, po rozpoznaniu w
dniu 16 stycznia 1996 r. sprawy z powództwa Mirosława R., Jacka R., Bogusława B.,
Mirosława K., Jerzego T. Wandy T., Grzegorza B., Stanisława T. oraz Bożeny S.
przeciwko Zakładom Urządzeń Górniczych "W." w W. o ekwiwalent pieniężny za de-
putat węglowy, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od wyroku
Sądu Wojewódzkiego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu z dnia 24
maja 1994 r., [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i zmienił wyrok Sądu Rejonowego-Sądu Pracy w
Wałbrzychu z dnia 2 grudnia 1993 r., [...] w ten sposób, że oddalił powództwa.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Rejonowy-Sąd Pracy w Wałbrzychu wyrokiem z dnia 2 grudnia 1993 r.
zasądził od Zakładów Urządzeń Górniczych "W." w W. na rzecz Jacka R., Bogusława
B., Stanisława T. i Mirosława K. po 5.093.927 zł, na rzecz Jerzego T. 3.665.140 zł,
Wandy T. 1.279.493 zł, Mirosława R. 1.025.113 zł, Grzegorza B. 1.119.051 zł i Bożeny
S. 2.948.429 zł, przy czym wszystkie wymienione kwoty z ustawowymi odsetkami.
Sąd I instancji ustalił, że powodom jako pracownikom (lub byłym pracownikom)
strony pozwanej przysługiwał deputat węglowy, który był wypłacany wyłącznie w
ekwiwalencie pieniężnym stosownie do § 4 pkt 16 załącznika nr 32 do Układu Zbio-
rowego Pracy dla Przemysłu Węglowego z dnia 1 lutego 1980 r. W komunikacie dla
załogi stanowiącym załącznik do Porozumienia zawartego dnia 22 stycznia 1990 r.
ustalono, że od 1 stycznia 1990 r. wysokość ekwiwalentu pieniężnego za 1 tonę węgla
wynosi 194.000 zł, natomiast w komunikacie z dnia 24 stycznia 1994 r. w sprawie
ubruttowienia wynagrodzeń podano, że od 1 stycznia 1992 r. cena 1 tony węgla wynosi
242.500 zł. Jednocześnie Sąd Rejonowy ustalił, że przyjęte przez zakład pracy ceny
węgla były niższe od cen istniejących na rynku, gdyż w drugiej połowie 1990 r. 1 tona
węgla kosztowała 226.452 zł, w 1991 r. - 442.264 zł, a w 1992 r. - 614.708 zł. W
związku z tym Sąd I instancji uznał, że wypłacone powodom kwoty z tytułu ekwiwalentu
za węgiel powinny być zwaloryzowane na podstawie art. 3581 § 3 k.c. w związku z art.
300 k.p. i zasądził na rzecz każdego z powodów różnicę między wypłaconą im kwotą
ekwiwalentu a średnią ceną rynkową węgla deputatowego.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych we Wrocławiu wyrokiem
z dnia 24 maja 1994 r. oddalił rewizję strony pozwanej złożoną od wymienionego
wyroku, gdyż podzielił stanowisko Sądu Rejonowego.
Od wyroku Sądu Wojewódzkiego wniósł rewizję nadzwyczajną Minister Spra-
wiedliwości, w której zarzucił rażące naruszenie art. 3581 § 3 i § 5 k.c. w związku z art.
300 k.p. oraz naruszenie art. 19 ust. 4 i 5 ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. o zasadach
tworzenia zakładowych systemów wynagradzania (jednolity tekst: Dz. U. z 1990 r., Nr
69, poz. 407 ze zm.) w związku z art. 3 § 2 k.p.c.
Zdaniem wnoszącego rewizję nadzwyczajną waloryzacji wypłaconych powodom
kwot z tytułu ekwiwalentu pieniężnego za deputat węglowy sprzeciwiają się następujące
względy:
1. Art. 3581 § 3 k.c. zobowiązuje sąd do rozważenia interesów obu stron, co w sprawie
nie nastąpiło, gdyż Sądy obu instancji nie rozważyły twierdzenia strony pozwanej, że
waloryzacja ekwiwalentu pieniężnego za deputat węglowy doprowadzi do upadłości
zakładu pracy, a to pociągnie za sobą likwidację miejsc pracy.
