Wyrok z dnia 19 maja 2004 r.
I PK 608/03

Kryteria, według których dokonuje się wyboru jednego z nauczycieli do
zwolnienia z pracy, nie są tożsame z ustawowymi przyczynami wypowiedzenia
stosunku pracy nauczycielowi mianowanemu.

Przewodniczący SSN Zbigniew Hajn, Sędziowie SN: Zbigniew Myszka (spra-
wozdawca), Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 maja 2004 r. sprawy z
powództwa Lidii M. przeciwko Szkole Podstawowej [...] w W.M. o przywrócenie do
pracy, na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 17 czerwca 2003 r. [...]

o d d a l i ł kasację i odstąpił od obciążania powódki kosztami postępowania
kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 17 czerwca 2003 r. oddalił apelację powódki Lidii M. od wyroku Sądu
Rejonowego-Sądu Pracy w Pszczynie z dnia 6 listopada 2002 r. oddalającego po-
wództwo skierowane przeciwko Szkole Podstawowej w W.M. o uznanie wypowie-
dzenia za bezskuteczne. W sprawie tej, która była przedmiotem kilkakrotnego rozpo-
znania przez Sąd pierwszej instancji wskutek uchylania jego poprzednich wyroków,
ustalono, że powódka była zatrudniona w pozwanej Szkole od dnia 15 grudnia 1980
r., początkowo na stanowisku nauczyciela języka rosyjskiego, a następnie - po ukoń-
czeniu kursu doskonalenia zawodowego nauczycielskiego na kierunku filologii pol-
skiej, na którym jednym z przedmiotów było bibliotekarstwo - także nauczyciela ję-
zyka polskiego. Ponadto miała zajęcia z plastyki oraz prowadziła bibliotekę szkolną.
Od dnia 1 września 1986 r. powódka była nauczycielem mianowanym. W roku szkol-
nym 1999/2000 powódka nauczała 5 godzin języka polskiego w klasie VI, godzinę
sztuki w klasie IV i plastyki w klasach V-VIII, oraz prowadziła bibliotekę szkolną w
wymiarze 15 godzin.
Pismem z dnia 11 maja 2000 r. dyrektor pozwanej zawiadomił powódkę o za-
miarze rozwiązania z nią stosunku pracy z dniem 31 sierpnia 2000 r. z przyczyn or-
ganizacyjnych. Sąd pierwszej instancji ustalił, że konieczność reorganizacji wynikała
z wprowadzonych zmian w systemie oświatowym związanych z utworzeniem gimna-
zjów oraz zmniejszeniem o 3 liczbę oddziałów w pozwanej szkole. W chwili wypo-
wiedzenia pozwana zatrudniała dwóch nauczycieli języka polskiego, w tym powódkę
oraz czasowo przebywającego na urlopie zdrowotnym W.Z. Liczba godzin lekcyjnych
zmniejszyła się na tyle, że nie wystarczała dla wypełnienia dwóch etatów nauczyciel-
skich. Ponieważ drugi z nauczycieli języka polskiego miał wyższe kwalifikacje w tej
dziedzinie, wobec tego pozwana wytypowała do wypowiedzenia powódkę. W ocenie
Sądu Pracy, przyjęte przez dyrektora pozwanej kryteria wyboru powódki do rozwią-
zania z nią stosunku pracy były obiektywne i niedyskryminujące oraz miały na celu
uzyskanie jak najwyższego poziomu nauczania języka polskiego. Ponadto dyrektor
nie miał podstaw do przyjęcia, że drugi z nauczycieli tego przedmiotu ponownie sko-
rzysta z prawa do urlopu dla poratowania zdrowia. W konsekwencji Sąd pierwszej
instancji uznał, iż wypowiedzenie stosunku pracy powódce wypełniało ustawowe
przesłanki z art. 20 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. - Karta Nauczyciela
i oddalił powództwo.
