Uchwała z dnia 19 sierpnia 2004 r.
I UZP 1/04

Przewodniczący SSN Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Zbigniew
Hajn, Maria Tyszel (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka
po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 19 sierpnia 2004 r. sprawy z wniosku Janusza
S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w Ł. o emeryturę, na
skutek zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Apelacyjnego w
Łodzi z dnia 28 kwietnia 2004 r. [...]

,,Czy pracownik urzędu państwowego, z którym rozwiązano stosunek pracy w
okolicznościach wskazanych w art. 27 ust. 2 ustawy z 16 września 1982 r. o pracow-
nikach urzędów państwowych (tekst jednolity Dz.U. Nr 86/01, poz. 953 ze zm.) może
wcześniej przejść na emeryturę na zasadach określonych w tym przepisie, jeżeli
wymagany wiek 60 lat osiągnie po dniu rozwiązania stosunku pracy ?"

p o d j ą ł uchwałę:

Urzędnikowi państwowemu, z którym stosunek pracy rozwiązano na
podstawie art. 13 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach
urzędów państwowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 ze zm.)
emerytura określona w art. 27 ust. 2 tej ustawy przysługuje, jeśli wszystkie wa-
runki do jej nabycia spełnił przed rozwiązaniem stosunku pracy.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny w Łodzi postanowieniem z 28 kwietnia 2004 r. [...] przedstawił
Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne o treści przytoczonej w
sentencji.
Podejmując uchwałę Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:
Przedstawione zagadnie powstało w następujących, bezspornych okoliczno-
ściach faktycznych sprawy. Janusz S., urodzony 7 stycznia 1942 r., był mianowanym
pracownikiem urzędu państwowego w okresie od 9 grudnia 1967 r. do 31 marca
1998 r. Po rozwiązaniu stosunku pracy z powodu likwidacji urzędu przez sześć mie-
sięcy otrzymywał, przewidziane w art. 131 ust. 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. o
pracownikach urzędów państwowych (jednolity tekst: Dz.U. Nr 86, poz. 953 ze zm.),
zwanej dalej ustawą o pracownikach państwowych, świadczenie pieniężne ze środ-
ków budżetu państwa, a od 1 października 1998 r. pobiera świadczenie przedeme-
rytalne. W dniu 11 grudnia 2002 r. złożył wniosek o przyznanie emerytury lecz Zakład
Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w Ł., decyzją z dnia 24 stycznia 2003 r., odmówił
jej przyznania, ponieważ nie ukończył wieku emerytalnego 65 lat życia.
Po rozpoznaniu odwołania wnioskodawcy, Sąd Okręgowy-Sąd Pracy i Ubez-
pieczeń Społecznych w Łodzi wyrokiem z dnia 31 marca 2003 r. [...] zmienił zaskar-
żoną decyzję i przyznał wnioskodawcy prawo do emerytury od 1 grudnia 2002 r. Sąd
wyraził pogląd, że ,,skoro przepis art. 27 ust. 2 ustawy z 16 września 1982 r. o pra-
cownikach urzędów państwowych nie formułuje wprost wymogu istnienia związku
czasowego między osiągnięciem określonego wieku (60 lat) i ustaniem stosunku
pracy - to należy zastosować rozumowanie analogiczne jakie przeprowadził Sąd
Najwyższy w uchwale w składzie siedmiu sędziów dnia 16 kwietnia 1991 r., III UZP
22/90 (OSNCP 1991 nr 8-9, poz. 99) na gruncie treści art. 27 ust. 1 ustawy z 14
grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników ich rodzin (Dz.U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.) wyprowadzając tezę, iż prawo do wcześniejszej emerytury nabywa
także były pracownik, niepozostający w zatrudnieniu, ani w okresie ochrony ubezpie-
czeniowej, w chwili ukończenia określonego wieku lub zaliczenia do co najmniej dru-
giej grupy inwalidów. Skoro stosunek pracy został rozwiązany z przyczyn określo-
nych w art. 27 ust. 2 ustawy o pracownikach urzędów państwowych, a następnie
wnioskodawca osiągnął wiek 60 lat to w ocenie Sądu Okręgowego spełnia warunki
do przyznania emerytury na zasadach określonych w tym przepisie".
