WYROK Z DNIA 9 PAŹDZIERNIKA 2001 R.
IV KKN 328/97


W postępowaniu kasacyjnym dopuszczalne jest wydanie orzeczenia
na korzyść oskarżonego także wówczas, gdy Sąd Najwyższy stwierdzi nie
wymienione w art. 435, 439 i 455 k.p.k. i nie podniesione w kasacji takie
rażące naruszenie prawa, z powodu którego zaskarżone orzeczenie jest
sprzeczne z zasadami odpowiedzialności karnej lub z zasadami procesu
karnego obowiązującymi w demokratycznym państwie prawnym.

Przewodniczący: sędzia SN F. Tarnowski (sprawozdawca).
Sędziowie: SN J. Sobczak, SO del. do SN M. Pietruszyński.
Prokurator Prokuratury Krajowej: S. Szustakiewicz.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 9 października 2001 r., spra-
wy Leszka J. i Eugeniusza Ł., oskarżonych z art. 25f ustawy z dnia 23
grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 41, poz. 324 ze
zm.), z powodu kasacji wniesionych przez obrońcę oskarżonych od wyroku
Sądu Wojewódzkiego w T. z dnia 3 marca 1997 r., utrzymującego w mocy
wyrok Sądu Rejonowego w T. z dnia 30 września 1996 r.

u c h y l i ł zaskarżony wyrok oraz utrzymany nim w mocy wyrok Sądu
Rejonowego w T. z dnia 30 września 1996 r. i uniewinnił oskarżonych
Leszka J. i Eugeniusza Ł. od popełnienia zarzuconego im czynu (...).



Z u z a s a d n i e n i a :

Sąd Rejonowy w T., wyrokiem z dnia 30 września 1996r., uznał
oskarżonych Leszka J. oraz Eugeniusza Ł. za winnych tego, że ,,w okresie
od 9 września 1994 r. do 29 grudnia 1994 r. w T. działając wspólnie jako
wspólnicy Przedsiębiorstwa Handlowo-Usługowego w T. w warunkach
przestępstwa ciągłego dokonując transakcji gotówkowych - poza rachun-
kiem bankowym - łącznie na kwotę 2 414 626 300 zł doprowadzili w rozli-
czeniach finansowych ze Spółdzielnią Ogrodniczo-Pszczelarską w L. i z
Państwowym Przedsiębiorstwem Handlowo-Usługowym w Z. do przekro-
czenia w obrocie gotówkowym 3 000 ECU, stanowiącej równowartość
86 265 tys. zł", to jest popełnienia przestępstwa określonego w art. 25f
ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr
41, poz. 324 ze zm.) i za tak przypisany czyn, na podstawie art. 25f cyto-
wanej ustawy w zw. z art. 2 § 1 d.k.k. skazał oskarżonych na kary po
10 000 zł grzywny.

Orzeczenie to zaskarżyli obaj oskarżeni (...).

Sąd Wojewódzki w T., wyrokiem z dnia 3 marca 1997r., utrzymał za-
skarżony wyrok w mocy.

Od tego wyroku kasację złożył obrońca oskarżonych Leszka J. i Eu-
geniusza Ł. Skarżący zarzucił: rażące naruszenie prawa materialnego, po-
legające na niezastosowaniu przez sąd odwoławczy w stosunku do obu
oskarżonych przepisu art. 26 d.k.k., mimo że czyn ich nie stanowi prze-
stępstwa z powodu jego znikomego społecznego niebezpieczeństwa; rażą-
ce naruszenie przepisów postępowania karnego, a w szczególności art.
152 d.k.p.k., gdyż sąd zaniechał przeprowadzenia na rozprawie dowodu z
zeznań jednego ze świadków, mimo że zaistniała taka potrzeba ze względu
na posiadane przez tegoż świadka istotne wiadomości w sprawie; art. 3 § 1
i art. 313 § 1 d.k.p.k., polegające na tym, że Sąd pierwszej instancji nie dą-
żył do wyjaśnienia istotnych okoliczności sprawy i nie wykazał koniecznej
dociekliwości; art. 406 § 2 d.k.p.k. - przez niewskazanie przez sąd odwo-
ławczy, czym kierował się wydając zaskarżony wyrok i dlaczego nie uznał
zarzutów i wniosków apelacji.

