UCHWAŁA Z DNIA 24 STYCZNIA 2001 R.
I KZP 47/2000


I. Świadek uprawniony do odmowy zeznań na podstawie art. 182 § 1
k.p.k. może korzystać z tego prawa także po rozpoczęciu pierwszego ze-
znania na pierwszej rozprawie przed sądem pierwszej instancji, z tym że w
razie złożenia takiego oświadczenia po tym terminie, poprzednio złożone
zeznania tego świadka mogą służyć za dowód i być odtworzone (art. 186 §
1 k.p.k.).
II. W razie zaistnienia takiej sytuacji, podstawą odczytania uprzednio
złożonych zeznań jest interpretowany a contrario art. 186 § 1 k.p.k.

Przewodniczący: sędzia SN A. Konopka.
Sędziowie SN: P. Hofmański (sprawozdawca), P. Kalinowski.
Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Rafała G. i Marcina C., po rozpoznaniu,
przekazanych na podstawie art. 441 §1 k.p.k., przez Sąd Okręgowy w P.,
postanowieniem z dnia 10 października 2000 r., zagadnień prawnych wy-
magających zasadniczej wykładni ustawy:
,,1. Czy w postępowaniu prowadzonym po uchyleniu wyroku i przekazaniu
sprawy do ponownego rozpoznania osoba najbliższa dla oskarżonego
ma prawo do odmowy zeznań (art. 182 § 1 k.p.k.), mimo że przed rozpo-
częciem pierwszego zeznania na rozprawie toczącej się pierwszy raz
przed sądem I instancji z prawa tego nie skorzystała i złożyła zeznania
(art. 186 § 1 k.p.k.)?"
W przypadku pozytywnej odpowiedzi na pierwsze pytanie:
,,Czy w takiej sytuacji możliwe jest ujawnienie na rozprawie zeznań złożo-
nych poprzednio przez tę osobę przed sądem i w postępowaniu przygoto-
wawczym, a jeżeli tak, to na jakiej podstawie prawnej winno to nastąpić?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.


U Z A S A D N I E N I E



I. Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnie-
nie prawne wyłoniło się na tle następującego układu procesowego. W po-
stępowaniu przed Sądem Rejonowym w G., jako sądem pierwszej instancji,
przeciwko Rafałowi G. i Marcinowi C. złożyli zeznania w charakterze
świadków Janusz G. oraz Katarzyna G., będący dla oskarżonego Rafała G.
osobami najbliższymi w rozumieniu art. 115 § 11 k.k. Wyrok uniewinniają-
cy, który zapadł po rozpoznaniu tej sprawy w dniu 24 grudnia 1997 r., zo-
stał następnie uchylony wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w P. z dnia 21
kwietnia 1998 r., a sprawa przekazana została do ponownego rozpoznania
Sądowi Rejonowemu w G. Na rozprawie w postępowaniu ponownym w
dniu 6 października 1998 r. świadkowie Janusz G. oraz Katarzyna G. złoży-
li zeznania po raz wtóry. W dniu 27 lipca 1999 r. Sąd Rejonowy, rozpozna-
jący dotąd sprawę w składzie jednoosobowym, postanowił o rozpoznaniu
sprawy w składzie trzech sędziów z uwagi na to, iż postępowanie przygo-
towawcze w sprawie trwało dłużej niż dwa miesiące (art. 474 § 2 k.p.k.). W
związku z tym, od dnia 20 stycznia 2000 r. sprawa rozpoznawana była od
początku. Wezwani w tym dniu świadkowie Janusz G. oaz Katarzyna G.
oświadczyli, że korzystają z przysługującego im prawa do odmowy zeznań
(art. 182 § 1 k.p.k.). W konsekwencji, dokonując ustaleń faktycznych, Sąd
Rejonowy pominął ich zeznania złożone uprzednio. W dniu 4 lipca 2000 r.
zapadł wyrok skazujący obydwu oskarżonych za przestępstwo zakwalifi-
kowane z art. 158 § 1 k.k.

Rozpoznając apelację od powyższego wyroku, wniesioną przez
obrońcę oskarżonych, Sąd Okręgowy powziął, wymagającą - jego zdaniem
- zasadniczej wykładni ustawy, wątpliwość zwerbalizowaną w przytoczo-
nych pytaniach prawnych.

II. Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Formułując dwa pytania prawne Sąd Okręgowy w P. słusznie założył,
że drugie z nich aktualizuje się jedynie wówczas, gdyby odpowiedź na
pierwsze była pozytywna. Jeśli bowiem Sąd Najwyższy zająłby stanowisko,
iż prawo do odmowy zeznań zagwarantowane w art. 182 § 1 k.p.k. ograni-
czone jest terminem określonym w art. 186 § 1 k.p.k., bezprzedmiotowe
byłoby poszukiwanie prawnej podstawy ujawnienia zeznań złożonych
uprzednio przez osobę korzystającą z prawa do ich odmowy. W sytuacji
bowiem, w której odmowa zeznań nie znajduje podstawy prawnej, sąd mo-
że skorzystać z możliwości proceduralnej, przewidzianej w art. 391 § 1
k.p.k.

III. Nie ulega wątpliwości, iż zagadnienie wzajemnej relacji między
art. 182 § 1 k.p.k. i art. 186 § 1 k.p.k. jest zagadnieniem prawnym wymaga-
jącym zasadniczej wykładni ustawy w rozumieniu art. 441 § 1 k.p.k., a od
odpowiedzi na dotyczące tego zagadnienia pytanie zależy rozstrzygnięcie
sprawy. W toku przeprowadzanej przez Sąd Okręgowy kontroli odwoław-
czej konieczne jest bowiem zajęcie stanowiska co do tego, czy świadkowie
Janusz G. i Katarzyna G. w ogóle byli uprawnieni do skorzystania z prawa
do odmowy zeznań na rozprawie w dniu 20 stycznia 2000 r. Wprawdzie
kwestia związana z zeznaniami świadków Janusza G. i Katarzyny G. nie
została podniesiona w apelacji od wyroku Sądu Rejonowego w G., to jed-
nak Sąd odwoławczy nie jest związany granicami podniesionych zarzutów
(art. 433 § 1 k.p.k.) i kwestię tę, z uwagi na zaskarżenie wyroku Sądu Re-
jonowego w całości, musi rozważyć.
Zdaniem Sądu Najwyższego, brak jest podstaw do przyjęcia, iż pra-
wo do odmowy zeznań zagwarantowane osobom najbliższym dla oskarżo-
nego w art. 182 § 1 k.p.k. jest ograniczone temporalnie. Ograniczenia ta-
kiego nie zawiera przepis art. 182 § 1 k.p.k., ani też żaden inny przepis ko-
deksu postępowania karnego. W szczególności ograniczenia takiego nie
można dopatrywać się w treści art. 186 § 1 k.p.k., jako że przepis ten doty-
czy zupełnie innej kwestii, a mianowicie kwestii granic dopuszczalności
procesowego wykorzystania zeznań złożonych przez osoby uprawnione do
odmowy ich składania, jeżeli oświadczą, że korzystają z tego uprawnienia
dopiero po rozpoczęciu pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem
pierwszej instancji. Przepis ten nie określa natomiast prekluzyjnego terminu
dla skorzystania z prawa do odmowy zeznań (odmiennie T. Grzegorczyk:
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 1998, s. 380). Przepis
art. 182 § 1 k.p.k. jest przepisem o charakterze gwarancyjnym i w związku
z tym nie można - w drodze wykładni art. 186 § 1 k.p.k. - wynikającej z
niego gwarancji ograniczyć.
Przy przyjęciu powyższej interpretacji pojawia się pytanie o celowość
uregulowania zawartego w art. 186 § 1 k.p.k.. Wątpliwości nasuwać może
w szczególności sensowność gwarancji przysługującej świadkowi upraw-
nionemu do odmowy zeznań w sytuacji, gdy sądowi wolno jego uprzednio
złożone zeznania odtworzyć i wykorzystać dowodowo. Podzielając czę-
ściowo tę wątpliwość, należy stanąć na stanowisku, iż gwarancja ta, dzia-
łająca po przekroczeniu terminu określonego w art. 186 § 1 k.p.k. jedynie
pro futuro, ma jednak sens. Gwarantując świadkowi prawo do odmowy ze-
znań w tej fazie postępowania, ustawodawca uwalnia go od dylematu, któ-
ry mógłby stać się jego udziałem w sytuacji, gdy po złożeniu pierwszego
zeznania na rozprawie głównej nie byłby skłonny zeznania tego później
podtrzymać. Ponadto, korzystając z prawa do odmowy zeznań, świadek
nie może być karany za odmowę ich składania na podstawie art. 285 § 1 i
art. 287 § 2 k.p.k. ani też nie można wobec niego stosować sankcji o cha-
rakterze wymuszającym (art. 285 § 2 k.p.k.). Rozwiązanie przyjęte w art.
186 § 1 k.p.k. - podobnie jak i gwarancja przewidziana w art. 182 § 1 k.p.k.
- stanowi zatem wyłom w dążności do realizacji zasady prawdy materialnej
na rzecz ochrony interesów świadka, w szczególności więzów rodzinnych
wiążących go z oskarżonym.
Przyjęcie odmiennej interpretacji relacji zachodzącej między art. 182
§ 1 k.p.k. i art. 186 § 1 k.p.k. musiałoby oznaczać konieczność zaakcepto-
wania jednej z dwóch możliwości, z których żadna - zdaniem Sądu Naj-
wyższego - do zaakceptowania się nie nadaje. Pierwsza z tych możliwości
wiązałaby się z przyjęciem, iż uprawnienie do odmowy składania zeznań
wynikające z art. 182 § 1 k.p.k. jest limitowane czasowo w związku z tre-
ścią art. 186 § 1 k.p.k. Takie zapatrywanie - jak już wskazano - nie może
być zaakceptowane w szczególności z tego powodu, że w art. 182 § 1
k.p.k. żadnych czasowych granic korzystania z przewidzianej w nim gwa-
rancji nie przewidziano. Oznaczałoby ponadto nadmierne ograniczenie
gwarancji przysługujących świadkowi kosztem pełniejszej realizacji dyrek-
tywy, według której sąd powinien w procesie karnym dążyć do ustalenia
prawdy (art. 2 § 2 k.p.k.). Druga rysująca się możliwość sprowadzałaby się
do uznania, iż także wówczas, gdy oświadczenie o skorzystaniu z prawa
do odmowy zeznań złożone zostało po rozpoczęciu pierwszego zeznania
na rozprawie przed sądem pierwszej instancji, odczytanie uprzednio złożo-
nych zeznań świadka nie byłoby dopuszczalne. To z kolei rozwiązanie nie
może być zaakceptowane, gdyż stoi mu na przeszkodzie wyraźne brzmie-
nie art. 186 § 1 k.p.k. (którego dyspozycja byłaby wówczas po prostu zi-
gnorowana), a ponadto stanowiłoby zbyt daleko idącą koncesję na rzecz
realizacji gwarancji procesowych świadka za cenę ograniczenia zasady
prawdy.

