UCHWAŁA Z DNIA 21 MAJA 2004 R.
I KZP 6/04


Art. 323 § 3 zd. 2 k.p.k. ma charakter mieszany: procesowo-
materialny, a więc z jednej strony określa tryb postępowania w przedmiocie
quasi środka zabezpieczającego w postaci przepadku, z drugiej zaś mate-
rialną przesłankę jego stosowania, którą jest ,,niewykrycie sprawców prze-
stępstwa". Przewidziana w tym przepisie regulacja nie podlega wyłączeniu
spod zastosowania zasady lex mitior agit (w odniesieniu do przestępstw
skarbowych wyraża ją art. 2 § 2 k.k.s.).

Przewodniczący: sędzia SN W. Kozielewicz.
Sędziowie SN: E. Gaberle, R. Malarski (sprawozdawca).
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. A. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Zhorzha I., po rozpoznaniu przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w O., postanowie-
niem z dnia 27 lutego 2004 r., zagadnienia prawnego wymagającego za-
sadniczej wykładni ustawy:

,,Czy sformułowana w art. 323 § 3 zdanie drugie k.p.k. możliwość orzecze-
nia przepadku przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego w przypad-
ku umorzenia postępowania karnego z powodu niewykrycia sprawcy prze-
stępstwa, stanowi uzupełnienie przesłanek wymienionych w art. 100 k.k.
oraz art. 43 § 1 k.k.s., a w konsekwencji, czy do przedmiotowego unormo-
wania mają zastosowanie przepisy intertemporalne określone w ustawie
Kodeks karny i Kodeks karny skarbowy?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.

U Z A S A D N I E N I E

Zagadnienie prawne przedstawione zostało w następującej sytuacji
procesowej:
W dniu 17 października 2002 r. miał miejsce, ujawniony na przejściu
granicznym, przemyt celny 190.500 paczek papierosów. Podejrzanym stał
się obywatel Federacji Rosyjskiej, Zhorzh I. Prowadzone postępowanie
przygotowawcze nie doprowadziło do spodziewanych efektów - Prokurator
Rejonowy w O., postanowieniem z 30 września 2003 r., umorzył śledztwo
,,wobec niewykrycia sprawcy" i wystąpił do sądu właściwego o orzeczenie
przepadku przedmiotów. Sąd Rejonowy w B., postanowieniem z dnia 19
stycznia 2004 r., przychylił się do wniosku prokuratora i orzekł przepadek
na rzecz Skarbu Państwa tytułem środka zabezpieczającego, między in-
nymi, służących do popełnienia przestępstwa skarbowego ciągnika siodło-
wego i naczepy.
Rozpoznając zażalenie pełnomocnika interwenienta (właściciela po-
jazdu, w którym odnaleziono przemycony towar), Sąd Okręgowy w O. do-
szedł do przekonania, że w sprawie istnieje zagadnienie prawne wymaga-
jące zasadniczej wykładni ustawy. Uznał, że nie jest jasne czy przepis art.
323 § 3 zd. 2 k.p.k. ma charakter materialny, czy też procesowy.
Prokurator Krajowy złożył wniosek o podjęcie uchwały następującej
treści: ,,Art. 323 § 3 zd. II k.p.k. zawiera normę materialnoprawną i w związ-
ku z tym przy jego stosowaniu należy uwzględniać reguły określone w art.
4 § 1 k.k. i art. 2 § 2 k.k.s.".
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
1. Na wstępie wypada odnotować, że sformułowane przez sąd odwo-
ławczy pytanie prawne spełnia wymogi określone w art. 441 § 1 k.p.k., z
tym jedynie zastrzeżeniem, że ujęte zostało nazbyt szeroko. W konkretnym
wypadku chodzi wyłącznie o przestępstwo skarbowe i dla prawidłowego
rozstrzygnięcia sprawy zbędne byłoby dociekanie, czy art. 323 § 3 in fine
k.p.k. stanowi uzupełnienie przesłanek wymienionych w art. 100 k.k., i czy
ma do niego zastosowanie przepis intertemporalny przewidziany w Kodek-
sie karnym. Kwestie bowiem przepadku przedmiotów tytułem środka za-
bezpieczającego, gdy nie dochodzi do skazania sprawcy czynu zabronio-
nego z powodu znikomego stopnia społecznej szkodliwości czynu, warun-
kowego umorzenia postępowania lub wystąpienia okoliczności wyłączają-
cej ukaranie sprawcy, reguluje w odniesieniu do przestępstw skarbowych
art. 43 § 1 k.k.s., natomiast przepisem intertemporalnym mającym zasto-
sowanie do przestępstw skarbowych pozostaje art. 2 § 2 k.k.s.
