Wyrok z dnia 29 lipca 2003 r.
I PK 270/02

1. Przy ocenie zasadności roszczeń pracowniczych opartych na postano-
wieniach porozumienia (pakietu socjalnego) zawartego przez związki zawodo-
we z przyszłym nabywcą przedsiębiorstwa (akcji spółki) należy kierować się
zasadą, że taka umowa ma moc wiążącą nie tylko w sferze zbiorowego prawa
pracy, ale także w zakresie indywidualnych roszczeń pracowniczych.
2. Pakiet socjalny może stać się źródłem prawa pracy (art. 9 k.p.) jako
część porozumienia zawartego na podstawie art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28 grud-
nia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków
pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy (jednolity tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr
112, poz. 980 ze zm.).

Przewodniczący SSN Józef Iwulski (sprawozdawca), Sędziowie SN: Andrzej
Kijowski, Jadwiga Skibińska-Adamowicz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 29 lipca 2003 r. sprawy z
powództwa Anny W., Bożeny K., Bożeny B., Barbary K., Barbary K., Zofii B., Krysty-
ny S., Anny W., Wiesławy P. i Małgorzaty B. przeciwko Domom Towarowym ,,C."
Spółce Akcyjnej w W. o odszkodowanie, na skutek kasacji powódek od wyroku Sądu
Apelacyjnego w Łodzi z dnia 20 marca 2002 r. [...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi z dnia 30 października 2001 r. [...] i przekazał
sprawę temu Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosz-
tach postępowania kasacyjnego.

U z a s a d n i e n i e

Wyrokiem z dnia 30 października 2001 r. [...] Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w Łodzi oddalił powództwo Anny W., Bożeny K., Bożeny
B., Barbary K., Barbary K., Zofii B., Krystyny S., Anny W., Wiesławy P. i Małgorzaty B.
przeciwko Domom Towarowym ,,C." Spółce Akcyjnej w W. o odszkodowania docho-
dzone na podstawie § 1 i 2 Porozumienia w sprawie Gwarancji Socjalnych, Pracow-
niczych i Związkowych zawartego pomiędzy Międzyzakładową Komisją Koordyna-
cyjną NSZZ ,,Solidarność" Domy Towarowe ,,C. SA w W. i Komisją Porozumiewawczą
ZZ Pracowników Domy Towarowe ,,C." SA w W. a Konsorcjum Inwestorów.
Sąd Okręgowy ustalił, że powódki były zatrudnione u strony pozwanej na pod-
stawie umów o pracę wykonywanych w Domach Towarowych ,,U." w Ł. W dniu 16
kwietnia 1997 r. zostało zawarte Porozumienie w sprawie Gwarancji Socjalnych Pra-
cowniczych i Związkowych jako umowa towarzysząca umowie kupna-sprzedaży akcji
Domów Towarowych ,,C." SA w W. Porozumienie to zawiera Pakiet zabezpieczenia
praw socjalno-bytowych, pracowniczych i związkowych pracowników zatrudnionych
w Domach Towarowych ,,C." SA w W. Od dnia zawarcia umowy sprzedaży akcji, Pa-
kiet stanowi integralną część umowy kupna-sprzedaży akcji Domów Towarowych ,,C."
SA w W. Strony porozumienia z dnia 16 kwietnia 1997 r. ustaliły, że ilekroć w tekście
Pakietu używa się nazwy Domy Towarowe ,,C." SA w W., to rozumie się przez to
także oddziały terytorialne, filie oddziałów oraz podmioty zależne i stowarzyszone z
Domami Towarowymi ,,C." w całej Polsce. Paragraf 1 tego porozumienia dotyczy
gwarancji zatrudnienia. Konsorcjum Inwestorów gwarantuje w nim, że przez okres 42
miesięcy utrzyma stan zatrudnienia na poziomie liczby osób zatrudnionych w dniu
nabycia akcji. Konsorcjum gwarantuje też, że w okresie 36 miesięcy od nabycia akcji,
nie mniej niż 60% osób zatrudnionych w Spółce na minimum 6/8 etatu na czas nie
określony, pozostanie w stosunku zatrudnienia. W § 2 pkt 1 Pakietu Konsorcjum zo-
bowiązało się, iż w przypadku nieprzestrzegania § 1 pkt 2 i 3, Domy Towarowe ,,C."