IV. Inną kwestią jest interpretacja pojęcia ,,przed rozpoczęciem pierw-
szego zeznania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji". W realiach
sprawy, w której wyłoniło się rozstrzygane zagadnienie prawne, istotne jest
w szczególności to, jakie są konsekwencje odmowy składania zeznań,
przez osoby do tego uprawnione na podstawie art. 182 § 1 k.p.k., na roz-
prawie po uchyleniu wyroku i przekazaniu sprawy do ponownego rozpo-
znania. Rysuje się także zagadnienie, czy odmowa składania zeznań owo-
cująca konsekwencjami określonymi w art. 186 § 1 k.p.k., dopuszczalna
jest wówczas, gdy sąd zdecyduje o prowadzeniu rozprawy od początku (w
rozpoznawanej sprawie nastąpiło to w związku z postanowieniem Sądu
Rejonowego w G. z dnia 27 lipca 1999 r., wydanym na podstawie art. 474
§ 2 k.p.k.).
Warto zauważyć, iż kwestia ta została aktualnie odmiennie uregulo-
wana niż w kodeksie postępowania karnego z 1969 r. Według art. 168
k.p.k. z 1969 r. dopuszczalne było skorzystanie z prawa do odmowy ze-
znań z konsekwencjami określonymi w tym przepisie ,,nie później niż przed
rozpoczęciem zeznania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji",
podczas gdy w art. 186 § 1 k.p.k. mowa o ,,pierwszym zeznaniu na rozpra-
wie przed sądem pierwszej instancji". Czyniąc punktem wyjścia literalne
brzmienie przepisu art. 186 § 1 k.p.k. należy zauważyć, że przepis odnosi
przymiotnik ,,pierwsze" do zeznania, nie zaś do rozprawy, co może prowa-
dzić do wniosku, że odmowa składania zeznań, skutkująca konsekwencja-
mi określonymi w art. 186 § 1 k.p.k., może nastąpić nie tylko na pierwszej,
ale także na kolejnych rozprawach, byleby nastąpiło to przed rozpoczęciem
pierwszego przesłuchania na danej rozprawie. Zdaniem Sądu Najwyższe-
go, literalna wykładnia przepisu art. 186 § 1 k.p.k. może jednak prowadzić
także do innych wniosków. Można mianowicie przyjąć, że jeżeli świadek
złożył zeznanie na rozprawie przed sądem pierwszej instancji, to zeznanie
składane na kolejnej rozprawie nie jest już zeznaniem pierwszym, choćby
na tej rozprawie następowało po raz pierwszy. Za taką też wykładnią Sąd
Najwyższy się opowiedział, wychodząc z założenia, że gdyby zamiarem
ustawodawcy było zapisanie w art. 186 § 1 k.p.k. szerszej gwarancji dla
osób uprawnionych do odmowy zeznań, użyłby sformułowania ,,pierwsze
zeznanie na danej rozprawie". Dlatego też, zgadzając się z zapatrywaniem
T. Grzegorczyka (Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków
1998, s. 380), należy przyjąć, że konsekwencje odmowy składania zeznań,
o których mowa w art. 186 § 1 k.p.k., nie wchodzą już w rachubę po uchy-
leniu orzeczenia (odmiennie, na gruncie poprzednio obowiązującego ko-
deksu postępowania karnego, co podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 10
listopada 1980 r., I KR 259/80, OSNKW 1981, z. 4-5, poz. 26), jak również
w postępowaniu prowadzonym po stwierdzeniu nieważności orzeczenia
oraz w razie prowadzenia rozprawy do początku, jeśli tylko uprzednio
świadek złożył zeznanie na rozprawie przed sądem pierwszej instancji.