W apelacji od powyższego wyroku organ rentowy wnosił o jego zmianę i od-
dalenie odwołania, zarzucając naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe
zastosowanie przepisu art. 27 ust. 2 ustawy z 16 września 1982 r. o pracownikach
urzędów państwowych. Zdaniem apelującego, przepis ten uzależnia prawo do wcze-
śniejszego przejścia na emeryturę od łącznego spełnienia trzech warunków, miano-
wicie: osiągnięcia 60 lat życia, posiadania wymaganego stażu i rozwiązania stosunku
pracy z powodu likwidacji urzędu lub reorganizacji uniemożliwiającej dalsze zatrud-
nienie. Jako przepis szczególny nie może być interpretowany rozszerzająco, a po-
wołana w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku uchwała Sądu Najwyższego nie znaj-
duje w tym przypadku zastosowania. Ponieważ wnioskodawca w chwili rozwiązania
stosunku pracy nie spełniał warunków do przyznania emerytury, gdyż nie osiągnął
wieku 60 lat - otrzymał sześciomiesięczne świadczenie pieniężne przewidziane w art.
131 ust. 1 ustawy o pracownikach państwowych.

Sąd Najwyższy wziął pod uwagę, co następuje:

Ponieważ zasadniczym argumentem Sądu pierwszej instancji przemawiają-
cym za podjętym rozstrzygnięciem było powołanie się na uchwałę Sądu Najwyższe-
go z dnia 16 kwietnia 1991 r, III UZP 22/90, Sąd Apelacyjny powziął wątpliwości, na
ile można ją zastosować w rozpoznawanej sprawie. Według tej uchwały ,,prawo do
wcześniejszej emerytury na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.)
nabywa także były pracownik, niepozostający w zatrudnieniu w dacie osiągnięcia
określonego w tym przepisie wieku (55 lat kobieta i 60 lat mężczyzna)". Zasadnie
Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że uchwała została podjęta po zmianach wprowa-
dzonych ustawą z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym (Dz.U. Nr 66, poz. 390). Zasadniczą zmianą - dotyczącą emerytury -
była zmiana w art. 26 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r., o zaopatrzeniu emerytalnym
pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.), zwanej dalej ustawą o
p.z.e., w zakresie warunków nabycia prawa do tego świadczenia. Było to odstąpienie
od wymagania, aby mimo posiadania wymaganego okresu zatrudnienia, pomiędzy
jego ustaniem (upływem okresu równorzędnego), a ukończeniem wieku emerytalne-
go nie upłynął okres dłuższy niż 5 lat. W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy
wyjaśnił, że ,,tak zasadnicza zmiana art. 26 ustawy o z.e.p. ma wpływ na wykładnię
art. 27 tejże ustawy, jako normującego także prawo do emerytury; szczególnie, że
określone w nim wymagania (poza wiekiem) w stosunku do art.26 ustawy o z.e.p. są
znacznie większe. Dlatego w obecnym stanie prawym przez pojęcie ,,pracownik" wy-
stępującym w art. 27 ustawy o z.e.p. należy rozumieć także byłego pracownika. W
konsekwencji tego uzasadnione jest stanowisko, że spełnienie wymagań określonych
tym przepisem uprawnia do przyznania tzw. wcześniejszej emerytury także byłym
pracownikom, niezależnie od tego, kiedy wymagania te zostały spełnione". Intencją
uchwały tej treści było, z jednej strony, respektowanie równego traktowania pracow-
ników w zakresie prawa do emerytury, z drugiej - ówczesna sytuacja społeczno-go-
spodarcza kraju i brak zabezpieczenia dla osób o długoletnim stażu pracowniczym,
które pozostały bez pracy. Kolejne zmiany ustawodawcze w zakresie ubezpieczenia i
zabezpieczenia społecznego powodują, że uchwała ta straciła swą aktualność.
Pomimo pozornego podobieństwa różnica w treści art. 27 ust. 1 ustawy o
z.e.p. i art. 29 obowiązującej od stycznia 1999 r. ustawy o emeryturach i rentach z
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zm.), zwanej
ustawą o FUS, przemawia przeciwko dalszemu przyjmowaniu rozszerzającej wy-
kładni przyjętej we wskazanej wyżej uchwale. Przede wszystkim dlatego, że zakres
podmiotowy ustawy o FUS nie jest już ograniczony do pracowników lecz obejmuje
także osoby podlegające poprzednio odrębnym systemom ubezpieczeniowym. Pow-
szechne warunki nabycia prawa do emerytury dla wszystkich ubezpieczonych uro-
dzonych przed 1 stycznia 1949 r., niezależnie od tytułu ubezpieczenia (podstawy
zarobkowania), przewidują przepisy jej art. 27 i 28, natomiast art. 29 odnosi się tylko
do ubezpieczonych ,,będących pracownikami". Nie ulega więc wątpliwości, że status
pracownika jest obecnie dodatkowym warunkiem powstania prawa do wcześniejszej
emerytury. Nie mogą więc na podstawie art. 29 ustawy o FUS przejść na emeryturę
osoby, które wszystkich warunków w nim przewidzianych nie spełniły w okresie pod-
legania pracowniczej ochronie ubezpieczeniowej, choćby podlegały ubezpieczeniu
społecznemu z innego tytułu, w tym także z tytułu pobierania świadczenia przedeme-
rytalnego.