SA w W. wypłacą na rzecz osób wymienionych w tych punktach, z którymi umowa o
pracę została rozwiązana wbrew postanowieniom § 1 pkt 2 i 3, dodatkowe odszko-
dowanie w wysokości równej przeciętnemu miesięcznemu wynagrodzeniu w sekto-
rze przedsiębiorstw, ogłoszonego przez Prezesa GUS w miesiącu poprzedzającym
dzień rozwiązania umowy o pracę, pomnożonemu przez liczbę miesięcy pozostałych
do końca okresu gwarancyjnego i powiększonemu o dwunastomiesięczne
wynagrodzenie pracownika, a w przypadku zwolnienia pracownika w ostatnim roku
okresu gwarancyjnego, o osiemnastomiesięczne wynagrodzenie pracownika. Od-
szkodowania nie będą brane pod uwagę w wyliczaniu bazowego funduszu płac, sta-
nowiącego podstawę do negocjowania przyrostu wynagrodzeń. Protokołami dodatko-
wymi Nr 1 z dnia 16 grudnia 1997 r. i Nr 2 z dnia 11 maja 1999 r. do Porozumienia z
dnia 16 kwietnia 1997 r. zostały wprowadzone zmiany dotyczące między innymi nie-
objęcia § 1 pkt 2 Porozumienia innych pracowników wymienionych w protokole do-
datkowym Nr 2. W dniu 14 czerwca 2000 r. Zarząd Domów Towarowych ,,C." SA w W.
i NSZZ Pracowników Domów Towarowych ,,C." w Ł. oraz KNZ NSZZ ,,Solidarność"
zawarły porozumienie, którym objęci zostali wszyscy pracownicy Domu Towarowego
,,U." i G.C. w Ł. Porozumienie to dotyczy rozwiązania umów o pracę na mocy porozu-
mienia stron, w tym między innymi warunków jego zawarcia i świadczeń pieniężnych
w przypadku rozwiązania umów w tym trybie. Pakiet zabezpieczenia praw socjalno-
bytowych z dnia 16 kwietnia 1997 r. nie stanowi części układu zbiorowego pracy ani
regulaminu lub porozumienia dotyczącego pracowników pozwanego. Porozumienie z
dnia 16 kwietnia 1997 r. oraz protokoły dodatkowe Nr 1 i Nr 2 do niego nie zostały
zarejestrowane. Powódki po rozwiązaniu stosunków pracy z pozwanym otrzymywały
zasiłek dla bezrobotnych, a następnie zostały wpisane do rejestru bezrobotnych bez
prawa do zasiłku.
Sąd Okręgowy uznał, że porozumienie z dnia 16 kwietnia 1997 r. nie stanowi
źródła prawa w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. Nie stało się ono integralną częścią układu
zbiorowego pracy, regulaminem lub innym porozumieniem opartym na ustawie. Pa-
kiet nie jest też umową między stronami stosunku pracy, wobec czego jego postano-
wienia nie mogą być realizowane drogą powództwa przeciwko pracodawcy. Ten po-
gląd zgodny jest ze stanowiskiem zawartym w wyroku z dnia 30 maja 2001 r., I PKN
435/00, w którym Sąd Najwyższy dokonał oceny prawnej tego porozumienia w kon-
tekście art. 9 § 1 k.p. i choć sprawa dotyczyła innego stanu faktycznego, to wskazuje
ona na niezasadność powództwa wytoczonego w oparciu o postanowienie ochronne
Pakietu. Sąd Okręgowy uznał, że roszczenia powódek są pozbawione podstawy
prawnej i nie mogą być uwzględnione. Skoro stroną porozumienia z dnia 16 kwietnia
1997 r. nie był pracodawca, lecz podmiot kapitałowy, to może być ono oceniane wy-
łącznie jako umowa cywilnoprawna i zgodnie z jego § 10 pkt 5, właściwym do roz-
strzygania spraw spornych powstałych na tle jego postanowień jest Sąd Arbitrażowy
przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie.