2. Sądy obu instancji przyjęły dopuszczalność waloryzacji świadczeń już wypłaconych,
mimo że z okoliczności sprawy nie wynika, by powodowie traktowali wypłacone im
kwoty jako nie zaspokajające ich wierzytelności.
3. Z art. 3581 § 5 k.c. wynika, że nie ma możliwości waloryzacji świadczeń pieniężnych
wynikających z przepisów porozumienia płacowego, które jest jednym ze źródeł prawa
pracy.
Sąd Najwyższy rozpoznając rewizję nadzwyczajną uznał, że występuje w
sprawie zagadnienie prawne o istotnym znaczeniu wymagające rozstrzygnięcia przez
skład powiększony Sądu Najwyższego. Sprowadza się ono do kwestii, czy ekwiwalent
pieniężny w zamian za deputat węglowy przewidziany i określony kwotowo w
zakładowym systemie wynagradzania podlega waloryzacji na podstawie art. 3581 § 3
k.c. w związku z art. 300 k.p.
Przedstawiając powyższe zagadnienie Sąd Najwyższy podniósł, że istnieje
potrzeba pogłębionego rozważenia charakteru prawnego ekwiwalentu pieniężnego w
zamian za deputat węglowy, przewidzianego w zakładowym systemie wynagradzania,
pod kątem czy jest to świadczenie pieniężne w ścisłym tego słowa znaczeniu, czy też
świadczenie niepieniężne wyrażone w pieniądzu. Rozróżnienie to ma ważne znaczenie,
gdyż stosownie do art. 3581 § 3 k.c. waloryzacji podlegają tylko świadczenia pieniężne,
które takimi były od początku powstania zobowiązania. Nauka prawa wypowiadała się
dotąd raczej przeciwko waloryzacji świadczeń niepieniężnych wyrażonych w pieniądzu.
Podobnie orzecznictwo Izby Cywilnej Sądu Najwyższego wyraża pogląd, że waloryzacja
z art. 3581 § 3 k.c. dotyczy świadczeń stricte pieniężnych (np. uchwała z dnia 28
października 1993 r., III CZP 142/ 93, opubl. OSNCP 1994 z. 4 poz. 8 i uchwała z dnia
20 kwietnia 1994 r., III CZP 58/94, opubl. Wokanda 1994 nr 8 poz. 9). Jednak w
uchwale z dnia 2 września 1992 r., I PZP 51/92 Sąd Najwyższy przyjął, że jeżeli deputat
węglowy ma od początku postać ekwiwalentu pieniężnego, to na zasadzie art. 300 k.p.
ma do niego odpowiednie zastosowanie art. 3581 § 3 k.c. Również w innych
orzeczeniach Sąd Najwyższy uznał za dopuszczalne stosowanie wymienionego
przepisu w sprawach z zakresu prawa pracy (np. wyrok z dnia 30 stycznia 1991 r., I
PRN 60/91, opubl. PiZS 1992 nr 7 s. 64 i uchwała z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP
19/92, opubl. OSNCP 1992 z. 9 poz. 166). Odpowiedź twierdząca na wymienione
zagadnienie nie wyczerpuje wszakże całości problemu. O ile bowiem zgodnie z
dotychczasowym orzecznictwem przyjąć, że dopuszczalna jest waloryzacja
wynagrodzenia nie wypłaconego w terminie, o tyle budzi już poważne wątpliwości to,
czy możliwa jest waloryzacja stawek wynagrodzenia określonych w zbiorowym prawie
pracy, z pominięciem procedur przewidzianych dla zmiany przepisów zbiorowego prawa
pracy.
Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca 1995 r., I
PZP 5/95, stwierdził, że świadczenie pieniężne ustalone kwotowo w zakładowym
systemie wynagradzania w zamian za deputat węglowy niezależnie od zmiany wartości
węgla, nie spełnione w terminie, może być waloryzowane na podstawie art.. 3581 § 3
k.c. w związku z art. 300 k.p.
