Wyrok z dnia 22 stycznia 2004 r.
I PK 341/03

Obowiązek zaniechania działalności konkurencyjnej po ustaniu stosunku
pracy jest ściśle związany z osobą pracownika, co w razie jego śmierci powo-
duje wygaśnięcie umowy o zakazie konkurencji.

Przewodniczący SSN Andrzej Kijowski (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Roman Kuczyński, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 22 stycznia 2004 r.
sprawy z powództwa Danuty P., Macieja P., Magdaleny G. przeciwko B. Holdingowi
Produkcyjno - Usługowemu Spółce Akcyjnej w B. o zapłatę, na skutek kasacji powó-
dek Danuty P. i Magdaleny G. od wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 20
września 2002 r. [...]

o d d a l i ł kasację.

U z a s a d n i e n i e


Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach wyro-
kiem z dnia 12 grudnia 2001 r. [...] zasądził od pozwanego B. Holdingu Produkcyjno-
Usługowego S.A. w B. na rzecz powódek Danuty P. i Magdaleny G., żony i córki Ma-
riana P. zmarłego w toku postępowania, po 9.413,25 zł, 9.861,50 zł, 9.413,25 zł,
8.463,37 zł z ustawowymi odsetkami odpowiednio od dnia 1 sierpnia, 1 września, 1
października i 5 grudnia 2000 r., a ponadto po 649,50 zł z ustawowymi odsetkami od
dnia 23 lipca 2001 r., oddalając powództwo w pozostałej części. W motywach tego
rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy powołał się na ustalenie poniższego stanu faktycz-
nego.