Sąd Apelacyjny w Łodzi wyrokiem z dnia 20 marca 2002 r. [...] oddalił apelację
powódek. Zdaniem Sądu drugiej instancji, dokonując oceny charakteru prawnego
porozumienia z dnia 16 kwietnia 1997 r., Sąd Okręgowy trafnie odwołał się do wy-
roku Sądu Najwyższego z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 435/00. Powódki dochodzą w
sprawie odszkodowania na podstawie § 1 i 2 tego porozumienia i trudno zrozumieć
ich zarzut, że powyższe orzeczenie dotyczy zupełnie innej kwestii i nie może mieć w
sprawie ,,odpowiedniego zastosowania". O tym, że związki zawodowe i Domy Towa-
rowe ,,C." będące pracodawcą powódek też nie uznały porozumienia z dnia 16 kwiet-
nia 1997 r. za źródło prawa świadczy to, że w dniu 4 czerwca 2000 r. zostało między
nimi zawarte porozumienie ustalające prawo do świadczeń pieniężnych w przypadku
rozwiązania stosunku pracy na podstawie porozumienia stron. Gdyby porozumienie z
dnia 16 kwietnia 1997 r. było źródłem prawa, to nie zachodziłaby konieczność usta-
nowienia nowych warunków płacowych dla osób, z którymi stosunek pracy został
rozwiązany na podstawie porozumienia stron. Ponieważ jednak w porozumieniu z
dnia 16 kwietnia 1997 r. nie uczestniczył pracodawca, który następnie nie przyjął na
siebie zobowiązań z tego porozumienia, to powódki nie mogą egzekwować swoich
roszczeń w oparciu o jego postanowienia, które nie są źródłem prawa.
Od tego wyroku kasację wniosły powódki, zarzucając: 1) naruszenie art. 3 i
art. 9 § 1 k.p. oraz art. 18 k.p., a także art. 65 k.c. przez uznanie, że Pakiet gwarancji
pracowniczych jako umowa towarzysząca umowie kupna-sprzedaży akcji ,,Domów
Towarowych ,,Centrum" SA w Warszawie nie został podpisany przez pracodawcę i nie
wiąże pozwanego oraz że porozumienie zbiorowe (Pakiet) nie stanowi źródła prawa
pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p.; 2) naruszenie przepisów postępowania cywilnego
przez pominięcie dowodów mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy
oraz dokonanie błędnej oceny dowodów zebranych w sprawie, w związku z wyda-
niem orzeczenia w oparciu o ustalenia zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Naj-
wyższego z dnia 30 maja 2001 r, I PKN 435/00, z pominięciem uchwały składu sied-
miu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2001 r., III ZP 25/00. Zdaniem powó-
dek, zebrany w sprawie materiał dowodowy, a w szczególności porozumienie z dnia
16 kwietnia 1997 r. wraz z protokołami dodatkowymi Nr 1 z dnia 16 kwietnia 1997 r. i
Nr 2 z dnia 11 maja 1999 r. oraz umowa kupna-sprzedaży akcji z dnia 11 lutego 1998
r., pozwalają na jednoznaczne stwierdzenie, iż Pakiet gwarancji został zawarty po-
między pracodawcą i organizacjami związków zawodowych. Pracodawcą powódek
była Spółka Domy Towarowe ,,C.", zarówno przed, jak i po nabyciu większościowego
pakietu akcji Spółki przez Handlowy I.C. SA z siedzibą w Luksemburgu, który podpi-
sując umowę kupna-sprzedaży akcji przyjął na siebie zobowiązania wynikające z
Pakietu. Potwierdza to wyszczególnienie stron, które podpisały Protokół dodatkowy
Nr 2 z dnia 11 maja 1999 r., a więc z okresu po podpisaniu umowy nabycia akcji
Spółki. Protokół ten został zawarty pomiędzy przedstawicielami organizacji związko-
wych, pracodawcą i właścicielem akcji. Treść umowy kupna akcji i protokołu dodat-
kowego Nr 2 świadczą zdaniem powódek, o tym, że pracodawca jest stroną porozu-
mienia zbiorowego. W zakresie oceny charakteru prawnego porozumienia z dnia 16
kwietnia 1997 r., Sąd Apelacyjny odwołał się do stanowiska Sądu Najwyższego
przedstawionego w wyroku z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 435/00. Wyrok ten dotyczył
jednak innego stanu faktycznego i prawnego. W sprawie tej nie było jeszcze proto-
kołu dodatkowego Nr 2. W ocenie powódek niezrozumiała jest próba podważania
mocy Pakietu na podstawie tego, że w dniu 14 czerwca 2000 r. pracodawca i związki
zawodowe podpisały porozumienie w sprawie świadczeń pieniężnych wypłacanych
pracownikom w razie rozwiązania umów o pracę na zasadzie porozumienia stron.
