UCHWAŁA Z DNIA 25 LUTEGO 2002 R.
I KZP 2/2002


W sytuacji, gdy skazany wykonał obowiązki wynikające z istoty kary
ograniczenia wolności i pozostałe obowiązki z nią związane, z wyjątkiem
obowiązku naprawienia szkody, sąd orzekający na podstawie art. 65 k.k.w.
o zamianie tej kary na karę zastępczą przyjmuje za podstawę orzeczenia
zakres kary pozostającej jeszcze do wykonania, ustalony w trybie art. 64
k.k.w.

Przewodniczący: sędzia SN S. Zabłocki.
Sędziowie SN: H. Gradzik, P. Kalinowski (sprawozdawca).
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. Stefański.

Sąd najwyższy w sprawie Leszka L., po rozpoznaniu, przekazanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w K. postanowieniem
z dnia 29 listopada 2001 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasad-
niczej wykładni ustawy:
,,Czy orzekając o zamianie kary ograniczenia wolności na podstawie art. 65
k.k.w. na karę zastępczą, w sytuacji wykonania przez skazanego całości
pracy wskazanej przez sąd i zrealizowania pozostałych obowiązków, łą-
czących się z tą karą przy uchylaniu się skazanego od obowiązku napra-
wienia szkody (art. 36 § 2 k.k.), sąd może określać rozmiar kary zastępczej
w zależności od stopnia realizacji poszczególnych obowiązków?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi jak wyżej.


U Z A S A D N I E N I E

Wątpliwość przedstawiona do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu
powstała na tle następującego stanu faktycznego. Sąd Rejonowy w K. na-
kazem karnym z dnia 12 listopada 1998 r. w sprawie II K 1965/98 uznał
Leszka L. za winnego popełnienia przestępstwa z art. 209 § 1 k.k. i na
podstawie tego przepisu w zw. z art. 34 § 1 i 2 k.k. oraz art. 35 § 1 k.k.
wymierzył mu karę 5 miesięcy ograniczenia wolności z obowiązkiem wyko-
nywania nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze
30 godzin w stosunku miesięcznym. Natomiast w oparciu o przepisy art. 36
§ 2 k.k. w zw. z art. 72 § 1 pkt 3 k.k. oraz art. 72 § 2 k.k. sąd zobowiązał
skazanego do bieżącego łożenia na utrzymanie córek oraz częściowego
naprawienia szkody z tytułu zaległych alimentów, poprzez zapłacenie na
rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Oddział w K. kwoty 1.500 zł w
terminie roku od daty uprawomocnienia się orzeczenia.
W toku postępowania wykonawczego skazany wykonywał pracę
wskazaną przez sąd, natomiast szkodę naprawił jedynie częściowo, tj. do
kwoty 500 zł. Postanowieniem z dnia 13 marca 2001 r. Sąd Rejonowy w K.
uwzględnił wniosek kuratora i na podstawie art. 65 § 1 i 2 k.k.w. zamienił
skazanemu karę 5 miesięcy ograniczenia wolności na 2 miesiące i 15 dni
zastępczej kary pozbawienia wolności, przyjmując jeden dzień tej kary za
równoważny dwóm dniom kary ograniczenia wolności. W motywach tego
rozstrzygnięcia wyrażono pogląd, że brak naprawienia szkody powoduje
sytuację, w której nie zostały przez skazanego wykonane wszystkie obo-
wiązki określone w wyroku. W zażaleniu na powyższe postanowienie ska-
zany powołał się na obiektywne trudności wynikające z braku pracy zarob-
kowej, uniemożliwiające mu dotychczasowe wykonanie obowiązku napra-
wienia szkody i wniósł o wyrażenie zgody na spłatę należności w ratach.