Powód Marian P. był u strony pozwanej zatrudniony na podstawie beztermino-
wej umowy o pracę z dnia 1 marca 1997 r. na stanowisku wiceprezesa zarządu. Pra-
codawca wypowiedział ten stosunek pracy w dniu 20 marca 2000 r. z zachowaniem
trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia, chociaż w treści umowy przewidziano
okres sześciomiesięczny. Jako przyczynę wypowiedzenia podano odwołanie powoda
ze składu zarządu. Umowa o pracę przewidywała ponadto zakaz działalności konku-
rencyjnej przez okres roku od rozwiązania umowy, przy zapewnieniu pracownikowi
odszkodowania karencyjnego w wysokości połowy przeciętnego wynagrodzenia po-
bieranego w ostatnim roku pracy. W oświadczeniu o wypowiedzeniu umowy strona
pozwana zwolniła powoda z tego zakazu. Powód wystąpił wówczas do sądu pracy,
przed którym po ostatecznym sprecyzowaniu roszczeń domagał się odszkodowania
w kwocie 54.686 zł z tytułu niedotrzymania uzgodnionego okresu sześciomiesięcz-
nego wypowiedzenia oraz ,,nagrody barbórkowej" za dziewięć miesięcy 2000 r. W
dniu 3 października 2000 r. powód jednak zmarł, wobec czego do procesu wstąpiły
powódki jako osoby uprawnione po nim do renty rodzinnej (art. 631 § 1 k. p.), które w
piśmie procesowym z dnia 3 lipca 2001 r. domagały się ponadto zasądzenia kwoty
158.042,15 zł z tytułu odszkodowania karencyjnego zastrzeżonego w § 8 umowy o
pracę. Strona pozwana uznała powództwo w zakresie dotyczącym wynagrodzenia za
skrócenie okresu wypowiedzenia, który powinien się zakończyć w dniu 30 września
2000 r. oraz z tytułu odpowiedniej części nagrody barbórkowej, wobec czego należ-
ności te Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powódek w równych częściach.
Sąd Okręgowy uznał też zasadność żądania wypłaty odszkodowania z tytułu
zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej, gdyż zwolnienie z tego zakazu nie
pozwala pracodawcy uchylić się od obowiązku wypłaty umówionego odszkodowania.
Stwierdził jednak, że skoro umowa o pracę uległa rozwiązaniu dopiero z końcem
września 2000 r., to odszkodowanie karencyjne powinno obejmować okres od dnia 1
do dnia 3 października 2000 r., a więc do dnia zgonu pracownika. Sąd zwrócił też
uwagę, że strony umowy nie określiły terminu płatności odszkodowania, więc zgod-
nie z art. 455 k.c. odsetki zostały uwzględnione od wezwania dłużnika do spełnienia
świadczenia.
Apelację wniesioną przez powódki oddalił Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Katowicach wyrokiem z dnia 20 września 2002 r. [...]. W
uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia Sąd Apelacyjny podniósł, że umowa o zakazie
konkurencji nie sprecyzowała terminu płatności odszkodowania karencyjnego, przy
czym powódki nie wykazały też, iżby Marian P. do momentu ustania stosunku we-
zwał pracodawcę do spełnienia tego świadczenia. Wymagalność odszkodowania nie
wynika też - wbrew twierdzeniom powódek - z treści samej umowy, a w szczególno-
ści z użytego w niej sformułowania ,,z jednoczesnym przyznaniem pracownikowi od-
szkodowania karencyjnego". Oznacza ono bowiem tylko tyle, że z tytułu ustanowie-
nia zakazu podejmowania działalności konkurencyjnej na okres roku przyznaje się
pracownikowi odszkodowanie w określonej wysokości. ,,W tym stanie rzeczy zasadne
było zasądzenie na rzecz powódek odszkodowania za okres od prawidłowej daty
rozwiązania stosunku pracy do daty zgonu pracownika. Podobne stanowisko w tej
kwestii jest reprezentowane w doktrynie (PiZS 1997 nr 7-8, s. 32)".
W kasacji skierowanej przeciw ,,całości" powyższego wyroku, powódki zarzu-
ciły błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 1012 k. p. oraz § 8 umowy o
pracę z dnia 1 marca 1997 r., jak też naruszenie art. 328 § 2 k. p.c. przez sporzą-
dzenie nadmiernie lakonicznego uzasadnienia, w którym pominięto w szczególności
wyjaśnienie prawnej podstawy wyroku, domagając się uchylenia kwestionowanego
rozstrzygnięcia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. W uzasadnieniu
kasacji napisano, że prawo do odszkodowania karencyjnego było wymagalne w da-
cie rozwiązania umowy, co wynika z terminu ,,jednoczesny"', użytego w § 8 umowy.
Według słownika języka polskiego ( S. Skorupki, H. Auderskiej, Z. Łempickiej, PWN
Warszawa 1974 r.) oznacza to ,,odbywający się, zachodzący w tym samym czasie, w
tej samej chwili". Skoro więc Marian P. został zwolniony z zakazu konkurencji, to miał
prawo do pełnego odszkodowania nawet gdyby podjął zatrudnienie w firmie zajmują-
cej się - jak strona pozwana - restrukturyzacją branży górniczej. ,,Dlaczego więc li-
mitować odszkodowanie jedynie do czasu odpowiadającego życiu pracownika. Je-
śliby twierdzenia Sądu Apelacyjnego są racjonalne, to należałoby przyjąć, iż odszko-
dowanie wypłacone pracownikowi, spadkobiercy obowiązani byli zwrócić po jego
śmierci, która nastąpiła przed umówionym wcześniej okresem karencyjnym". Wno-
szący kasację stwierdził ponadto, że nawet gdyby przyjąć, iż w uzasadnieniu wyroku
można w miejsce wywodu przedstawiającego sposób dochodzenia do określonego
wniosku odwołać się do odpowiedniej publikacji prawniczej, to ,, w niniejszym przy-
padku taka metoda zawodzi. Cytowany artykuł zawiera jedynie wyrażona w 5 sło-
wach wzmiankę, bez próby uzasadnienia stanowiska autorki". W konkluzji swoich