Podpisanie tego porozumienia może być oceniane jako kolejna próba obejścia po-
stanowień podpisanego wcześniej Pakietu w celu uniknięcia wypłacenia odszkodo-
wań. Z treści porozumienia z dnia 14 czerwca 2000 r. w żaden sposób nie wynika, że
stanowi ono zmianę Pakietu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W procesach komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych od
lat wypracowano praktykę zawierania przez związki zawodowe i przyszłego nabywcę
przedsiębiorstwa (akcji spółki) porozumień ustalających różnego rodzaju gwarancje
dla pracowników (z reguły zatrudnienia przez wskazany okres) oraz wprowadzają-
cych świadczenia (wyższe niż wynikające z przepisów powszechnie obowiązujących)
na wypadek nieprzestrzegania tych gwarancji (tzw. pakiety socjalne). Charakter
prawny tych porozumień, a zwłaszcza możliwość dochodzenia indywidualnych rosz-
czeń z nich wynikających, był od początku obiektem licznych wypowiedzi orzecznic-
twa i literatury. Przyjmowano w nich zasadniczo dwie konstrukcje prawne dochodze-
nia indywidualnych roszczeń pracowniczych. Według pierwszej z nich pakiet socjalny
jest umową zbiorowego prawa pracy, która nie ma charakteru źródła prawa pracy
(oparcia w ustawie), ale jest umową na rzecz osób trzecich (pracowników), które
mogą na jej podstawie dochodzić roszczeń (art. 393 § 1 k.c.). Modyfikacją tej kon-
strukcji było przyjęcie, że zawarcie i wprowadzenie w życie pakietu socjalnego kształ-
tuje treść indywidualnych stosunków pracy, która może być podstawą roszczeń. We-
dług drugiej konstrukcji prawnej pakiety socjalne mają oparcie w ustawie w rozumie-
niu art. 9 § 1 k.p. (po nowelizacji z 1996 r.), a więc są źródłem prawa pracy (prawem
materialnym), stanowiącym podstawę roszczeń.
Już w wyroku z dnia 26 stycznia 1993 r., III APr 4/93 (OSP 1993 nr 11, poz.
228), Sąd Apelacyjny w Gdańsku przyjął, że zakładowe organizacje związkowe mogą
zawrzeć w imieniu załogi porozumienie płacowe ze spółką z o.o. będącą przyszłym
nabywcą przedsiębiorstwa państwowego na podstawie art. 37 ust. 1 pkt 1 ustawy z
dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz.
298), także mimo braku pozytywnej opinii większości załogi. Uznał, że porozumienie
to, będące nienazwaną umową zbiorowego prawa pracy, nie może zawierać
postanowień mniej korzystnych dla pracowników niż przepisy prawa pracy, a wejście
w życie po zawarciu porozumienia ustawy mniej korzystnej dla pracowników, niż pos-
tanowienia porozumienia, nie ogranicza ich uprawnień wynikających z takiego
porozumienia, chyba że co innego wynika z przepisów wprowadzających tę ustawę
lub z jej brzmienia. W orzeczeniu tym przyjęto normatywny charakter pakietu socjal-
nego. W orzecznictwie Sądu Najwyższego do czasu nowelizacji Kodeksu pracy z
1996 r. przeważał pogląd uznający pakiet socjalny za umowę na rzecz osoby trzeciej.
W szczególności w uzasadnieniu uchwały z dnia 24 listopada 1993 r., I PZP 46/93
(OSNCP 1994 nr 6, poz. 131), Sąd Najwyższy wywiódł, że ze względu na nienorma-
tywny charakter takiego porozumienia (brak wyrażenia zgody przez załogę), nie
może ono pogarszać sytuacji prawnej pracowników. Nie ma natomiast przeszkód,
aby sytuację tę poprawiło. Brak normatywnego charakteru takiego porozumienia ro-
dzi jednak pytanie o skuteczność ewentualnych roszczeń pracowników wyprowadza-
nych z porozumienia, a obciążających pracodawcę po przejęciu zakładu pracy. W
tym przedmiocie, wobec braku regulacji w zakresie prawa pracy, należy sięgnąć, po-
przez art. 300 k.p., do uregulowań Kodeksu cywilnego, stosując je odpowiednio.
