Uchwała z dnia 21 lutego 2003 r., III CZP 89/02

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Bronisław Czech (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela - Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, II Oddział w W., Inspektorat w W. przy uczestnictwie dłużników
Sławomira Ł. i Henryka S. - wspólników spółki cywilnej ,,D.-R.", o wyznaczenie
organu egzekucyjnego do dalszego prowadzenia egzekucji, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 7 lutego 2003 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Warszawie postanowieniem z dnia 6
września 2002 r.:
"Czy w przypadku zbiegu egzekucji administracyjnej i sądowej do tej samej
rzeczy lub prawa majątkowego, sądem rejonowym, w którego okręgu wszczęto
egzekucję, właściwym do rozstrzygnięcia, który organ egzekucyjny - sądowy czy
administracyjny - ma dalej prowadzić łącznie egzekucje w trybie właściwym dla
danego organu, w rozumieniu art. 773 k.p.c., jest sąd rejonowy, w którego okręgu
działa komornik, który pierwszy wszczął egzekucję przeciwko dłużnikowi ?"
podjął uchwałę:

W przypadku zbiegu egzekucji administracyjnej i egzekucji sądowej do
tej samej rzeczy lub prawa majątkowego, o wyznaczeniu organu
egzekucyjnego do łącznego dalszego prowadzenia egzekucji rozstrzyga sąd
rejonowy, w którego okręgu znajduje się siedziba komornika lub
administracyjnego organu egzekucyjnego, który pierwszy wszczął egzekucję
(art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.).