Rozpoznając wniesiony środek odwoławczy Sąd Okręgowy w K. powziął
wątpliwość co do prawidłowej interpretacji normy art. 65 k.k.w., wyrażoną w
przedstawionym pytaniu.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
Na wstępie odnotować trzeba, że sądy procedujące w tej sprawie
skoncentrowały swoją uwagę wyłącznie na problematyce związanej z bra-
kiem wykonania obowiązku naprawienia szkody, gdy tymczasem z akt
sprawy jednoznacznie wynika, że skazany Leszek L. nie realizował również
drugiego z nałożonych nań obowiązków w postaci bieżącego łożenia na
utrzymanie córek, o czym świadczą dokumenty. W rzeczywistości zatem
stan faktyczny sprawy nie przedstawia się tak, jak to sformułowano w pyta-
niu, z którego miałoby wynikać, że zrealizowane zostały pozostałe obo-
wiązki łączące się z karą ograniczenia wolności - poza naprawieniem
szkody. Jednak z uwagi na to, że przedstawione do rozstrzygnięcia zagad-
nienie zostało postawione w sposób bardziej abstrakcyjny, ale zachowują-
cy znaczenie z punktu widzenia orzekania w tej konkretnej sprawie, należa-
ło dojść do przekonania, że warunki określone w przepisie art. 441 § 1
k.p.k. zostały spełnione.
Z mocy ustawy, do istoty kary ograniczenia wolności należą obowiąz-
ki wymienione bezpośrednio w art. 34 § 2 k.k., natomiast obowiązki okre-
ślone w przepisach art. 72 § 1 pkt 2, 3 lub 5 oraz § 2 k.k., a także dozór
sprawowany przez podmioty wymienione w art. 36 § 1 k.k., mają charakter
fakultatywny i ich nałożenie na skazanego na karę ograniczenia wolności
zależy od uznania sądu. W toku wykonywania kary ograniczenia wolności,
obowiązki nałożone w oparciu o przepisy art. 72 § 1 pkt 3 - 8 k.k. oraz do-
zór kuratora, mogą być - stosownie do dyspozycji przepisu art. 61 § 1
k.k.w. - rozszerzane modyfikowane lub uchylane ,,jeżeli względy wycho-
wawcze za tym przemawiają". Także liczba godzin pracy wykonywanej w
stosunku miesięcznym może ulec zmniejszeniu, ale nie więcej niż do poło-
wy wyznaczonego czasu pracy.
Jest oczywiste, że realizacja wszystkich nałożonych na skazanego
obowiązków prowadzi do uznania kary ograniczenia wolności za wykona-
ną. Z drugiej strony, brak zastosowania się przez skazanego do którego-
kolwiek z ciążących na nim obowiązków wynikających zarówno z art. 34 §
2 k.k., jak i nałożonych w trybie art. 36 § 2 k.k., może zostać zakwalifiko-
wany jako uchylanie się od wykonania kary ograniczenia wolności. Działa-
jąc na podstawie art. 64 k.k.w. - w przypadku braku wykonania pełnego
wymiaru pracy lub innych obowiązków związanych z karą ograniczenia
wolności - sąd bada, czy i w jakim zakresie można ją uznać za wykonaną
ze względu na osiągnięte cele tej kary. Natomiast ocenę, czy cele kary zo-
stały osiągnięte należy wiązać z tymi celami kary ograniczenia wolności,
które wskazane są w przepisie art. 53 k.k.w. Zatem obowiązkiem sądu
orzekającego w tym przedmiocie jest zasięgnięcie informacji w zakładzie
pracy, w którym była ona wykonywana i od kuratora sądowego dla ustale-
nia, czy skazany pracował sumiennie, przestrzegał w miejscu pracy po-
rządku i dyscypliny oraz czy przepracowany okres w wystarczającym stop-
niu ukształtował w nim społecznie pożądane postawy, w szczególności po-
czucie odpowiedzialności i potrzebę przestrzegania zasad porządku praw-
nego /por. K. Postulski: Zakres orzekania sądu w postępowaniu wykonaw-
czym (przegląd postępowań incydentalnych) /w:/ Nowa kodyfikacja karna.