Względem pracowników, którzy nie są stroną takiego porozumienia, powinno być ono
ocenione jako umowa na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.). Zgodnie z § 1 tego arty-
kułu, pracownik z powołaniem się na zawarte porozumienie może żądać spełnienia
określonych w nim świadczeń wprost od pracodawcy. Należy także uznać, że w za-
kresie przyznającym pracownikom dodatkowe świadczenia, porozumienie po przeję-
ciu zakładu pracy przez nowego pracodawcę, za konkludentną zgodą pracowników,
kształtuje nową treść indywidualnych stosunków pracy, z której pracownicy mogą
wywodzić ewentualne roszczenia (por. wyrok z dnia 26 maja 2000 r., I PKN 674/99,
OSNAPiUS 2001 nr 22, poz. 664). Tym samym porozumienie jest nie tylko obłożone
sankcją o charakterze ogólnym (możliwość wszczynania przez związki zawodowe
sporów zbiorowych), ale także stanowi źródło indywidualnych roszczeń pracowni-
czych (por. też uzasadnienia uchwały z dnia 5 czerwca 1996 r., I PZP 14/96,
OSNAPiUS 1997 nr 2, poz. 18 oraz uchwały z dnia 29 września 1998 r., III ZP 27/98,
OSNAPiUS 1999 nr 8, poz. 265). Konstrukcja umowy na rzecz osoby trzeciej była
przyjmowana w orzecznictwie także po nowelizacji Kodeksu pracy z 1996 r. W szcze-
gólności w wyroku z dnia 17 lutego 2000 r., I PKN 541/99 (OSNAPiUS 2001 nr 14,
poz. 464), Sąd Najwyższy uznał, że postanowienia zbiorowego porozumienia zawar-
tego między pracodawcą i zakładowymi organizacjami związkowymi nie mające
oparcia w ustawie są źródłem zobowiązań w stosunku do pracowników i mogą ko-
rzystniej kształtować treść indywidualnych stosunków pracy niż to wynika z przepi-
sów prawa pracy. Brak ,,oparcia w ustawie" Paktu Gwarancji Pracowniczych jako po-
rozumienia zbiorowego zawartego między zakładowymi organizacjami związkowymi i
pracodawcą nie wyłącza sam przez się jego legalności i możliwości wywoływania
skutków prawnych, w tym również skutku w postaci dopuszczalności dochodzenia
przez pracowników indywidualnych roszczeń w oparciu o jego postanowienia. W uza-
sadnieniu tego wyroku wywiedziono, że porozumienie to należy uznać za szczegól-
nego rodzaju umowę, której zawarcia nie można wykluczyć tylko z tej przyczyny, że
nie jest ona wyraźnie przewidziana w przepisach prawa pracy, nie istnieje bowiem
wyczerpujące wyliczenie sytuacji, w których zakładowa organizacja związkowa może
zawrzeć porozumienie z pracodawcą. Mamy tu do czynienia z nienazwaną umową
zbiorowego prawa pracy. Indywidualne roszczenia pracowników mające swoje źródło
w takiej umowie wynikają z możliwości potraktowania jej - zgodnie z art. 300 k.p. -
jako umowy na rzecz osoby trzeciej (art. 393 k.c.), na podstawie której pracownicy,
nie będący stroną porozumienia, mogą żądać spełnienia przyrzeczonego świadcze-
nia bezpośrednio od pracodawcy jako podmiotu, który przyjął na siebie w umowie z
partnerem socjalnym (zakładową organizacją związkową) obowiązek takiego
świadczenia na rzecz pracowników (por. też wyrok z dnia 23 lutego 1999 r., I PKN
588/98, OSNAPiUS 2000 r. nr 8, poz. 298 oraz wyrok z dnia 7 września 1999 r., I
PKN 243/99, OSNAPiUS 2001 nr 1, poz. 8).
Po nowelizacji Kodeksu pracy z 1996 r. wyraźnie zaczęła kształtować się linia
wykładni przyjmująca, że pakiety socjalne są źródłem prawa pracy w rozumieniu art.