Stanowisko to podzielił Sąd Okręgowy, który wskazał, iż w rozpoznawanej
sprawie kwestią sporną był wybór konkretnego nauczyciela do zwolnienia z pracy. W
tym zakresie za niekorzystną oceną pracy powódki przemawiała mała dyscyplina
prowadzenia przez nią zajęć lekcyjnych i bibliotecznych. Wprawdzie nie została do-
konana formalna ocena jej pracy jako polonistki z udziałem nauczyciela-metodyka
języka polskiego, ale ,,jak się wydaje rzecz tu nie w poziomie wiedzy merytorycznej,
ale raczej w umiejętności pełnienia funkcji nauczyciela we wszystkich jej aspektach
(w tym przypadku chodzi o możność utrzymania dyscypliny uczniów, jak również
współpracy z innymi nauczycielami)", które usprawiedliwiały wątpliwości co do nale-
żytego wywiązywania się przez powódkę z powinności nauczycielskich. Sąd ten
uznał za nieuzasadniony zarzut dyskryminowania powódki ze względu na płeć oparty
na stwierdzeniu ówczesnego wizytatora, gdyż ,,skarżąca pomija całość tej wypowie-
dzi zdającej się potwierdzać zarzuty pozwanego. O dyskryminacji można by mówić
gdyby płeć była jedynym czynnikiem różnicującym w zakresie uprawnień czy szerzej
rzecz biorąc, traktowania pracowników. Taka sytuacja niewątpliwie w niniejszej
sprawie nie zachodzi".
W kasacji powódka podniosła następujące zarzuty: 1) błędnej wykładni i nie-
właściwego zastosowania art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela w związku z art. 45
k.p., poprzez przyjęcie, że w pozwanej szkole wystąpiły zmiany organizacyjne doty-
czące osoby powódki oraz niesłusznego przyjęcia, że pozwana zastosowała właści-
we kryteria wyboru jej do zwolnienia, 2) naruszenia art. 316 k.p.c. w związku z art.
4771 §1 k.p.c. przez zaakceptowanie w wyroku poszerzonych kryteriów wyboru po-
wódki do zwolnienia z pracy i pominięcie, że ,,do sygn. IV.P.412/00, w uzasadnieniu
Sąd Rejonowy stwierdził o ustalonym przez niego kryterium wskazanym przez poz-
wanego, a polegającym na tym, że pozwana wypowiedziała powódce umowę, mając
na względzie, iż drugi z nauczycieli miał wyższe kwalifikacje", 3) naruszenia art. 233
k.p.c. w związku z art. 328 § 2 i 386 § 6 k.p.c. - przez odstąpienie przez Sąd Okrę-
gowy od wcześniejszych wskazań w sprawie, jak również ,,poprzez przejście przez
tenże Sąd do porządku nad faktem oceny dowodów zebranych w późniejszym toku
postępowania niż pierwotne przed Sądem pierwszej instancji w trakcie których, jak to
już wyżej zostało podniesione, katalog kryteriów wyboru osoby do zwolnienia był po-
szerzany w stosunku do pierwotnego stanowiska pozwanej", 4) obrazy art. 8 k.p. w
związku z art. 91c Karty Nauczyciela.
Według skarżącej za rozpoznaniem kasacji przemawiają następujące okolicz-
ności: 1) ,,konieczność przesądzenia przez Sąd Najwyższy, czy dopuszczalne jest w
toku postępowania przytaczanie dodatkowych argumentów uzasadniających wybór
konkretnej osoby do zwolnienia po myśli art. 20 Karty Nauczyciela, w stosunku do
pierwotnie podanych przez pozwanego i ustalonych przez Sąd I inst. pierwotnie orze-
kający", 2) ,,potrzeba wykładni przez Sąd Najwyższy w konkretnej sprawie art. 39311
§ 2 kpc, w zakresie związania go ustaleniami faktycznymi - jakie to ustalenia i czy w
zakresie podanych pierwotnie do zwolnienia przyczyn mogą wybiegać poza kryteria
podane pierwotnie", 3) ,,celowość interpretacji przez Sąd Najwyższy art. 386 § 6 kpc
pod kątem wycofania się przez Sąd II Inst. w zaskarżonym wyroku z poprzednio
udzielonych wskazań, przy jednoczesnym oddaleniu przez ten Sąd apelacji od wyro-
ku oddalającego powództwo, choć poprzednio powództwo to było uwzględnione przy
istnieniu w części tych samych kryteriów wyboru osoby do zwolnienia, a w części
kryteriów ujawnionych w toku dalszego postępowania dowodowego". W uzupełnieniu
podstaw kasacji skarżąca podniosła zarzut naruszenia art. 8 k.p. w związku z art. 91c
Karty Nauczyciela, twierdząc, że odsunięcie jej od pracy nauczycielskiej uniemożliwi
jej skorzystanie z uprawnień do wcześniejszej emerytury zgodnie z przepisami obo-
wiązującymi do dnia 31 grudnia 2006 r.