Kodeks karny wykonawczy. Krótkie komentarze, z. 10, s. 134. Warszawa
1998/. Podkreślić trzeba, że przepis art. 64 k.k.w. nie stawia żadnych ogra-
niczeń możliwości uznania kary za wykonaną wynikających z zakresu nie-
wykonanej pracy lub niezrealizowanych obowiązków, z wyjątkiem obowiąz-
ku naprawienia szkody. W doktrynie treść wyłączenia zawartego w przepi-
sie art. 64 k.k.w. in fine nie jest interpretowana jednolicie. Część autorów
jest zdania, że nie istnieje możliwość uznania kary za wykonaną w sytuacji,
gdy skazany nie dopełnił obowiązku naprawienia szkody (K. Postulski -
tamże s. 133, Z. Hołda, K. Postulski: Kodeks karny wykonawczy. Komen-
tarz. Gdańsk 1998, s. 201). Odmienny pogląd prezentuje natomiast S. Pa-
wela uważając, że również w przypadku braku wykonania w całości lub w
części obowiązku naprawienia szkody dopuszczalne jest uznanie kary
ograniczenia wolności za wykonaną, a obowiązek ten można egzekwować
w drodze postępowania egzekucyjnego w trybie art. 196 k.k.w. (Kodeks
karny wykonawczy. Praktyczny komentarz. Warszawa 1999, s. 201). Jed-
nak w uwagach do tego ostatniego przepisu również i ten autor przyznaje,
że ciężar wyegzekwowania naprawienia szkody tą drogą spoczywa wy-
łącznie na uprawnionych podmiotach, a nie na sądzie. Tym samym obo-
wiązek nałożony na skazanego w ramach sankcji karnej, pomimo braku
wykonania, przestaje mieć charakter publiczny, co w sumie osłabia całość
przytoczonego wywodu.
Zauważyć trzeba również, że pogląd o szczególnym znaczeniu, jakie
ustawodawca przywiązywał do obowiązku naprawienia szkody, wydaje się
potwierdzać także treść przepisu art. 74 § 2 k.k. , stosowanego odpowied-
nio na gruncie kary ograniczenia wolności (art. 36 § 3 k.k.). Przewidziana
tam możliwość zwolnienia od obowiązków związanych z warunkowym za-
wieszeniem wykonania kary pozbawienia wolności (odpowiednio karą
ograniczenia wolności), również została wyłączona w odniesieniu do obo-
wiązku naprawienia szkody. Wskazuje to na pewną konsekwencję ustawo-
dawcy, który wyraźnie zabrania zwolnienia jedynie od tego obowiązku (art.
74 § 2 k.k. w zw. z art. 36 § 3 k.k.), jak i uznania kary za wykonaną bez wy-
konania tego obowiązku (art. 64 k.k.w. in fine.).
Powyższe prowadzi do przekonania, że w odniesieniu do obowiąz-
ków innych niż naprawienie szkody, ocena sądu orzekającego, czy i w ja-
kim stopniu k.o.w. została wykonana, jest związana jedynie z wymaganiem
osiągnięcia celów kary. Zatem brak realizacji tych obowiązków w całej roz-
ciągłości lub tylko w pewnym zakresie, nie jest przeszkodą do uznania
k.o.w. za wykonaną - nawet w całości. Sytuacja przedstawia się odmien-
nie, gdy chodzi o obowiązek naprawienia szkody. Brak jego realizacji do
pełnej wysokości określonej w wyroku, zawsze prowadzi do uznania, że
k.o.w. - w tej części - nie została wykonana, niezależnie od tego, czy do
wyrównania wciąż pozostaje pełna należność, czy też zobowiązanie w ja-
kimś stopniu zostało spełnione. Jednocześnie, dopiero stwierdzenie przez
sąd wykonawczy - w oparciu o przepis art. 64 k.k.w. - braku wykonania
całości lub części kary, otwiera drogę do rozważenia, czy niewykonanie
obowiązku jest wynikiem uchylania się od odbycia k.o.w. i może być pod-
stawą do zastosowania instytucji przewidzianej w przepisie art. 65 k.k.w.
Konsekwencją ustalenia, że brak realizacji obowiązków wynikających z art.
34 § 2 k.k. lub nałożonych na podstawie art. 36 § 2 k.k. w zw. z art. 72 § 1
pkt 2, 3 lub 5 oraz § 2 k.k., ma charakter uchylania się od odbywania kary
ograniczenia wolności w rozumieniu przepisu art. 65 § 1 k.k.w., jest orze-
czenie kary zastępczej - w pierwszej kolejności - grzywny, a gdy jej orze-
czenie byłoby niecelowe z uwagi na brak możliwości jej uiszczenia lub
ściągnięcia w drodze egzekucji - kary zastępczej pozbawienia wolności.