9 § 1 k.p. W szczególności w wyroku z dnia 28 lipca 1999 r., I PKN 176/99
(OSNAPiUS 2000 nr 21, poz. 788), Sąd Najwyższy uznał, że porozumienie z dnia 19
maja 1997 r. między Zarządem PKP a związkami zawodowymi, stanowiące Pakt
Gwarancji Pracowniczych w okresie restrukturyzacji Przedsiębiorstwa Państwowego
PKP jest prawem materialnym w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. i art. 3931 pkt 1 k.p.c. Nie-
jako zwieńczeniem takiej interpretacji jest uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Naj-
wyższego z dnia 23 maja 2001 r., III ZP 25/00 (OSNAPiUS 2002 nr 6, poz. 134; OSP
2002 nr 9, poz. 115 z glosą A. Świątkowskiego, glosą J. Steliny i glosą A. Tomanka),
według której Pakt Gwarancji Pracowniczych zawarty w dniu 23 grudnia 1996 r. po-
między ogólnopolskimi organizacjami związkowymi działającymi w PKP a zarządem
PKP w sprawie warunków realizacji II etapu restrukturyzacji przedsiębiorstwa PKP
jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1 k.p. (choć odmiennie wyrok z dnia
30 maja 2001 r., I PKN 435/00, OSNP 2003 nr 7, poz. 175; OSP 2003 nr 6, poz. 82 z
glosą K. Barana).
W tym rozbieżnym orzecznictwie można jednak zauważyć jeden wspólny ele-
ment. Każda ze wskazywanych konstrukcji prawnych (pakiet jako źródło prawa pracy,
umowa na rzecz osoby trzeciej, czy umowa kształtująca treść indywidualnych sto-
sunków pracy) prowadzi do przyjęcia wiążącej mocy pakietu socjalnego nie tylko w
sferze zbiorowego prawa pracy, ale także w sferze indywidualnych roszczeń pracow-
niczych. Tego rodzaju wskazówkę funkcjonalną należy stosować przy rozstrzygnięciu
każdej sprawy. Należy bowiem zważyć, że z punktu widzenia pracownika dochodzą-
cego roszczenia wywodzonego z pakietu socjalnego nie ma większego znaczenia (w
każdym razie w początkowej fazie procesu) jaką przyjmiemy konstrukcję roszczenia.
Pracownik (powód) w procesie sądowym ma bowiem wskazać podstawę faktyczną
sprecyzowanego roszczenia. Ocena jego podstawy prawnej należy do sądu (iura
novit curia). Problem kwalifikacji pakietów socjalnych jako źródła prawa pracy w
orzecznictwie Sądu Najwyższego powstał zresztą w znacznym zakresie ze względu
na specyfikę postępowania kasacyjnego, rządzącego się zasadą związania podsta-
wami kasacyjnymi i rozróżnieniem naruszenia prawa materialnego od naruszenia
prawa procesowego. Wiąże się z tym konieczność odpowiedniej kwalifikacji narusze-
nia postanowień pakietów socjalnych, bądź jako źródła prawa pracy (kasacyjny za-
rzut naruszenia prawa materialnego), bądź jako umowy (zarzut naruszenia prawa
procesowego w aspekcie ustaleń faktycznych lub prawa materialnego dotyczącego
wykładni oświadczeń woli - por. np. wyrok z dnia 11 czerwca 1997 r., I PKN 201/97,
OSNAPiUS 1998 nr 10, poz. 296; OSP 1998 nr 12, poz. 206 z glosą L. Kaczyńskie-
go; wyrok z dnia 6 czerwca 2000 r., I PKN 687/99, OSNAPiUS 2001 nr 23, poz. 693;
postanowienie z dnia 28 maja 1998 r., I PKN 138/98, OSNAPiUS 1999 nr 12, poz.
398; OSP 1999 nr 11, poz. 206 z glosą L. Kaczyńskiego; wyrok z dnia 10 września
1998 r., I PKN 244/98, OSNAPiUS 1999 nr 19, poz. 605; wyrok z dnia 16 listopada
2000 r., I PKN 82/00, OSNAPiUS 2002 nr 11, poz. 266).