Na podstawie tak sformułowanych zarzutów autor kasacji wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i umorzenie postępowania na podstawie
art. 26 d.k.k. i art. 11 pkt. 2 d.k.p.k., ewentualnie o uchylenie orzeczenia i
przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu w T. do ponownego rozpo-
znania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzuty podniesione w kasacji obrońcy oskarżonych nie są trafne.
Brak jest bowiem podstaw do ustalenia, że zaskarżone orzeczenia zapadły
z rażącą obrazą wskazanych w kasacjach przepisów postępowania bądź
też w wyniku rażącego naruszenia przepisu art. 26 d.k.k. Wywody obrońcy
nie zawierają rzeczowych argumentów mogących uzasadnić trafność za-
rzutów kasacyjnych, a przeciwnie, opierają się na polemicznych przesłan-
kach zmierzających do zakwestionowania dokonanej oceny przeprowa-
dzonych dowodów oraz poczynionych ustaleń faktycznych.

Pomimo to Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok Sądu Woje-
wódzkiego w T. oraz utrzymany w nim w mocy wyrok Sądu Rejonowego w
T. i uniewinnił obu oskarżonych od popełnienia zarzucanego im czynu.

U podstaw tego rozstrzygnięcia legło uwzględnienie przez Sąd Naj-
wyższy z urzędu takich rażących naruszeń prawa, w świetle których ska-
zanie oskarżonych za przypisany im czyn jawi się jako sprzeczne z przepi-
sami Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz z elementarnymi wymoga-
mi praworządności.

Wyroki skazujące Leszka J. i Eugeniusza Ł. zapadły bowiem z oczy-
wistą obrazą podstawowej zasady odpowiedzialności karnej, określonej w
art. 1 d.k.k. (obecnie art. 1 § 1 k.k.), nullum crimen sine lege. Zgodnie z tą
zasadą, warunkiem koniecznym do uznania czynu za przestępny jest jego
zgodność z typem zachowań określonych w ustawie obowiązującej w cza-
sie jego popełnienia. Oznacza to, że wyłącznie akt normatywny w randze
ustawy może określić zespół znamion przestępstwa obejmujący nie tylko
dobro chronione i stronę przedmiotową, ale także podmiot przestępstwa, to
jest krąg osób, które mogą ponosić odpowiedzialność karną za dany czyn.
Takich kryteriów nie spełnia zaś akt wykonawczy, a właśnie sytuacja tego
rodzaju miała miejsce w niniejszej sprawie.
Stosownie do art. 536 k.p.k., Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację w
granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, a w zakresie szerszym -
tylko w wypadkach określonych w art. 435, 439 i 455 k.p.k.
Wprawdzie obrońca oskarżonych nie powołał się na zarzut obrazy
art. 1 d.k.k., ani też nie zachodzi żaden z wypadków określonych w art.
435, 439 i 455 k.p.k., to jednak do przekroczenia granic kasacji i uwzględ-
nienia rażącej obrazy przepisu art. 1 § 1 k.k. upoważnia treść przepisów
konstytucyjnych, a w szczególności art. 2, art. 8 ust. 2 i art. 183 ust. 1 Kon-
stytucji RP. W myśl tych przepisów Sąd Najwyższy, sprawując nadzór nad
działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania i
stosując bezpośrednio przepisy Konstytucji, jest uprawniony do korektury
orzeczeń sprzecznych z wymogami praworządności i sprawiedliwości spo-
łecznej. Powołane reguły upoważniają przeto do stwierdzenia, że w postę-
powaniu kasacyjnym dopuszczalne jest wydanie orzeczenia na korzyść
oskarżonego także wówczas, gdy Sąd Najwyższy stwierdzi nie wymienione
w art. 435, 439 i 455 k.p.k. i nie podniesione w kasacji takie rażące naru-
szenie prawa, z powodu którego zaskarżone orzeczenie jest sprzeczne z
zasadami odpowiedzialności karnej lub z zasadami procesu karnego obo-
wiązującymi w demokratycznym państwie prawnym.