wywodów wnoszący kasację napisał, że ,,stanowisko Sądu Apelacyjnego jest ambi-
walentne, bowiem choć z jednej strony przyznaje, iż Marian P. mógł oczekiwać za-
płaty odszkodowania bez względu na swoje zachowanie, to jednocześnie ogranicza
odszkodowanie do okresu jego życia".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja podlega oddaleniu, gdyż jej podstawy okazały się niezasadne. Mo-
tywy zaskarżonego wyroku są rzeczywiście lakoniczne w stopniu niespełniającym
wymagań z art. 328 § 2 k. p. c., ale to uchybienie proceduralne nie miało istotnego
wpływu na wynik sprawy. Motywy te są zresztą również częściowo dyskusyjne, lecz
mimo to kwestionowane orzeczenie pozostaje w zgodzie z obowiązującym prawem.
Niesporne w niniejszej sprawie jest to, iż w piśmie dokonującym wypowiedzenia
umowy o pracę zawarte było również oświadczenie o ,,zwolnieniu" Mariana P. z
umownego obowiązku powstrzymania się od działalności konkurencyjnej przez okres
roku od ustania stosunku pracy, przy dość oczywistym - nawet jeśli expressis verbis
niewyartykułowanym - założeniu pracodawcy, że tym sposobem uzyskuje równocze-
sne zwolnienie z obowiązku zapłaty karencyjnego odszkodowania. Utrwalona judy-
katura uznaje wprawdzie, że próba takiego jednostronnego zwolnienia się z powin-
ności wypłaty wspomnianego odszkodowania jest bezskuteczna, ale to nie oznacza,
iżby - jak sugeruje wnoszący kasację - na obowiązek ten żadnego wpływu nie wywie-
rało późniejsze zachowanie się pracownika, w tym zwłaszcza podjęcie działalności
konkurencyjnej wyrządzającej pracodawcy rzeczywistą szkodę albo że obowiązek
odszkodowawczy miałby trwać do upływu uzgodnionego terminu bez względu na po-
zostawanie pracownika przy życiu. Świadczenie pracownika polega bowiem na za-
niechaniu i jako takie ma ściśle osobisty charakter, wobec czego jego śmierć przed
upływem okresu, na który zawarto umowę powoduje wygaśnięcie zakazu konkuren-
cji. Wygaśnięcie obowiązku świadczenia ze strony pracownika prowadzi z kolei do
wygaśnięcia w odpowiedniej części obowiązku pracodawcy co do zapłaty karencyj-
nego odszkodowania. Gdyby więc pracodawca był zobowiązany do wypłacenia z
góry odszkodowania za cały okres objęty zakazem i wypłaty takiej faktycznie doko-
nał, to miałby wobec spadkobierców pracownika roszczenie o zwrot stosownej części
swego świadczenia.
W przedmiotowej sprawie strony nie uzgodniły jednak terminu wypłaty od-
szkodowania z tytułu zakazu działalności konkurencyjnej na okres roku od dnia usta-
nia stosunku pracy, a zwrot o ,,jednoczesnym" przyznaniu tego odszkodowania w
wysokości połowy przeciętnego wynagrodzenia pobieranego w ostatnim roku trwania
umowy, jest w tym kontekście synonimem (skądinąd zbędnym) świadczenia wza-
jemnego, a nie dowodem jego wymagalności w momencie ustania stosunku pracy, a
więc obowiązku wypłacenia z góry w pełnej wysokości. Słusznie zatem Sądy obu in-
stancji uznały, że zgodnie z art. 455 k. c. w związku z art. 300 k. p. odszkodowanie
za okres do śmierci Mariana P. stało się wymagalne co najwyżej po wezwaniu pra-
codawcy do jego spełnienia.
Jest przy tym znamienne, że wezwanie to wystosowały dopiero żona i córka
Mariana P., kiedy po jego śmierci wstąpiły do procesu, w którym sam zainteresowany
,,po ostatecznym sprecyzowaniu żądań" domagał się ,,jedynie" odszkodowania za
niedotrzymanie okresu wypowiedzenia przedłużonego w umowie o pracę do sześciu
miesięcy oraz 3/4 nagrody barbórkowej za 2000 r. Innymi słowy, Marian P. w procesie
wszczętym niezwłocznie po otrzymaniu oświadczenia o wypowiedzeniu stosunku
pracy i ,,zwolnieniu" z zakazu konkurencji nie dochodził w procesie odszkodowania
karencyjnego, choć musiał mieć świadomość, że pracodawca w ogóle nie zamierzał
go wypłacić, czy to z góry, czy w ratach miesięcznych, czy po upływie roku trwania
uzgodnionego zakazu. Takie zachowanie Mariana P. mogłoby sugerować, że
przedmiotowe oświadczenie pracodawcy o ,,zwolnieniu" z zakazu konkurencji trakto-
wał jako ofertę rozwiązania klauzuli konkurencyjnej, którą w istocie przyjął, nawet je-
śli tylko w pośredni sposób, to znaczy w treści pozwu, a więc pisma procesowego
kierowanego w zasadzie do sądu, ale mającego ze swego przeznaczenia dotrzeć
także do pracodawcy. Gdyby zaś taką specyficzną postać umowy o rozwiązaniu
klauzuli konkurencyjnej uznać jako koncepcję zbyt kontrowersyjną, to wspomniane
zachowanie można by traktować jako dorozumiane zrzeczenie się roszczenia, przy-
najmniej w znaczeniu procesowym, co nawet przy wykluczeniu materialnoprawnego
skutku owego zrzeczenia, to znaczy ewentualnego wygaśnięcia zobowiązania,
uniemożliwiałoby po śmierci pracownika dochodzenie przedmiotowego roszczenia
również przez jego żonę i córkę. Jeśli więc ustalony stan faktyczny zostałby poddany
podobnej kwalifikacji prawnej, to żonie i córce zmarłego Mariana P. nie przysługiwa-
łaby żadna część odszkodowania karencyjnego, nawet gdyby kwota zasądzona
przez Sąd pierwszej instancji nie mogła zostać w postępowaniu apelacyjnym odda-
lona ze względu na zakaz reformationis in peius (art. 384 k. p. c.).
Z powyższych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39312 k.p.c. orzekł
jak w sentencji.
========================================