Wyrok z dnia 12 maja 2004 r.
I PK 454/03

Praca w godzinach ponadwymiarowych nie stanowi uprawnienia nauczy-
ciela, lecz jest jego obowiązkiem, jeżeli została zarządzona zgodnie z prawem.
Zdjęcie z nauczyciela tego dodatkowego obowiązku przez nieprzydzielenie
pracy w godzinach ponadwymiarowych nie może być uważane za pogorszenie
warunków pracy.

Przewodniczący SSN Barbara Wagner, Sędziowie SN: Zbigniew Hajn, Herbert
Szurgacz (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 12 maja 2004 r. sprawy z
powództwa Hanny K. i Kazimiery P. przeciwko Zespołowi Szkół Specjalnych w S. o
wynagrodzenie, na skutek kasacji strony pozwanej od wyroku Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy z dnia 10 kwietnia 2003 r. [...]

1. z m i e n i ł zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddalił apelację,
2. zasądził od powódek na rzecz strony pozwanej kwoty po 1.200 zł tytułem
zwrotu kosztów postępowania.

U z a s a d n i e n i e

Powódki Hanna K. i Kazimiera P. wniosły pozew, w którym domagały się od
strony pozwanej Zespołu Szkół Specjalnych w S. ,,korekty wymiaru czasu pracy na
rok szkolny 2000/2001 r., zasądzenia kwoty wyrównania za godziny nadliczbowe od
września 2000 r. w oparciu o skorygowany wymiar czasu pracy, zasądzenia odsetek
od kwoty roszczeniowej od daty wymagalności do dnia wypłaty, wyrównania dodatku
za wysługę lat od 1/2 etatu od września 2000 r. do dnia wypłaty wraz z ustawowymi
odsetkami".
Sąd Rejonowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Świdnicy wyrokiem z
dnia 22 listopada 2001 r. oddalił powództwa. Sąd ten ustalił, iż powódki - nauczycielki
mianowane - zatrudnione są w pełnym wymiarze czasu pracy w Zespole Szkół Spe-
cjalnych w S. Hanna K. jest prezesem Zarządu Oddziału ZNP w S. i członkiem Pre-
zydium Zarządu Okręgu D. tego Związku, zaś Kazimiera P. jest sekretarzem Zarządu
Oddziału ZNP w S. W związku z pełnieniem tych funkcji w związku zawodowym po-
wódki zostały zwolnione z obowiązku świadczenia pracy w wymiarze po 1/2 etatu z
zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Do końca roku szkolnego 1999/2000 po-
wódki nauczały w pozwanej Szkole w wymiarze co najmniej 18 godzin tygodniowo.
W roku szkolnym 2000/2001 pracodawca przydzielił im do nauczania co najmniej 9
godzin tygodniowo. Poczynając od września 2000 r. strona pozwana wypłaca powód-
kom wynagrodzenie za wykonaną pracę (przy wymiarze co najmniej 9 godzin tygo-
dniowo) oraz wynagrodzenie w wymiarze 1/2 etatu, mimo nieświadczenia pracy w
związku z pełnieniem funkcji związkowych. W toku procesu strona pozwana zaspo-
koiła roszczenie powódek w przedmiocie dodatku za wysługę lat.
Sąd Rejonowy uznał roszczenia powódek za niezasadne bowiem sprowadzały
się one do nakazania przez Sąd stronie pozwanej przydzielenia wskazanej liczby
godzin nauczania określonych przedmiotów i uzyskania w ten sposób godzin ponad
pełny etat.
W uzasadnieniu tego stanowiska Sąd Rejonowy stwierdził, iż rozdziału godzin
nauczania i przydziału godzin ponadwymiarowych dokonują właściwe organy strony
pozwanej. Te decyzje należą do sfery organizacyjnej pracodawcy i nie podlegają
kontroli sądu. Pracodawca w tym zakresie posiada swobodę decyzji. Powódkom
strona pozwana zapewniła zatrudnienie na pełny etat. Świadczą one pracę na co
najmniej 1/2 etatu, zaś ze świadczenia pracy w pozostałym zakresie są zwolnione z
tytułu pełnienia funkcji związkowych, zachowując prawo do wynagrodzenia za 1/2
etatu. Zdaniem Sądu Rejonowego strona pozwana nie naruszyła art. 32 ust. 2
ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z
2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.), gdyż przydzielenie w roku szkolnym 2000/2001 w
porównaniu do poprzednich lat mniejszej liczby godzin nie jest jednostronną zmianą
warunków pracy lub płacy, która wymagałaby zgody właściwego statutowo organu