W rozpoznawanej sprawie najistotniejsze było, czy pracodawca powódek
(Spółka Akcyjna Domy Towarowe ,,C.") był związany porozumieniem z dnia 16 kwiet-
nia 1997 r. (Pakietem socjalnym). Sądy obu instancji uznały (zarówno w sferze usta-
leń faktycznych, jak i ocen prawnych), że pracodawca powódek nie jest związany
tym porozumieniem, gdyż nie był stroną przy jego zawarciu, ani przez żadne swoje
zachowanie nie wyraził woli jego respektowania. Oczywiście przyjęcie takiego ustale-
nia i oceny prawnej powoduje, że roszczenia powódek są bezzasadne i to bez
względu na charakter prawny, jaki można przypisać temu porozumieniu. Zarówno
przy uznaniu, że jest to źródło prawa pracy, jak i przy ocenie, że jest to umowa na
rzecz osoby trzeciej (lub ukształtowanie treści indywidualnych stosunków pracy), ko-
nieczne jest, aby pracodawca był (stał się) stroną tej umowy. W tym przedmiocie po-
wódki w kasacji podnoszą zarzut naruszenia art. 65 k.c., odnosząc go do nie-
uwzględnienia zachowań pracodawcy polegających w szczególności na zawarciu
protokołu dodatkowego nr 2 do Pakietu oraz porozumienia zawartego w dniu 14
czerwca 2000 r. Ten zarzut jest usprawiedliwioną podstawą kasacji. Zgodnie z art. 65
k.c. oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na oko-
liczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone
zwyczaje, a w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel
umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Dodatkowo należy wskazać
na art. 60 k.c., według którego zasadą jest, że wola osoby dokonywającej czynności
prawnej może być wyrażona przez każde jej zachowanie, które ujawnia tę wolę w
sposób dostateczny. Sąd pierwszej instancji w zasadzie nie rozważał kwestii zawar-
cia tych dodatkowych porozumień ani nie analizował innych zachowań pracodawcy.
Sąd drugiej instancji w tym zakresie dokonał natomiast oceny cząstkowej, która nie
może być uznana za prawidłowe zastosowanie tych przepisów. Niewątpliwie praco-
dawca powódek (Spółka Akcyjna Domy Towarowe ,,C.") nie był stroną, która zawarła
Pakiet socjalny, ani stroną umowy sprzedaży akcji z dnia 11 lutego 1998 r. Praco-
dawca powódek jest jednak niewątpliwie stroną protokołu dodatkowego Nr 2 z dnia
11 maja 1999 r. do Pakietu socjalnego. Skoro ten protokół dodatkowy modyfikuje Pa-
kiet socjalny, to konieczna jest analiza jego szczegółowych postanowień, gdyż może
ona prowadzić do wniosku, że strony zawierające protokół dodatkowy wyraziły w ten
sposób wolę respektowania (przystąpienia) do samego Pakietu, a więc stały się
przez to nim związane. Dotyczy to zarówno potraktowania Pakietu jako umowy na
rzecz osoby trzeciej, jak i jako źródła prawa pracy. W orzecznictwie Sądu Najwyż-
szego wyraźnie kształtuje się bowiem tendencja do uznania związania pracodawcy
pakietem socjalnym w przypadku różnego rodzaju zachowań przejawiających wolę
jego realizacji (por. wyrok z dnia 17 listopada 1999 r., I PKN 364/99, OSNAPiUS
2001 nr 7, poz. 219; wyrok z dnia 9 maja 2000 r., I PKN 616/99, OSNAPiUS 2001 nr
19, poz. 586; wyrok z dnia 7 sierpnia 2001 r., I PKN 856/00, OSNP 2003 nr 13, poz.