Trafnie Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę, że wprawdzie w myśl art. 30 pkt.2
ustawy o FUS odrębne przepisy określają zasady wcześniejszego przechodzenia na
emeryturę osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., które są pracownikami urzę-
dów państwowych, lecz skoro na podstawie art. 27 ust. 1 ustawy o pracownikach
państwowych urzędnikowi państwowemu przysługują świadczenia emerytalne i ren-
towe na zasadach określonych w przepisach o zaopatrzeniu emerytalnym pracowni-
ków, to takie generalne odesłanie oznacza, że do urzędnika państwowego stosuje
się przepisy art. 27 - 29 ustawy o FUS. Kontynuując tę konstatację należy przyjąć, że
emerytura z art. 29 ustawy o FUS przysługuje urzędnikowi państwowemu, będącemu
pracownikiem, który ukończył stosowny wiek, posiada okresy składkowe i ewentual-
nie nieskładkowe w wymaganym wymiarze i został uznany za całkowicie niezdolnego
do pracy. Odrębne uregulowanie zawiera ust. 2 tego przepisu. Wcześniejsze przej-
ście na emeryturę urzędnika urzędu państwowego na tej podstawie może nastąpić w
razie spełnienia się trzech warunków: 1) z powodu likwidacji urzędu (jego reorgani-
zacji uniemożliwiającej dalsze zatrudnienie) nastąpi rozwiązanie stosunku pracy z
tym urzędnikiem z państwowym, 2) zwolniony urzędnik ma określony wiek (mężczy-
zna ukończył sześćdziesiąt, a kobieta - pięćdziesiąt pięć lat), 3) ma wymagany okres
zatrudnienia.
Skład orzekający w niniejszej sprawie w pełni podziela stanowisko Sądu Ape-
lacyjnego wyrażone w uzasadnieniu postanowienia i odnoszący się do tego fragment
przedstawionego wywodu przyjmuje za swój: ,,Skoro przepis wymienia w jednym
rzędzie spełnienie warunku stażowego i wiekowego, wydaje się być logiczne, że
obydwa te warunki winny być spełnione w dniu rozwiązania stosunku pracy. Celem
tego typu przepisów jest zabezpieczenie pracowników, którzy bez swej winy tracą
pracę z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, mając określony znaczny staż
pracy i wiek zbliżony do emerytalnego, w wyniku czego mają nikłe szanse na znale-
zienie innej pracy lub podjęcie działalności gospodarczej. Z punktu widzenia celowo-
ści, pomimo niedoprecyzowania przepisu art. 27 ust. 2 ustawy o pracownikach urzę-
dów państwowych, należałoby raczej uznać istnienie związku czasowego między
rozwiązaniem stosunku pracy, a spełnieniem warunku stażowego i wiekowego dla
uprawnień do wcześniejszego przejścia na emeryturę. Zgodnie z powołanym w ape-
lacji art. 131 ust. 1 w/w ustawy, w razie rozwiązania stosunku pracy z urzędnikiem
państwowym mianowanym z przyczyn określonych w art. 13 ust. 1 pkt 2 (...) przysłu-
guje świadczenie pieniężne ze środków budżetu państwa przez okres nie dłuższy niż
6 miesięcy. Świadczenie to nie przysługuje osobom, które nabyły prawo do emerytu-
ry. Kompleksowa analiza tych przepisów skłania do wniosku, że wprawdzie przepis
art. 27 ust. 2 ustawy o pracownikach urzędów państwowych nie stanowi jednoznacz-
nie wymogu spełnienia określonych w nim warunków wiekowych i stażowych w chwili
rozwiązania stosunku pracy, to jednak kontekst z art. 131 ust. 1 tej ustawy wzmacnia
tezę o istnieniu takiego związku. Urzędnikowi państwowemu mianowanemu zwolnio-
nemu z przyczyn określonych w art. 27 ust. 2 w/w ustawy przysługiwałaby zatem z
chwilą rozwiązania stosunku pracy albo emerytura, jeżeli spełnił określone warunki,
albo 6-cio miesięczne świadczenie pieniężne, jeżeli warunków tych nie spełnił. Ro-
zumowanie to ma jednak tę słabą stronę, że przepis art. 131 ust. 1 dotyczy wyłącznie
urzędników państwowych mianowanych, a przepis art. 27 ust. 2 dotyczy ogółu
urzędników państwowych zwolnionych z powodu likwidacji lub reorganizacji urzędu,
a zatem szerszego grona osób i również nie daje prostej odpowiedzi na pytanie czy
taki urzędnik nabędzie prawo do wcześniejszej emerytury, jeżeli określony w tym
przepisie warunek wiekowy spełni w okresie późniejszym, po rozwiązaniu stosunku
pracy".