organizacji związkowej, w której pracownik pełni funkcję. Według Sądu nie jest to
również wypowiedzenie zmieniające w rozumieniu art. 42 k.p.
Wyrok ten zaskarżyły powódki podnosząc zarzut naruszenia przepisów postę-
powania cywilnego: art. 473, art. 227, art. 233 i art. 328 § 2 k.p.c. Domagały się
uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi pierwszej instancji.
Wyrokiem z dnia 10 kwietnia 2003 r. Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Świdnicy zmienił zaskarżony wyrok zasądzając od strony pozwanej
na rzecz Hanny K. kwotę 28.000,70 zł z ustawowymi odsetkami, a na rzecz Kazi-
miery P. kwotę 15.207,84 zł z ustawowymi odsetkami.
Sąd Okręgowy stwierdził, iż obniżenie wymiaru uposażenia powódek poczy-
nając od września 2000 r. było jednostronną zmianą warunków pracy i płacy nauczy-
cieli mianowanych na ich niekorzyść, niedopuszczalną w świetle art. 32 ust. 2 ustawy
o związkach zawodowych. Konsekwencją naruszenia tej normy winno być przywró-
cenie powódkom warunków pracy i płacy sprzed 1 września 2000 r., a więc w istocie
należało im wyrównać utracone zarobki. Ponieważ powódki należą do tej kategorii
pracowników, którym w razie przywrócenia do pracy (poprzednich warunków pracy i
płacy) należy się wynagrodzenie za cały okres pozostawania bez pracy (pozbawienia
części wynagrodzenia na skutek jednostronnych niekorzystnych zmian stosunku
pracy), należało zasądzić im wynagrodzenie za okres od września 2000 r. do marca
2003 r.
W kasacji od wyroku Sądu Okręgowego strona pozwana zarzuciła naruszenie
prawa materialnego przez niewłaściwe zastosowanie art. 32 ust. 2 ustawy o związ-
kach zawodowych i wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku, przekaza-
nie sprawy do ponownego rozpoznania oraz zasądzenie zwrotu wyegzekwowanego
świadczenia w przypadku orzeczenia na podstawie art. 39315 k.p.c. W sprawie wy-
stępuje istotne zagadnienie prawne wymagające rozstrzygnięcia, czy zmiana w przy-
dziale godzin ponadwymiarowych jest zmianą, która podlega obowiązkowi uzyskania
zgody zarządu zakładowej organizacji związkowej zgodnie z brzmieniem art. 32 ust.
2 ustawy o związkach zawodowych. Zdaniem skarżącego godziny ponadwymiarowe
nie stanowią elementu warunków pracy, którego zmiana wymagałaby uzgodnienia ze
związkami zawodowymi. Stwierdzenie ,,w umowie o pracę", że pracownik będzie
otrzymywał wynagrodzenie za godziny nadliczbowe stanowi jedynie zobowiązanie do
wypłaty wynagrodzenia. Liczba godzin ponadwymiarowych jest zmienna, są one
przydzielane w arkuszu organizacyjnym szkoły na rok szkolny w zależności od ca-
łego zespołu obiektywnych okoliczności, między innymi liczby dzieci w szkole.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Powódki, pełniące funkcje związkowe poza zakładową organizacją związ-
kową, niewątpliwie korzystały z ochrony w zakresie trwałości stosunku pracy oraz
dotyczył ich zakaz jednostronnej zmiany warunków pracy i płacy na niekorzyść pra-
cownika, przewidzianych art. 32 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 9 ustawy o związkach
zawodowych. Sprawa sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy obniżenie przez
pracodawcę ustalonego wcześniejszą jego decyzją wymiaru godzin ponadwymiaro-
wych stanowi jednostronną zmianę warunków pracy i płacy na niekorzyść pracowni-
ka w rozumieniu powołanych przepisów ustawy o związkach zawodowych.
Ustawodawca nie zdefiniował w ustawie o związkach zawodowych pojęcia
zmiany warunków pracy i płacy na niekorzyść pracownika. W wyroku z dnia 29 wrze-
śnia 2001 r., I PKN 312/00 (OSNAPiUS 2002 nr 9, poz. 208), powołanym w uzasad-
nieniu wyroku Sądu Okręgowego, Sąd Najwyższy istotnie sformułował tezę, że zakaz
wyrażony art. 32 ustawy o związkach zawodowych obejmuje nie tylko zmiany, które
mogłyby być wprowadzone do umowy o pracę w drodze wypowiedzenia zmieniają-