Sąd Najwyższy rozpoznając sprawę wskutek rewizji nadzwyczajnej zważył, co
następuje:
Zgodnie z § 4 pkt 16 załącznika nr 32 do Układu Zbiorowego Pracy dla Prze-
mysłu Węglowego z dnia 1 lutego 1980 r. pracownikom strony pozwanej, byłym pra-
cownikom oraz pozostałej po nich rodzinie przysługiwał deputat węglowy, który od chwili
jego wprowadzenia poprzez cały okres sporny miał wyłącznie postać pieniężną. W
przepisach branżowych obowiązujących u strony pozwanej świadczenie w zamian za
deputat węglowy było nazywane "ekwiwalentem pieniężnym" lub "wartością deputatu
węglowego" i traktowane jako składnik wynagrodzenia za pracę. Jego wartość była
uwzględniana przy ustalaniu wymiaru innych świadczeń pracowniczych obliczanych na
podstawie wynagrodzenia za pracę, takich jak wynagrodzenie za czas urlopu
wypoczynkowego, zasiłek chorobowy, podstawa wymiaru renty lub emerytury itp. W
związku z tym Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca
1995 r., I PZP 5/95, przyjął, że uprawnienie do deputatu węglowego mające od
początku jego istnienia postać świadczenia pieniężnego, jest ze strony pozwanego
zakładu pracy zobowiązaniem stricte pieniężnym, a nie zobowiązaniem niepieniężnym
ze świadczeniem pieniężnym. Dlatego też - skoro suma pieniężna była przedmiotem
zobowiązania od chwili jego powstania - dopuszczalna jest w zasadzie waloryzacja
będącego przedmiotem rozważań świadczenia pieniężnego na podstawie art. 3581 §3
k.c. w związku z art. 300 k.p.
Nawiązanie w sentencji uchwały do art. 300 k.p. oznacza, że stosowanie w
odniesieniu do wynagrodzenia za pracę przepisu art. 3581 § 3 k.c. dotyczącego walo-
ryzacji świadczeń pieniężnych odbywa się "odpowiednio", a ponadto pod warunkiem, że
przepis ten nie jest sprzeczny z zasadami prawa pracy. Z powyższego stwierdzenia
płyną wielorakie konsekwencje.
Przede wszystkim należy podkreślić, że świadczenie pieniężne w zamian za
deputat węglowy stało się u strony pozwanej składnikiem wynagrodzenia za pracę i
zostało ujęte w zakładowym systemie wynagradzania. Jest niewątpliwe, że w prawie
pracy ustalenie wynagrodzenia pracownika następuje w odpowiednim trybie postępo-
wania uzależnionym od tego, czy źródłem prawa do wynagrodzenia jest układ zbiorowy
pracy, umowa zbiorowa czy też umowa o pracę. W związku z tym zmiana wysokości
wynagrodzenia następuje również w odpowiednim trybie. Oznacza to, że w drodze
waloryzacji świadczeń pieniężnych nie można zmienić ani pominąć ustawowych
mechanizmów rządzących ustalaniem i zmianą wysokości wynagrodzenia za pracę.
Byłoby to bowiem sprzeczne z tymi zasadami prawa pracy, które odpowiednie mecha-
nizmy i procedury przewidują. Oznacza to tym samym, że na podstawie art. 3581 § 3
k.c. pracownik nie może żądać waloryzacji jakiegokolwiek składnika wynagrodzenia za
pracę, choćby uznał, że wysokość tego składnika jest za niska i choćby według
kryteriów obiektywnych wysokość ta budziła zastrzeżenia.
Odesłanie w art. 300 k.p. do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu
cywilnego i pod warunkiem, że przepisy te nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy,
nie wyklucza jednak w ogóle możliwości stosowania art. 3581 § 3 k.c. w zakresie wy-
nagrodzenia za pracę. Już w uchwale z dnia 3 kwietnia 1992 r., I PZP 19/92 (OSNCP
1992 z. 9 poz. 166) Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli zakład pracy nie wypłacił w terminie
należnego pracownikowi świadczenia, zaś między ustaloną datą wypłaty świadczenia a
jego spełnieniem nastąpił znaczny spadek siły nabywczej pieniądza, nie ma przeszkód
do odpowiedniego zastosowania art. 3581 § 3 k.c. Podobne stanowisko zajął Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 3 czerwca 1993 r., I PR 60/90 (nie publikowany), którego
przedmiotem było odszkodowanie z tytułu nieprawidłowego wypowiedzenia umowy o
pracę. W wymienionej sprawie Sąd Najwyższy dopuścił możliwość waloryzacji
odszkodowania z takiego tytułu wówczas, gdy nie zostało ono wypłacone w terminie i
gdy w okresie opóźnienia nastąpił znaczny spadek wartości pieniądza, który sprawił, że
zobowiązanie zakładu pracy w nominalnej wysokości nie mogło spełnić swojej roli.