Odmiennie kształtuje się sytuacja wówczas, gdy oświadczenie o sko-
rzystaniu z prawa do odmowy zeznań złożone zostało po rozpoczęciu
pierwszego zeznania na rozprawie, a także wówczas, gdy osoba korzysta-
jąca z uprawnienia przewidzianego w art. 182 § 1 k.p.k. - po uprzednim
złożeniu zeznań - została wezwana do złożenia zeznania na kolejnym ter-
minie tej rozprawy lub na kolejnej rozprawie. Oświadczenie takie jest do-
puszczalne, ale nie powoduje konsekwencji, o których mowa w art. 186 § 1
k.p.k. W takiej sytuacji aktualizuje się zatem kwestia odtworzenia jej
uprzednio złożonych zeznań, czyli kwestia przedstawiona w drugim z pytań
prawnych przedstawionych przez Sąd Okręgowy w P.

V. W sprawie, w której wyłoniło się to zagadnienie, świadkowie Ja-
nusz G. i Katarzyna G., wprawdzie przed pierwszym przesłuchaniem na
rozprawie prowadzonej od początku w dniu 20 stycznia 2000 r. oświadczyli,
że zamierzają korzystać z przysługującego im prawa do odmowy zeznań,
niemniej jednak uprzednio już złożyli zeznania zarówno podczas pierwsze-
go rozpoznania sprawy w pierwszej instancji, a także po przekazaniu spra-
wy do ponownego rozpoznania. Oświadczenie o skorzystaniu z prawa do
odmowy zeznań nie zostało zatem złożone przed rozpoczęciem pierwsze-
go zeznania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji w rozumieniu
art. 186 § 1 k.p.k.

Biorąc powyższe pod uwagę, Sąd Najwyższy doszedł do przekona-
nia, iż drugie z przedstawionych do rozstrzygnięcia pytań prawnych spełnia
warunki, o jakich mowa w art. 441 § 1 k.p.k., jako że wyłoniło się przy roz-
poznawaniu środka odwoławczego, a od treści odpowiedzi na to pytanie
zależy rozstrzygnięcie sprawy.
Odnosząc się do rozważań zawartych w uzasadnieniu postanowienia
Sądu Rejonowego w P. z dnia 10 października 2000 r., należy przyznać, że
w istocie w kodeksie postępowania karnego brak jest przepisu, który
expressis verbis pozwalałby na odczytanie lub ujawnienie treści zeznań
świadków, którzy skorzystali z prawa odmowy zeznań po rozpoczęciu
pierwszego zeznania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji. Atoli
przyjąć należy, że podstawę tę stanowi interpretowany a contrario przepis
art. 186 § 1 k.p.k. Zaakceptowanie odmiennej interpretacji tego przepisu
nie miałoby żadnego sensu, albowiem jej rezultatem byłaby konieczność
przyjęcia, że dowodowe wykorzystanie uprzednio złożonych zeznania
świadka uprawnionego do odmowy ich złożenia nigdy nie byłoby możliwe,
albowiem w razie złożenia oświadczenia o skorzystaniu z uprawnienia
przewidzianego w art. 182 § 1 k.p.k. przed rozpoczęciem pierwszego ze-
znania na rozprawie przed sądem pierwszej instancji stałby temu na prze-
szkodzie przepis art. 186 § 1 k.p.k., w razie zaś złożenia takiego oświad-
czenia później, dowodowemu wykorzystaniu uprzednio złożonych zeznań
stałby na przeszkodzie brak podstawy ich odczytania (ujawnienia).