W takich okolicznościach i na wyżej wskazanych podstawach skarżąca wnio-
sła o zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie w całości jej apelacji, alternatyw-
nie wnosząc o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania, a ponadto w każdym przypadku o zasądzenie na jej rzecz zwrotu
kosztów postępowania kasacyjnego.
W odpowiedzi na kasację pozwana wniosła o jej oddalenie i zasądzenie od
powódki kosztów postępowania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw prawnych. Zasadność wypowie-
dzenia stosunku pracy mianowanemu nauczycielowi wymaga wskazania przesłanek
określonych w art. 20 ust. 1 Karty Nauczyciela, który stanowi, że dyrektor szkoły w
razie: 1) całkowitej likwidacji szkoły rozwiązuje z nauczycielem stosunek pracy; 2)
częściowej likwidacji szkoły albo w razie zmian organizacyjnych powodujących
zmniejszenie liczby oddziałów w szkole lub zmian planu nauczania uniemożliwiają-
cych dalsze zatrudnianie nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć rozwiązuje z nim
stosunek pracy lub, na wniosek nauczyciela, przenosi go w stan nieczynny. W roz-
poznawanej sprawie niesporne było wypełnienie przesłanki ujętej w pkt. 2 tego prze-
pisu. Równocześnie w przypadku konieczności wyboru jednego lub kilku nauczycieli
do zwolnienia w ramach przyczyny wypowiedzenia określonej w art. 20 ust. 1 pkt 2
Karty Nauczyciela ugruntowane orzecznictwo Sądu Najwyższego uznało potrzebę
poddania kontroli sądowej przyjętych przez pracodawcę kryteriów wyboru konkretne-
go nauczyciela (nauczycieli) do zwolnienia z pracy w celu dokonania oceny czy roz-
wiązanie z nim stosunku pracy było uzasadnione (por. orzeczenie Sądu Najwyższe-
go z dnia 27 listopada 1997 r., I PKN 399/97, OSNAPiUS 1998 nr 18, poz. 541). Ta-
kie stanowisko stanowiło w gruncie rzeczy o swoistym poszerzeniu zakresu rozu-
mienia ustawowej przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie nauczycielowi stosunku
pracy określonej w art. 20 ust. 1 pkt 2 Karty Nauczyciela o potrzebę badania zasto-
sowanych przez pracodawcę kryteriów wyboru konkretnego nauczyciela (nauczycieli)
do zwolnienia z pracy na podstawie tego unormowania. Skoro jednak analizowany
przepis nie został zmieniony lub uzupełniony przez wprowadzenie lub dodanie usta-
wowej formuły nakazującej wskazanie zwalnianemu nauczycielowi kryteriów, które
spowodowały jego wybór do zwolnienia z pracy w przypadkach częściowej likwidacji
szkoły albo w razie zmian organizacyjnych powodujących zmniejszenie liczby od-
działów w szkole lub zmian planu nauczania uniemożliwiających dalsze zatrudnianie
nauczyciela w pełnym wymiarze zajęć, to należy przyjąć, że kryteria te nie muszą
być wskazane nauczycielowi jako składnik (element) przyczyny uzasadniającej wy-
powiedzenie nauczycielskiego stosunku pracy, ale równocześnie nie usuwają się one
spod kontroli sądowej. Oznacza to, że w razie sporu sądowego z odwołania miano-
wanego nauczyciela od wypowiedzenia stosunku pracy pozwany pracodawca jest
zobowiązany do ich wskazania, natomiast zwalniany nauczyciel może je kwestiono-
wać jako fikcyjne, dowolne lub dyskryminujące. Prowadzi to do wyrażenia myśli, że -
de lege lata - kryteria wyboru konkretnego nauczyciela do zwolnienia z pracy nie są
objęte ustawowymi przesłankami (przyczynami) warunkującymi wypowiedzenie mia-
nowanemu nauczycielowi stosunku pracy, ale ponieważ równocześnie podlegają one
kontroli sądowej w ramach badania zasadności tego wypowiedzenia (art. 45 k.p. w
związku z art. 20 ust. 1 pkt 2 oraz art. 91c Karty Nauczyciela), to nie tylko nie ma
przeszkód, ale występuje procesowa potrzeba ich wszechstronnej weryfikacji w po-
stępowaniu sądowym.