2. Również na początku zachodzi konieczność wypowiedzenia się,
oczywiście tylko w niezbędnym zakresie, na temat granicy między normami
o charakterze materialnoprawnym a normami proceduralnymi. Te pierwsze
definiują środki reakcji karnej, w tym środki zabezpieczające, oraz zasady
odpowiedzialności karnej, zaś drugie określają uprawnienia i obowiązki or-
ganów procesowych, stron i pozostałych uczestników postępowania oraz
normują warunki, tryb i formy dokonywania czynności procesowych (zob. T.
Grzegorczyk, J. Tylman: Polskie postępowanie karne, Warszawa 2001, s.
43). Niekiedy wyznaczenie linii oddzielającej prawo materialne od prawa
procesowego bywa trudne, mimo że z reguły to pierwsze zawarte jest w
Kodeksie karnym, a drugie w Kodeksie postępowania karnego. Jest to na-
stępstwem występowania w wymienionych kodeksach norm o charakterze
mieszanym, czyli materialnoprocesowym. Dla przykładu warto wskazać art.
343 k.p.k.: aspekty materialne zawierają jego § 1 i 2, pozostałe zaś para-
grafy zawierają normy proceduralne (zob. T. Grzegorczyk: K.P.K. Komen-
tarz, Zakamycze 2003, s. 911). Można zatem powiedzieć, że czasami w
ustawodawstwie karnym granica między prawem materialnym a proceso-
wym rysuje się nader nieostro.
3. W tym miejscu należy przystąpić do określenia charakteru przepisu
art. 323 § 3 zd. 2 k.p.k., który wprowadzony został do ustawy karnoproce-
sowej nowelą z dnia 10 stycznia 2003 r. (Dz. U. Nr 17, poz. 155).
Przewiduje on możliwość wystąpienia przez prokuratora do sądu o
orzeczenie przepadku w sytuacji, gdy umorzenie postępowania
przygotowawczego (śledztwa lub dochodzenia) nastąpiło z powodu
niewykrycia sprawców przestępstwa.
Rozpocząć trzeba od wyraźnego stwierdzenia, że przepadek tytułem
środka zabezpieczającego skierowany jest zawsze do sprawcy czynu za-
bronionego (zob. J. Raglewski: Podstawy orzekania środków zabezpiecza-
jących o charakterze administracyjnym w Kodeksie karnym z 1997 r., Prok.
i Pr. 2002, z. 4, s. 45). Przepadek taki może być orzeczony, jeśli: sprawca
dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, społeczna
szkodliwość czynu jest znikoma, zastosowano warunkowe umorzenie po-
stępowania karnego, zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy
czynu zabronionego, zastosowano art. 5 § 2 k.k.s. (art. 323 § 3 zd. 1 k.p.k.
w zw. z art. 43 § 1 k.k.s.). Jeszcze raz warto podkreślić, że warunkiem sine
qua non orzekania środków zabezpieczających jest stwierdzenie faktu po-
pełnienia czynu zabronionego oraz ustalenie jego sprawcy (zob. A. Zoll:
Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 1994, s. 478).
Orzeczenie natomiast przepadku na podstawie art. 323 § 3 zd. 2
k.p.k. następuje z innego powodu, niż ,,tytułem środka zabezpieczającego".
Dopuszczalne jest jedynie wówczas, gdy przepis przewiduje orzeczenie
przepadku pomimo niewykrycia sprawców (zob. P. Hofmański, E. Sadzik,
K. Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004,
tom II, s. 131). Przepisami, w których jest mowa o przepadku, są w Kodek-
sie karnym skarbowym art. 29, 30 i 31. Powiada się w nich m.in., że prze-
padek przedmiotów może objąć narzędzie lub inny przedmiot stanowiący
mienie ruchome, które służyło do popełnienia przestępstwa skarbowego,
że w niektórych wypadkach (np. określonych w art. 86 § 1 k.k.s.) orzecze-
nie przepadku takich przedmiotów jest obligatoryjne, że przedmioty stano-
wiące przedmiot przestępstwa skarbowego podlegają przepadkowi, cho-
ciażby nie były własnością sprawcy.