Również w przytoczonej wyżej uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 29 czerwca 1995
r., I PZP 5/95, stanowiącej odpowiedź na przedstawione w niniejszej sprawie
zagadnienie prawne, Sąd Najwyższy opowiedział się za dopuszczalnością
waloryzowania świadczenia pieniężnego, stanowiącego składnik wynagrodzenia za
pracę wówczas, gdy świadczenie to nie zostało spełnione w terminie. Inaczej mówiąc,
zastosowanie zasady waloryzacji w odniesieniu do świadczenia pieniężnego będącego
odpowiednikiem deputatu węglowego jest możliwe pod warunkiem, że nastąpiło
opóźnienie w wypłacie tego świadczenia. A contrario, wypłacone w terminie
świadczenie pieniężne stanowiące odpowiednik deputatu węglowego, nie może być
waloryzowane.
Z omawianej uchwały Sądu Najwyższego wynika również, że na podstawie art.
3581 § 3 k.c. w związku z art. 300 k.p. może być waloryzowane tylko takie nie spełnione
w terminie świadczenie pieniężne, które zostało ustalone kwotowo w zakładowym
systemie wynagradzania w zamian za deputat węglowy w oderwaniu od wartości (ceny)
węgla. Jeżeli bowiem przepisy o wynagrodzeniu przewidują ustalenie wysokości
świadczenia pieniężnego według ceny określonego towaru panującej na tzw. wolnym
rynku lub według jego ceny urzędowej, obowiązujących w chwili wymagalności
świadczenia, to pracownik może żądać wprost zaspokojenia jego roszczenia w
wysokości, która odpowiada wartości towaru z chwili wykonania zobowiązania. Taki też
pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 29 stycznia 1988 r., I PZP 58/87
(OSNCP z. 10 poz. 145) przyjmując, że gdy stosownie do przepisów o wynagrodzeniu
ustalenie ekwiwalentu pieniężnego w zamian za deputat węglowy następuje według
ceny urzędowej węgla obowiązującej w chwili wymagalności świadczenia, tak jak
przewiduje to art. 19 Układu Zbiorowego Pracy dla Przemysłu Hutniczego, pracownik
może żądać spełnienia świadczenia w wysokości odpowiadającej tejże cenie.
Przytoczony przykład potwierdza jednocześnie tezę, iż jeżeli w przepisach o wynagro-
dzeniu świadczenie pieniężne stanowiące odpowiednik określonego świadczenia w
naturze (deputatu) nie jest oderwane od wartości tego świadczenia, pracownik może
żądać wprost zasądzenia odpowiedniej kwoty; wówczas też nie ma potrzeby stosowa-
nia art. 3581 § 3 k.c. Jeżeli natomiast - jak w rozpoznawanej sprawie - świadczenie
pieniężne w zamian za deputat węglowy zostało ustalone kwotowo niezależnie od
wartości węgla (i zmiany tej wartości), waloryzacja świadczenia w razie zmiany siły
nabywczej pieniądza może dotyczyć tylko świadczenia nie spełnionego w terminie.
Odnosząc przedstawione uwagi i rozważania do rozpoznawanej sprawy należy
stwierdzić, że z materiału dowodowego jednoznacznie wynika, iż w okresie spornym
1990-92 powodowie otrzymali ustaloną w poszczególnych latach "wartość deputatu
węglowego". Fakt ten wynika w szczególności z ich pozwów, w których przyznali, że
spór między nimi a zakładem pracy dotyczy lat 1990, 1991 i 1992 i wynika z tego, że
"otrzymują ekwiwalent... za przysługujący im deputat węglowy... zaniżony w stosunku
do ceny węgla jaka obowiązuje", i w związku z tym domagają się za okres sporny
różnicy między kwotą wypłaconą a należną. Żądanie "różnicy należności" i st-
wierdzenie, że otrzymywany z tytułu deputatu węglowego ekwiwalent był zaniżony,
świadczą niewątpliwie o tym, że omawiane świadczenie pieniężne było w okresie
spornym wypłacane powodom w terminie określonym w przepisach o wynagrodzeniu.