W okresie działalności gospodarczej Leszka J. i Eugeniusza Ł. - ob-
jętym aktem oskarżenia - obowiązek dokonywania rozliczeń w drodze
bankowego obrotu bezgotówkowego nałożony został na podmioty gospo-
darcze, które nie zostały określone w ustawie, lecz w przepisach poza-
ustawowych. Mianowicie, art. 25f ustawy o działalności gospodarczej pena-
lizował działanie przedsiębiorcy wbrew wspomnianemu obowiązkowi, nie
określając jednak samodzielnie i w sposób wyczerpujący kręgu podmiotów,
których dotyczy tenże przepis. Artykuł 3 powołanej ustawy, do którego od-
syłał art. 25f, zawierał jedynie stwierdzenie, iż obowiązek dokonywania roz-
liczeń w drodze bankowego obrotu bezgotówkowego odnosi się do przed-
siębiorców, którzy zgodnie z odrębnymi przepisami obowiązani są do pro-
wadzenia ksiąg rachunkowych oraz podatkowej księgi przychodów i roz-
chodów. W przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością, a takim
podmiotem handlowym była właśnie spółka kierowana przez oskarżonych,
kwestia ta została uregulowana rozporządzeniem Ministra Finansów z dnia
15 stycznia 1991r. w sprawie zasad prowadzenia rachunkowości (Dz. U. Nr
10, poz. 35). A zatem stan prawny, który obowiązywał w okresie objętym
aktem oskarżenia, zakładał konstrukcję normy prawnej polegającą na włą-
czeniu do zespołu znamion czynu zabronionego elementów pozaustawo-
wych, zawartych w rozporządzeniu ministra, a to niewątpliwie oznacza na-
ruszenie zasady bezwzględnej wyłączności ustawy w formułowaniu przepi-
sów karnych.

Do czasu objętego aktem oskarżenia, to jest do dnia 29 grudnia 1994
r., zakres podmiotowy tego obowiązku nie został ustawowo określony. Krąg
podmiotów zobowiązanych do prowadzenia ksiąg rachunkowych i stoso-
wania bankowego obrotu bezgotówkowego został w sposób pełny określo-
ny dopiero w ustawie z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości (Dz. U.
Nr 121, poz. 591 ze zm.), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1995 r.
W kwestii odpowiedzialności karnej tych podmiotów wypowiedział się
Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 26 kwietnia 1995 r., K 11/94.
Dokonując wykładni przepisów karnych (art. 25e, 25f, 25g i 25h) ustawy z
dnia 23 grudnia 1988 r o działalności gospodarczej. Trybunał uznał, iż
przepisy te w zakresie, w jakim art. 3 ust 4 cyt. ustawy odnosi je do pod-
miotów gospodarczych, które zgodnie z odrębnymi przepisami obowiązane
są do prowadzenia podatkowej księgi przychodów i rozchodów, są nie-
zgodne z przepisami konstytucyjnymi. Organy władzy wykonawczej nie
mają wszak konstytucyjnej kompetencji do stanowienia norm karnych (OTK
1995, nr 1, poz. 12; zob. też glosy: C. Kosikowski, PiP 1995, z. 10-11, s.
166 i nast., D. Jasińska, Gl. 1996, z. 1 ,s. 9 i nast.). W wykonaniu tego
orzeczenia Prezes Trybunału ogłosił utratę mocy obowiązującej przepisów
art. 25e, 25f, 25g i 25h ustawy o działalności gospodarczej (Dz. U. Nr 14,
poz. 700 - obwieszczenie z dnia 17 listopada 1995 r.).
Wprawdzie powołane orzeczenie zapadło na tle innej sytuacji fak-
tycznej, a mianowicie dotyczyło ono podmiotów zobowiązanych do prowa-
dzenia księgi przychodów i rozchodów (czyli np. spółek prawa cywilnego),
a nie jak w rozpoznawanej sprawie podmiotów prowadzących księgi ra-
chunkowe, to jednak określenie obydwu rodzajów przedsiębiorców mają-
cych obowiązek prowadzenia w odpowiedni sposób rachunkowości, co z
kolei warunkowało odpowiedzialność karną z art. 25f cyt. ustawy, dokona-
ne zostało aktami o randze pozaustawowej. Odniesienie poglądu Trybuna-
łu Konstytucyjnego zawartego we wspomnianym orzeczeniu do podmiotów
prawa handlowego, a więc także do spółek z ograniczoną odpowiedzialno-
ścią, jest w pełni uzasadnione, tudzież implikowało twierdzenie o narusze-
niu również w przypadku tych podmiotów gospodarczych zasady określo-
ności czynu karalnego przez ustawę.

Stwierdzenie przez Sąd Najwyższy tak poważnego uchybienia, jakim
jest naruszenie podstawowej, mającej priorytetowe znaczenie dla odpo-
wiedzialności karnej, zasady nullum crimen sine lege, musiało przeto skut-
kować uchyleniem zaskarżonych orzeczeń i uniewinnieniem oskarżonych
od popełnienia zarzucanego im czynu.