Przed podjęciem decyzji w przedmiocie zamiany kary ograniczenia wolno-
ści na karę zastępczą sąd ma obowiązek ustalić, czy uchylanie się od kary
ograniczenia wolności i należących do jej istoty obowiązków oraz od innych
poleceń nałożonych w związku z jej wykonaniem - jest zawinione przez
skazanego, czy też jest następstwem przeszkód niezależnych od niego lub
trudnych do przezwyciężenia /por. S. Pawela: op. cit., s. 202/. Z ugrunto-
wanego orzecznictwa Sądu Najwyższego wynika bowiem, że uchylaniem
się od wykonania kary jest ,,takie zachowanie skazanego, które jest wyra-
zem jego negatywnego stosunku do tej kary, czy też nałożonych w związku
z nią obowiązków, a więc wynika ze złej woli, nie zaś z innych przyczyn -
obiektywnych lub nawet przez niego zawinionych" (uchwała SN z dnia 11
maja 1974 r. IV KRN 19/74, OSNKW 1974, Nr 7-8, poz. 141 z glosą J.
Skupińskiego, PiP 1975, z. 7, s. 182: postanowienie SN z dnia 23 lutego
1974 r. IV KRN 17/74, OSNKW 1974, Nr 5, poz. 93, postanowienie SN z
dnia 8 października 1976 r. N 13/76, OSNKW 1976, z. 12, poz. 159,
uchwała SN z dnia 20 czerwca 1979 r. VI KZP 6/79, OSNKW 1979, z. 9,
poz. 89, postanowienie SN z dnia 26 lipca 1980 r. V KRN 146/80, OSNKW
1980, z. 10-11, poz. 82, postanowienie SN z dnia 31 maja 1989 r. V KRN
79/89, OSN PG 1989, z. 12, poz. 122; por. także S. Zimoch: O uchylaniu
się od odbywania kary ograniczenia wolności oraz rodzajach kar zastęp-
czych. NP. 1977, z. 2, s. 207).
Obecna regulacja prawna, zawarta w art. 65 § 1 k.k.w. zd. drugie,
wiąże uchylanie się od kary ograniczenia wolności z umyślnością )a więc
wyraźnie negatywnym nastawieniem woli) i uporczywością w naruszaniu
nałożonych obowiązków lub dozoru. Jednocześnie, stawia je na równi z
punktu widzenia wywoływanego skutku, tj. uruchomienia procedury zamia-
ny kary ograniczenia wolności na karę zastępczą. Również sposób przeli-
czania kary ograniczenia wolności na kary zastępcze nie jest w art. 65 § 1 i
2 k.k.w. uzależniony ani od przyczyny tej zamiany, ani od stopnia wykona-
nia kary ograniczenia wolności, w tym również zakresu pozostałych do wy-
konania obowiązków. Zamiana na karę zastępczą jest więc możliwa i do-
puszczalna również wtedy, gdy uporczywe uchylanie się dotyczy tylko jed-
nego z obowiązków nałożonych na skazanego, przy jednoczesnym zreali-
zowaniu pozostałych składników kary ograniczenia wolności. Rozważenia
wymaga zatem zagadnienie, w jakim stopniu - przy określaniu rozmiaru
kary zastępczej - należy uwzględnić rodzaj i zakres zrealizowanych przez
skazanego obowiązków, a także wymiar wykonanej pracy.
Zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego, pre-
zentowane jest stanowisko, że w omawianej sytuacji, zamianie na karę za-
stępczą nie może podlegać cały wymiar kary ograniczenia wolności ustalo-
ny w wyroku. Sąd wykonawczy działający w trybie art. 65 § 1 k.k.w. powi-
nien przyjąć za podstawę rozstrzygnięcia tylko tę część kary, która nie zo-
stała wykonana przez skazanego /por. K. Postulski - op.cit. s. 138, także Z.
Hołda, K. Postulski: op. cit., s. 205/. Dokonywanie zamiany całego okresu
kary ograniczenia wolności, ustalonego w orzeczeniu skazującym, na karę
zastępczą, w sytuacji, gdy znacząca część wymiaru pracy lub wyznaczo-
nych obowiązków została wykonana, byłoby rozwiązaniem oczywiście nie-
sprawiedliwym.