Takie zasady przyjęły Sądy rozpoznające przedmiotową sprawę, które dążyły
do wszechstronnego zbadania przyjętych przez pozwanego pracodawcę kryteriów
wyboru powódki do zwolnienia z pracy, chociaż zasadnicze zastrzeżenia może bu-
dzić dwukrotne uchylanie do ponownego rozpoznania zaskarżanych wyroków Sądu
pierwszej instancji, który wydawał różne orzeczenia, jeżeli zważyć, że - poza wypad-
kami określonymi w art. 386 § 2 i 3 k.p.c. - sąd drugiej instancji może wyjątkowo
uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania wyłącznie
w razie nierozpoznania przez sąd pierwszej instancji istoty sprawy albo gdy wydanie
wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania w całości, co w rozpoznawanej
sprawie nie miało miejsca. Na tym tle zrodziły się wątpliwości skarżącej co do rzeko-
mej sprzeczności oceny prawnej i wskazań procesowych zawartych w dwóch orze-
czeniach Sądu drugiej instancji uchylających dwukrotnie zaskarżone wyroki Sądu
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Wątpliwości skarżącej okazały się
nieuzasadnione. Równocześnie bowiem ocena prawna i zalecenia procesowe za-
warte w orzeczeniach Sądu drugiej instancji uchylających wyroki pierwszoinstancyjne
do ponownego rozpoznania były w istocie rzeczy tożsame i zmierzały jedynie do
wszechstronnego wyjaśnienia i oceny zastosowanych kryteriów wyboru powódki do
zwolnienia z pracy.
W ocenie prawidłowego zastosowania tych kryteriów miarodajny i decydujący
był moment dokonania wypowiedzenia powódce stosunku pracy (por. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 14 lipca 1999 r., I PKN 156/99, OSNAPiUS 2000 nr 19, poz.
714). Nie może być kwestionowane, że powódka była niżej kwalifikowanym nauczy-
cielem z uprawnieniami do nauczania języka polskiego, skoro drugi z nauczycieli
tego przedmiotu legitymował się ukończeniem wyższych studiów polonistycznych, a
powódka ukończyła w tym zakresie jedynie kurs doskonalenia zawodowego o kie-
runku filologii polskiej. Ponadto weryfikowane w trakcie procesu kryteria wyboru do
zwolnienia z pracy potwierdziły niższe kwalifikacje merytoryczne powódki, co w
szczególności wiązało się z jej problemami w utrzymaniu dyscypliny uczniów na
prowadzonych przez nią zajęciach lekcyjnych i bibliotecznych, a to z kolei wywoły-
wało skargi uczniów i ich rodziców na jej pracę. Skoro zatem praca powódki była
najniżej oceniana przez przełożonych oraz uczniów i ich rodziców, to Sąd drugiej
instancji był uprawniony do oceny (art. 233 § 1 k.p.c.), że wybór powódki do zwolnie-
nia z pracy nie był dowolny ani nie naruszał zasady równego traktowania pracownika
(art. 112 k.p.) lub zasady niedyskryminacji (art. 113 k.p.), jakkolwiek może razić nad-
mierna ogólnikowość uzasadnienia zaskarżonego orzeczenia, co wszakże nie miało
istotnego wpływu na prawidłowy wynik kilkakrotnie weryfikowanej sprawy.
Bezzasadny okazał się zarzut naruszenia art. 8 k.p. w związku z art. 91c Karty
Nauczyciela, polegający na utrzymywaniu, że odsunięcie powódki od pracy nauczy-
cielskiej uniemożliwi jej skorzystanie z uprawnień do wcześniejszej emerytury, albo-
wiem nie wykazała ona, aby pozwany pracodawca naruszył wobec niej zakaz wypo-
wiadania w ochronnym wieku przedemerytalnym ustanowiony w art. 39 k.p. w
związku z art. 91c Karty Nauczyciela. Samo powołanie klauzuli generalnej nadużycia
prawa z art. 8 k.p. nie wystarcza do objęcia zakazem wypowiedzenia stosunku pracy
pracownika, który nie spełnia określonych w art. 39 k.p. przesłanek objęcia go
ochroną przedemerytalną.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy oddalił kasację, nie obciążając
powódki kosztami postępowania (art. 102 k.p.c.).
========================================