310). Niewątpliwie też pracodawca powódek jest stroną porozumienia z dnia 14
czerwca 2000 r. Sąd drugiej instancji uznał, że zawarcie tego porozumienia świadczy
o tym, że pracodawca nie był związany Pakietem socjalnym. Wniosek ten jest (jak
słusznie wywodzi się w kasacji) co najmniej wątpliwy w świetle treści tego porozumie-
nia. Już w jego wstępie strony (pracodawca) zaznaczyły bowiem, że zmierza ono do
zagwarantowania pracownikom najkorzystniejszych warunków socjalno-bytowych i
jest zawarte na podstawie Pakietu socjalnego. Już z tej formuły można wyprowadzić
wniosek, że pracodawca czuł się związany Pakietem socjalnym i porozumienie z
dnia 14 czerwca 2000 r. zawarł w celu jego realizacji. Podkreślenia wymaga też, że
porozumienie z dnia 14 czerwca 2000 r. zostało zawarte z wyraźnym powołaniem się
na art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązy-
wania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy, a
więc w sposób niebudzący wątpliwości jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9
§ 1 k.p. (por. wyrok z dnia 26 września 2000 r., I PKN 56/00, OSNAPiUS 2002 nr 9,
poz. 207; wyrok z dnia 15 grudnia 2000 r., I PKN 161/00, OSNAPiUS 2002 nr 17,
poz. 404). O ile więc Pakiet socjalny nie stał się częścią układu zbiorowego pracy,
regulaminu itd. (do czego przywiązały znaczenie Sądy obu instancji), o tyle nie zo-
stała rozważona możliwość (przy uwzględnieniu wskazanego wyżej orzecznictwa),
że Pakiet socjalny stał się częścią porozumienia z dnia 14 czerwca 2000 r.
Sądy obu instancji po ustaleniu, że pracodawca powódek nie był związany Pa-
kietem socjalnym przeprowadziły analizę, czy jest on źródłem prawa pracy. Powołały
się w tym zakresie przede wszystkim na oceny przedstawione w wyroku Sądu Naj-
wyższego z dnia 30 maja 2001 r., I PKN 435/00 (OSNP 2003 nr 7, poz. 175; OSP
2003 nr 6, poz. 82 z glosą K. Barana), według którego porozumienie wprowadzające
,,Pakiet zabezpieczenia spraw socjalno-bytowych, pracowniczych i związkowych"
zawarty pomiędzy organizacjami związków zawodowych pracowników spółki akcyj-
nej Skarbu Państwa a konsorcjum nabywców akcji tej spółki, określający na rzecz
pracowników świadczenia nieprzewidziane w układzie zbiorowym pracy i niestano-
wiące jego integralnej części, nie jest źródłem prawa pracy w rozumieniu art. 9 § 1
k.p. Analiza ta w zasadzie była niepotrzebna. Jest przecież oczywiste, że nie może
być źródłem prawa pracy porozumienie, którego stroną nie jest pracodawca. Taki był
też stan faktyczny w sprawie, w której zapadł wskazany wyrok z dnia 30 maja 2001
r., gdyż nie stwierdzono w nim występowania żadnych zachowań pracodawcy (umów
dodatkowych), z których wynikał jego zamiar stosowania (przystąpienia) do pakietu
socjalnego. Nadto w granicach podstaw kasacyjnych w tej sprawie nie badano żad-
nych innych elementów, które mogły świadczyć o związaniu pracodawcy pakietem
socjalnym. Teza tego wyroku jest więc oczywiście prawidłowa jako stanowiąca, że
nie jest źródłem prawa pracy umowa, której stroną nie jest pracodawca. W niniejszej
sprawie inne są jednak ustalenia faktyczne i inne zarzuty kasacyjne, a istota proble-
mu prawnego sprowadza się w pierwszym rzędzie do oceny, czy pracodawca powó-
dek jest związany Pakietem socjalnym. Jeżeli nie jest, to żadna konstrukcja prawna
nie uzasadnia dochodzonych roszczeń. Jeżeli natomiast pracodawca powódek jest
związany Pakietem socjalnym, to dopiero powstaje problem oceny charakteru praw-
nego tego porozumienia. Związanie pracodawcy Pakietem socjalnym przesądza
także o bezzasadności argumentu dotyczącego właściwości Sądu Arbitrażowego
przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie do rozstrzygania spraw spornych
powstałych na tle jego postanowień. Jeżeli pracodawca jest stroną tego Pakietu, a
niewątpliwie reguluje on prawa i obowiązki stron stosunku pracy, to spór na jego tle w
tym przedmiocie i pomiędzy stronami stosunku pracy, nie może być poddany roz-
strzygnięciu sądu polubownego (art. 697 § 1 k.p.c. - por. postanowienie z dnia 6 maja
1999 r., I PKN 140/99, OSNAPiUS 2000 nr 14, poz. 549).
Z tych względów na podstawie art. 39313 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c. orzeczono jak
w sentencji.
========================================