Już na gruncie poprzednio obowiązującego stanu prawnego Sąd
Najwyższy odniósł się do tej kwestii wskazując, że w przypadku spełnienia
warunków przewidzianych w art. 84 § 2 k.k. z 1969 r. sąd orzekający w
przedmiocie określenia kary zastępczej, ,,powinien przyjąć za podstawę
orzeczenia karę nie wykonaną przez skazanego (...). Odmienny pogląd
byłby również sprzeczny z poczuciem sprawiedliwości, gdyż prowadziłby
do dwukrotnego odbywania kary" (postanowienie z dnia 24 lipca 1973 r. V
KRN 269/73, OSN PG 1973, z. 12, poz. 171).
Pewną wskazówkę w omawianej materii zawiera dyspozycja art. 64
k.k.w. Przepis ten dopuszcza możliwość orzekania o zakresie uznania kary
ograniczenia wolności za wykonaną zarówno w przypadku niewykonania
pełnego wymiaru pracy na cele społeczne, jak i w sytuacji, gdy nie zostały
zrealizowane wszystkie obowiązki nałożone na skazanego. Wprawdzie wy-
klucza on możliwość uznania kary za wykonaną bez zrealizowania obo-
wiązku naprawienia szkody, ale nie wynika z niego, że zakres wszystkich
obowiązków, którym skazany się poddał w całości lub częściowo, pozosta-
je bez wpływu na treść orzeczenia wydawanego w oparciu o przepis art. 65
k.k.w. Nic nie sprzeciwia się przyjęciu, że ten sam sposób rozumowania, tj.
ustalenie stopnia realizacji obowiązków nałożonych na skazanego, dla
oceny zakresu wykonania kary ograniczenia wolności, powinien dotyczyć
również obowiązku naprawienia szkody. Całkowicie nieracjonalne byłoby
twierdzenie, że częściowe wykonanie wszystkich innych - poza naprawie-
niem szkody - obowiązków związanych z karą ograniczenia wolności, pro-
wadzi do zredukowania wymiaru kary zastępczej, natomiast nawet czę-
ściowa realizacja obowiązku naprawienia szkody, pozostaje bez wpływu na
rozmiar kary orzekanej zastępczo. Istotnym problemem jest natomiast za-
gadnienie kryteriów pozwalających na uznanie, w jakiej części kara ograni-
czenia wolności została wykonana. Stosunkowo najmniej wątpliwości rodzi
układ, w którym przedmiotem niepełnego wykonania jest określony w wy-
roku skazującym wymiar czasu pracy na cele społeczne. W takim wypadku
zamianie na karę zastępczą podlega pozostały okres, przez który kara
ograniczenia wolności w tej formie miała być wykonywana. Sposoby przeli-
czania tego okresu na wymiar kary zastępczej określają przepisy art. 65 §
1 i 2 k.k.w. Natomiast w sytuacji, gdy skazany uchyla się od wykonania
części nałożonych na niego obowiązków lub nie realizuje któregoś z nich w
całości, istotne znaczenie będzie miała ocena, jaki jest ciężar gatunkowy
niedopełnionego obowiązku i jaki był jego udział w całości obciążeń wyni-
kających z kary ograniczenia wolności wymierzonej w konkretnej sprawie.
Wskazując na potrzebę kształtowania rozmiaru kary zastępczej orzekanej
w wypadku braku wykonania części kary ograniczenia wolności, jako pew-
nej proporcji między obciążeniami wynikającymi z treści wyroku, a cięża-
rami efektywnie poniesionymi przez skazanego, trzeba podkreślić znacze-
nie wagi poszczególnych obowiązków zarówno z punktu widzenia osią-
gnięcia celów kary, jak i ochrony interesów osób trzecich. Kryteria tej oceny
z istoty rzeczy muszą być jednak powiązane z realiami konkretnej sprawy.
Każdorazowo będą one zatem przedmiotem szczegółowej analizy dokona-
nej przez sąd orzekający w trybie art. 65 k.k.w., a następnie ewentualnej
kontroli instancyjnej.