Omawiany przepis art. 323 § 3 in fine k.p.k. nie ma - zdaniem Sądu
Najwyższego - ani charakteru wyłącznie normy proceduralnej (odmienny
pogląd prezentują K. Postulski i M. Siwek: Przepadek w polskim prawie
karnym, Krakow 2004, s. 239 - wywodząc, że niewykrycie sprawców prze-
stępstwa ,,nie należy do przesłanek materialnoprawnych, gdyż jest zdarze-
niem procesowym"), ani też jedynie cech normy materialnej. Ma charakter
mieszany: procesowo-materialny. Z jednej strony, co wydaje się niewątpli-
we, wskazuje tryb, w jakim dochodzi do zrealizowania przepadku (najpierw
zapada postanowienie o umorzeniu śledztwa lub dochodzenia, a następnie
prokurator występuje z wnioskiem do sądu właściwego, o ile zachodzą
przesłanki z art. 29, 30 i 31 k.k.s.), z drugiej zaś stwierdza, że ów przepa-
dek ma miejsce, gdy nie udało się ustalić sprawcy. Należy jednak zauwa-
żyć, że przesłanka w postaci ,,niewykrycia sprawców przestępstwa" nie
stanowi uzupełnienia przesłanek wyszczególnionych w art. 43 § 1 k.k.s.,
gdyż w art. 323 § 3 zd. 1 k.p.k. chodzi o przepadek ,,tytułem środka zabez-
pieczającego", lecz jest samodzielnym materialnym elementem warunkują-
cym orzeczenie przepadku, który można określić mianem quasi środka za-
bezpieczającego (zob. K. Postulski, M. Siwek: Przepadek w polskim ..., op.
cit, s. 239). Innymi słowy, w art. 323 § 3 k.p.k. występują dwie odrębne,
choć zbliżone charakterem, instytucje: przepadek tytułem środka zabezpie-
czającego (zd. 1) i przepadek tytułem quasi środka zabezpieczającego (zd.
2). Oba środki orzekane są w identycznym trybie i w wypadku wystąpienia
warunków, o których w odniesieniu do przestępstw skarbowych jest mowa
w art. 29-31 k.k.s. Różnica między nimi sprowadza się do tego, że ich ma-
terialnoprawne podstawy są odmienne. Przy przepadku tytułem środka za-
bezpieczającego w grę wchodzi art. 43 § 1 k.k.s. (o ile mamy do czynienia
z czynem wyczerpującym znamiona przestępstwa skarbowego), a przy
przepadku tytułem quasi środka zabezpieczającego ,,niewykrycie sprawców
przestępstwa". Ta ostatnia przesłanka - co trzeba szczególnie zaakcento-
wać - definiuje określony w art. 323 § 3 in fine środek reakcji karnej, a więc
nosi cechy normy materialnoprawnej.
Nie można zgodzić się ze stanowiskiem, według którego niewykrycie
sprawców nie należy do przesłanek materialnoprawnych, gdyż jest zdarze-
niem procesowym, a nadto w rozdziale X Kodeksu karnego zatytułowanym
,,Środki zabezpieczające" przesłanka taka również nie jest wskazana (zob.
K. Postulski, M. Siwek: Przepadek w polskim ..., op. cit. s. 239). Po pierw-
sze - orzeczenie o warunkowym umorzeniu postępowania karnego, sta-
nowiące podstawę przepadku przewidzianego w art. 323 § 3 zd. 1 k.p.k. (w
art. 43 § 1 pkt 3 k.k.s. nie mówi się o istnieniu przesłanek warunkowego
umorzenia, ale o tym, że rozwiązanie to ,,zastosowano", czyli wydano sto-
sowne orzeczenie) również ocenić wypada jako zdarzenie procesowe. Po
drugie - argument a rubrica w stosunku do przestępstw skarbowych jest w
ogóle bezprzedmiotowy, jako że systematyka Kodeksu karnego skarbowe-
go różni się istotnie od systematyki Kodeksu karnego. Kwestie związane z
instytucjami przepadku i środków zabezpieczających uregulowane są w
Kodeksie karnym skarbowym w rozdziale 3 zatytułowanym ,,Przestępstwa
skarbowe". Obejmuje on problematykę bardzo szeroką (art. 20-45).