Do takiego wniosku upoważniają również wyjaśnienia powodów złożone na rozprawie
przed Sądem Rejonowym w Wałbrzychu w dniu 18 maja 1993 r., ich zeznania w
charakterze strony złożone na rozprawie dnia 26 listopada 1993 r. i dnia 2 grudnia 1993
r., a także wyjaśnienia strony pozwanej zawarte w jej piśmie z dnia 18 września 1993 r.
oraz wyjaśnienia złożone na rozprawie przed Sądem Najwyższym w dniu 17 stycznia
1994 r. Wynika z nich, że świadczenie pieniężne w zamian za deputat węglowy było
traktowane jako składnik wynagrodzenia i w związku z tym było także wypłacane
według reguł przyjętych dla wypłaty wynagrodzenia, to znaczy co miesiąc, gdy chodzi o
pracowników i dwa razy w roku, gdy chodzi o rencistów.
W świetle powyższych okoliczności istnieją podstawy do ustalenia, że omawiane
świadczenia pieniężne wynikające z § 4 pkt 16 załącznika nr 32 do Układu Zbiorowego
Pracy dla Przemysłu Węglowego oraz z załączników do Porozumienia w sprawie płac z
dnia 22 stycznia 1990 r., były spełniane w terminie. Spełnienie zaś w ustalonym terminie
powyższych świadczeń z jednej strony i nadanie im charakteru składnika
wynagrodzenia za pracę - z drugiej strony sprawia, że nie podlegają one waloryzacji
przewidzianej w art. 3581 § 3 k.c. Należy bowiem uznać, że dokonanie modyfikacji
wynagrodzenia za pracę lub poszczególnych jego składników w drodze waloryzacji jest
sprzeczne z zasadami prawa pracy określającymi odpowiednie tryby ustalania
wynagrodzenia i zmiany jego wysokości. Jedynie w odniesieniu do świadczenia
(wynagrodzenia) nie wypłaconego pracownikowi w terminie uprawniony jest pogląd, że
art. 3581 § 3 k.c. może być zastosowany. W takim ujęciu zagadnienia wyraża się
zasada "odpowiedniego" stosowania przepisów prawa cywilnego w prawie pracy
ustanowiona w art. 300 k.p. Stosowanie "odpowiednio" przepisu Kodeksu cywilnego to
także stosowanie go z pewnymi ograniczeniami. Gdy chodzi o wynagrodzenie
"odpowiednie" stosowanie art. 3581 § 3 k.c. polega na ograniczeniu wynikającej z
przepisu możliwości zmiany wysokości tylko tego wynagrodzenia, które nie zostało
wypłacone w terminie. Powyższy pogląd jest podyktowany szczególnym charakterem
wynagrodzenia jako świadczenia pieniężnego i określonym ustawowo trybem jego
ustalania.
Wobec tego, że w rozpoznawanej sprawie wypłacanie powodom świadczeń
pieniężnych w zamian za deputat węglowy odbywało się w terminach przyjętych dla
wypłaty wynagrodzenia za pracę (emerytom dwa razy w roku) i nie było spóźnione, jak
również ze względu na inne przyczyny wskazane we wcześniejszej części uza-
sadnienia, za wadliwe należy uznać orzeczenia Sądów obu instancji zasądzające na
rzecz powodów należności "z tytułu znacznego wzrostu cen węgla" w okresie spornym
"w stosunku do kwot wypłaconych powodom z tytułu ekwiwalentu pieniężnego". Tym
samym należy także uznać, że wniesienie rewizji nadzwyczajnej było celowe i
konieczne. Wbrew jednak wnioskowi tej rewizji Sąd Najwyższy nie rozstrzygnął sprawy
w myśl art. 422 § 2 k.p.c., lecz zastosował art. 422 § 1 k.p.c. Istotne bowiem dla sprawy
okoliczności faktyczne wynikają jednoznacznie z zebranego materiału dowodowego i z
ustaleń Sądu I instancji. Nie ma więc potrzeby uchylania zaskarżonego wyroku (i
ewentualnie poprzedzającego go wyroku Sądu Rejonowego) i przekazania sprawy do
ponownego rozpoznania. Bezzasadność roszczeń powodów i naruszenie prawa
materialnego przez Sądy obu instancji uzasadniają natomiast wydanie przez Sąd
Najwyższy orzeczenia co do istoty sprawy.

========================================