Sąd Najwyższy nie podziela wątpliwości Sądu Apelacyjnego wynikających z
tego, że tylko mianowanemu urzędnikowi urzędów państwowych, który nie nabył
prawa do emerytury przysługuje - w okresie między ustaniem zatrudnienia w likwido-
wanym lub reorganizowanym urzędzie a podjęciem pracy lub działalności gospodar-
czej - świadczenie pieniężne z art. 131 ustawy o pracownikach państwowych. Świad-
czenie to wypłacane jest ze środków budżetu państwa i nie ma związku ze świad-
czeniami z zabezpieczenia lub też z ubezpieczenia społecznego. Przepisy stanowią-
ce reguły przechodzenia na emerytury pracowników urzędów państwowych są - jak
to słusznie podkreślił Sąd Apelacyjny - przepisami szczególnymi. Na wyjątkowość
uregulowań dotyczących emerytur urzędników urzędów państwowych, zwłaszcza
mianowanych, wskazuje nie tylko wspomniany art. 27 ust. 2 lecz także jego ust.3.
Przepisy szczególne, stanowiące wyjątki od powszechnie obowiązujących zasad,
podlegają wykładni ścisłej. Na rozszerzającą wykładnię nie pozwala także konstruk-
cja gramatyczna przepisu,: ,,w razie rozwiązania ...przysługuje emerytura, jeżeli ...
ukończył... i ma..." Przyjęte w tym zdaniu następstwo czasów, czas przeszły dokona-
ny w zdaniu warunkowym (,,,jeżeli ukończył"), a w drugiej części czas teraźniejszy (,,i
ma"), w sposób nie budzący wątpliwości oznacza, że ukończenie określonego wieku
oraz posiadanie wymaganego okresu zatrudnienia mają poprzedzać rozwiązanie
stosunku pracy.
Zdaniem składu rozpatrującego przedstawione zagadnienie, brak jest argu-
mentów przemawiających za poglądem, że każdy były urzędnik państwowy posia-
dający wymagany okres zatrudnienia ma prawo do wcześniejszej emerytury przewi-
dzianej w art. 27 ust.2 ustawy o pracownikach państwowych, bez względu na to,
kiedy ukończy wiek określony w tym przepisie. Żadna z metod wykładni nie prowadzi
do wniosku, że urzędnikowi państwowemu, który do rozwiązania stosunku pracy z
przyczyn w tym przepisie określonych nie spełnił warunków do nabycia prawa do
emerytury, i z tego powodu był uprawniony do pobierania świadczenia z budżetu
państwa przewidzianego w art. 131 ust. 1 tej ustawy, przysługują kolejno: świadcze-
nie z zabezpieczenia społecznego, jakim jest świadczenie przedemerytalne, a na-
stępnie emerytura, na warunkach łagodniejszych od powszechnie obowiązujących.
Dodatkowym argumentem przemawiającym przeciwko stanowisku, że na podstawie
art. 27 ust. 2 ustawy o preacownikach państwowych, po spełnieniu warunków prze-
widzianych w tym przepisie, prawo do emerytury przysługuje każdemu pracownikowi
urzędu państwowego, jeśli tylko kiedykolwiek doszło do rozwiązania z nim stosunku
pracy z powodu likwidacji urzędu (jego reorganizacji uniemożliwiającej dalsze za-
trudnienie), przemawia i to, że niewątpliwie celem przyznania mianowanym urzędni-
kom państwowym świadczenia z budżetu państwa było, w przeciwieństwie do świad-
czenia przedemerytalnego, ułatwienie im podjęcia nowej pracy lub działalności gos-
podarczej, a nie umożliwienie im biernego oczekiwania na ukończenie wieku emery-
talnego.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji uchwały.
========================================