4. W świetle przedstawionych rozważań jasne jest, że nie należy do
okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy czynu zabronionego (art. 43 §
1 pkt 4 k.k.s.) niewykrycie sprawcy przestępstwa, gdyż ta ostatnia prze-
słanka stanowi materialnoprawny warunek orzeczenia przepadku tytułem
quasi środka zabezpieczającego. Niedopuszczalne jest, aby dwie odrębne
(choć podobne) konstrukcje prawne (chodzi o środki i quasi środki zabez-
pieczające) określały w sposób identyczny swoje podstawy. Na potrzeby
niniejszej uchwały nie jest konieczne definiowanie pojęcia ,,okoliczności wy-
łączającej ukaranie sprawcy czynu zabronionego". Byłoby to postąpienie
najzupełniej zbyteczne.
5. Uznanie przesłanki w postaci ,,niewykrycia sprawców przestęp-
stwa" za element materialny, poniekąd implikuje odpowiedź na ostatni
człon pytania sformułowanego przez sąd odwoławczy.
Zarówno w judykaturze, jak i w doktrynie utrwalił się pogląd, że kwe-
stia dopuszczalności stosowania w konkretnych sprawach środków zabez-
pieczających, kwestia zasadności ich stosowania oraz kwestia ich ,,suro-
wości" podlega regule kolizyjnej lex mitior agit (zob. uchwała SN z dnia 19
sierpnia 1993 r., I KZP 20/93, OSNKW z. 9-10, poz. 55; B. Nita, R. Świa-
tłowski: Zakaz łącznego stosowania przepisów ustawy nowej oraz ustawy
dawnej na tle art. 4 § 1 k.k., Prok. i Pr. 2001, z. 3, s. 49). Na uzasadnienie
tego stanowiska przytacza się wiele argumentów. Za najdonioślejszy po-
wód merytoryczny uważa się daleko idące podobieństwo, jakie zachodzi
pomiędzy środkami zabezpieczającymi a karami, biorąc pod uwagę zakres
i intensywność ograniczenia praw i wolności podmiotowych, zwłaszcza że
współczesną tendencją prawa karnego jest coraz dalej idące zacieranie się
granic pomiędzy tymi dwiema kategoriami reakcji prawnokarnej (zob. W.
Wróbel: Zmiana normatywna i zasady intertemporalne w prawie karnym,
Kraków 2003, s. 516). W szczególności, regułą intertemporalną lex mitior
agit objęte być powinno stosowanie środków zabezpieczających, które ma-
ją charakter mieszany. Zalicza się do nich przede wszystkim przepadek
przedmiotów, który - w myśl art. 46 Konstytucji - może nastąpić tylko w
wypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego
orzeczenia sądu.
Ze względu na generalne zasady konstytucyjne, a więc choćby zasa-
dę państwa prawnego (art. 2 Konstytucji) czy zakaz retroaktywności (art.
42 ust. 1 Konstytucji), należy uznać, że tym bardziej pod ochroną reguł in-
tertemporalnych powinny pozostawać osoby, które nie zostały uznane za
sprawców przestępstw, a wobec których stosowane są środki naruszające
ich prawa i stanowiące dla nich dolegliwość (nierzadko w znacznym stop-
niu). Bez wątpienia z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy przepadkowi
podlegają przedmioty nie będące własnością sprawcy. Rygorystyczne re-
spektowanie w takich wypadkach wszelkich reguł gwarancyjnych jawi się
jako nieodzowna konieczność.
Warto na koniec odnotować, że zauważalne jest obecnie dążenie do
coraz szerszego posługiwania się w ocenie regulacji intertemporalnych do-
tyczących zmian prawa procesowego kryteriami konstytucyjnymi zarówno
w aspekcie przestrzegania zasady zaufania, jak i standardów ,,sprawiedli-
wego procesu". Wbrew uproszczonym zapatrywaniom, jakoby nowe prawo
procesowe, jeśli ustawa nie stanowi inaczej, ,,chwytało w locie" sprawy bę-
dące w toku w chwili jego wejścia w życie, samo zakwalifikowanie określo-
nej regulacji do prawa procesowego nie przesądza jeszcze o wyjęciu jej
spod zakazu retroaktywności czy zasady lex mitior agit (zob. W. Wróbel:
Zmiana normatywna ..., op. cit. s. 514-515) /.../.