cego, lecz także i inne zmiany na niekorzyść pracownika, wprowadzone jednostron-
nie przez pracodawcę, dotyczące stosunku pracy opartego również na innych pod-
stawach niż umowa o pracę. Jednak z kontekstu sprawy wynika, że teza ta odnosi
się do zmiany w stosunku pracy nauczyciela polegającej na przeniesieniu w stan nie-
czynny w sytuacji, kiedy do nauczycieli mianowanych nie znajduje zastosowania art.
42 k.p. Zarówno z tezy orzeczenia, jak i z jego uzasadnienia wynika, że Sąd Najwyż-
szy pojęcie ,,jednostronnej zmiany warunków pracy i płacy na niekorzyść pracownika"
użyte w art. 32 ustawy o związkach zawodowych wiąże ze zmianą warunków pracy
w rozumieniu art. 42 k.p., tzn. ze zmianą istotnych warunków pracy i płacy. Przenie-
sienie nauczyciela w stan nieczynny, czego dotyczyło powołane orzeczenie Sądu
Najwyższego, stanowiło taką istotną zmianę warunków pracy na niekorzyść nauczy-
ciela. Nie wchodząc szczegółowo w kwestię zmian w zakresie warunków pracy, które
w świetle poglądów doktryny i stanowiska judykatury wymagają zastosowania wypo-
wiedzenia zmieniającego, należy stwierdzić, iż istnieje zasadniczo zgodność stano-
wisk, iż nie wymagają zastosowania wypowiedzenia zmieniającego zmiany warun-
ków pracy wynikające z uprawnień dyrektywnych pracodawcy. Między innymi doty-
czy to uprawnień pracodawcy w zakresie kształtowania rozkładu czasu pracy, z wy-
jątkiem sytuacji, kiedy system czasu pracy został wprowadzony do umowy o pracę i
stał się przez to istotnym elementem warunków pracy. W przypadku powódek pod-
stawowy wymiar czasu pracy wynikał z aktu mianowania w związku z przepisami
ustawy Karta Nauczyciela i przepisami wykonawczymi do tej ustawy. Nie uległ on
zmianie w drodze decyzji dyrektora szkoły. Decyzje dyrektora dotyczyły jedynie go-
dzin ponadwymiarowych, których powódkom nie przydzielono, co jednak - zdaniem
Sądu Najwyższego - nie stanowiło zmiany warunków pracy w rozumieniu art. 32
ustawy o związkach zawodowych. Powołany przepis znajduje zastosowanie do
wszystkich pracowników pełniących funkcje związkowe, niezależnie od charakteru
ich zatrudnienia na podstawie umowy o pracę czy mianowania na stanowisko. Nie
ma rzeczowych powodów, dla których pojęcie zmiany warunków pracy i płacy mia-
nowanych nauczycieli miałoby być rozumiane inaczej, w szczególności obejmować
jakiekolwiek zmiany w ich warunkach pracy, w tym wynikające z dyrektywnych decy-
zji pracodawcy dotyczących organizacji pracy, względnie zmiany polegające na
otrzymywaniu mniejszego wynagrodzenia z powodu mniejszej liczby godzin ponad-
wymiarowych.
Niezależnie od powyższego w sprawie istnieje drugi wzgląd, który nie pozwala
na traktowanie obniżenia (względnie pozbawienia pracy w godzinach ponadwymia-
rowych) jako pogorszenia warunków pracy w znaczeniu, jakie nadaje mu art. 32
ustawy o związkach zawodowych. W świetle Karty Nauczyciela (art. 35) nauczyciel
może być obowiązany do odpłatnej pracy w godzinach ponadwymiarowych w szcze-
gólnych wypadkach, podyktowanych wyłącznie koniecznością realizacji programu
nauczania lub zapewnienia opieki w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Wy-
nika stąd jasno, że praca w godzinach ponadwymiarowych nie stanowi uprawnienia
nauczyciela, lecz jest jego obowiązkiem, jeżeli została zarządzona zgodnie z powo-
łanym przepisem. Stanowi ona dodatkowe obciążenie dla nauczyciela, wykraczające
poza jego normalne powinności wynikające z aktu mianowania, dopuszczone przez
prawo w szczególnych sytuacjach określonych art. 35 Karty Nauczyciela. Zdjęcie z
nauczyciela tego dodatkowego obowiązku przez nieprzydzielenie pracy w godzinach
ponadwymiarowych nie może być uważane za pogorszenie warunków pracy.
Z przytoczonych motywów, na podstawie art. 39312 k.p.c. orzeczono jak w
sentencji wyroku.
========================================