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało na tle następującego stanu faktycznego.
Do rachunku bankowego Sławomira Ł. i Henryka S. - wspólników spółki
cywilnej ,,D.-R." - w Banku PKO S.A. skierowana została egzekucja (zajęcie)
prowadzona przez komornika rewiru XXIV przy Sądzie Rejonowym dla Warszawy-
Mokotowa oraz przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, II Oddział w W.,
Inspektorat w W. W związku z tym Zakład Ubezpieczeń Społecznych złożył do
Sądu Rejonowego dla Warszawy-Mokotowa wniosek o wyznaczenie organu
egzekucyjnego do dalszego łącznego prowadzenia egzekucji (art. 773 § 1 k.p.c.).
Sąd ten postanowieniem z dnia 19 listopada 2001 r. stwierdził swą niewłaściwość
miejscową i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu dla Warszawy-Pragi ze
względu na miejsce wszczęcia egzekucji, którym jest siedziba Banku
prowadzącego rachunek dłużników.
Sąd Okręgowy w Warszawie, rozpoznając zażalenie Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych na powyższe postanowienie, przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi
Najwyższemu zagadnienie prawne przytoczone na wstępie. Zdaniem Sądu
Okręgowego, w przypadku zbiegu egzekucji administracyjnej i egzekucji sądowej
do tej samej rzeczy lub prawa majątkowego, sądem rejonowym, w którego okręgu
wszczęto egzekucję, wskazanym w art. 773 k.p.c., jest sąd, w którego okręgu
znajdują się rzeczy lub prawa majątkowe, co do których nastąpił zbieg egzekucji
wszczętej przez komornika i organ administracyjny. Nie jest nim sąd rejonowy, przy
którym działa komornik, gdyż nie wynika to jednoznacznie z brzmienia tego
przepisu, wskazującego na ,,sąd rejonowy, w którego okręgu wszczęto egzekucję",
chyba że egzekucję wszczęto właśnie na obszarze podlegającym jurysdykcji tego
sądu, przy którym działa komornik. W ocenie Sądu Okręgowego, kwestionowana
wykładnia byłaby dopuszczalna, gdyby w treści art. 773 k.p.c. ustawodawca
wskazał jedynie na sąd rejonowy, przy którym działa komornik. Jak zauważył Sąd
Okręgowy, wszczęcie egzekucji następuje przez podjęcie pierwszej czynności
egzekucyjnej, a miejsce jej wszczęcia uzależnione jest od sposobu prowadzonej
egzekucji. W przypadku zajęcia rachunku bankowego dłużnika jest nim siedziba
oddziału lub jednostki banku, prowadzącego rachunek (art. 889 k.p.c.), zatem o
miejscu wszczęcia egzekucji decyduje siedziba jednostki lub oddziału banku, w
którym dokonano zajęcia, a nie okręg urzędowy komornika, do którego wpłynął
wniosek egzekucyjny. Sąd Okręgowy zaznaczył, że stosownie do art. 759 w
związku z art. 773 k.p.c., decyzję w przedmiocie zbiegu egzekucji podejmuje sąd, w
którego okręgu wszczęto egzekucję, a zatem automatyczne przyjęcie, że jest to sąd
rejonowy, przy którym działa komornik, nie znajduje uzasadnienia w brzmieniu tego
przepisu. Z tych samych względów nie będzie właściwy również sąd rejonowy, przy
którym działa komornik, który pierwszy wszczął egzekucję. Art. 773 k.p.c. wyraźnie
odwołuje się do zbiegu egzekucji prowadzonej do tej samej rzeczy lub prawa
majątkowego. Miejsce położenia tych składników majątkowych dla uczestników
postępowania nie budzi zaś wątpliwości, a organom egzekucyjnym ułatwia złożenie
wniosku do właściwego sądu, celem rozstrzygnięcia w przedmiocie zbiegu
egzekucji. Zbędne jest w tym wypadku - zdaniem Sądu Okręgowego - ustalanie,
który organ wszczął egzekucję wcześniej, a który później.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw przedstawionego zagadnienia prawnego znajduje się kwestia
rozumienia użytego w art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. sformułowania ,,sąd
powiatowy (obecnie rejonowy), w którego okręgu wszczęto egzekucję",
określającego podstawę właściwości miejscowej sądu w postępowaniu w wypadku
zbiegu egzekucji sądowej z egzekucją administracyjną. Na tle rozumienia tego
sformułowania powstaje w szczególności kwestia, czy powinno ono być rozumiane
w ten sposób, że za ,,sąd, w którego okręgu wszczęto egzekucję" uznać należy sąd,
w którego okręgu działa (ma swój rewir) komornik (bądź administracyjny organ
egzekucyjny), który wcześniej wszczął egzekucję. Kwestia ta staje się aktualna w
znacznej mierze ze względu na przewidziane w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. Nr 133, poz. 882 ze
zm. - dalej "u.k.s.egz.") uprawnienie wierzyciela do wyboru komornika w granicach
właściwości sądu apelacyjnego. Skorzystanie z tego uprawnienia powoduje
bowiem, że egzekucję prowadzi komornik inny niż komornik miejscowo właściwy,
wskazany w przepisach szczególnych kodeksu postępowania cywilnego (zob. np.
art. 844, 880, 889 § 1, art. 895).
W ujęciu art. 773 k.p.c., zbieg egzekucji administracyjnej i egzekucji sądowej
polega na tym, że każda z tych egzekucji zostaje skierowana do tej samej rzeczy
lub prawa majątkowego. Przyjmuje się w orzecznictwie i w literaturze przedmiotu,
że warunkami zbiegu egzekucji w rozumieniu art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c.
jest identyczność przedmiotu, do którego obie egzekucje są skierowane,
skierowanie egzekucji do tego przedmiotu przez oba organy egzekucyjne oraz
prowadzenie egzekucji przez te organy przeciwko temu samemu dłużnikowi (zob.
np. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1997 r., III CZP 29/97, OSNC
1997, nr 11, poz. 164). W następstwie zbiegu egzekucji administracyjny organ
egzekucyjny oraz komornik wstrzymują czynności egzekucyjne na wniosek
wierzyciela, dłużnika lub z urzędu i przekazują akta egzekucji administracyjnej i
egzekucji sądowej sądowi rejonowemu ,,w którego okręgu wszczęto egzekucję"
celem rozstrzygnięcia, który organ egzekucyjny - sądowy czy administracyjny - ma
dalej łącznie prowadzić obie egzekucje w trybie właściwym dla tego organu.
Podkreślenia na marginesie wymaga, że zagadnienia związane ze zbiegiem
egzekucji sądowej i egzekucji administracyjnej do tej samej rzeczy lub prawa
majątkowego zostały uregulowane niemal w całości w kodeksie postępowania
cywilnego. W szczególności, w zakresie właściwości sądu art. 62 ustawy z dnia 17
czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst: Dz.U. z
2002 r. Nr 110, poz. 968, ze zm.) stanowi jedynie, że w wypadku zbiegu egzekucji
administracyjnej i egzekucji sądowej do tej samej nieruchomości, rzeczy albo prawa
majątkowego lub niemajątkowego, administracyjny organ egzekucyjny wstrzymuje
czynności egzekucyjne na wniosek wierzyciela, zobowiązanego lub z urzędu i
przekazuje akta egzekucji sądowi rejonowemu zgodnie z przepisami kodeksu
postępowania cywilnego.
Dla określenia właściwości miejscowej sądu w sprawie dotyczącej zbiegu
egzekucji, art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. używa sformułowania ,,sąd, w którego
okręgu wszczęto egzekucję". Jako kryterium ustalenia właściwości miejscowej sądu
przyjęte zostało tu zatem kryterium swoistego ,,umiejscowienia" egzekucji w chwili
jej wszczęcia. Należy podkreślić, że z takim samym bądź też podobnym zabiegiem
legislacyjnym przy określaniu właściwości sądu w części II księgi II kodeksu
postępowania cywilnego można spotkać się także w innych przepisach. Przykładem
jest art. 781 § 2 zdanie drugie, art. 843 § 1 lub art. 926 § 1 zdanie drugie k.p.c.
Zwrócić należy uwagę także na art. 1151 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., regulujący
właściwość miejscową w postępowaniu o stwierdzenie wykonalności zagranicznego
orzeczenia. (...)
Wypada wskazać na ogólne rozważania co do właściwości miejscowej sądu w
postępowaniu egzekucyjnym zawarte w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 18 kwietnia 2000 r., III CZP 5/00 (OSP 2000, nr 11, poz. 165). Sąd Najwyższy
dokonał, w ślad za doktryną, podziału funkcji sądu w postępowaniu egzekucyjnym,
podnosząc, że sąd występuje w tym postępowaniu jako organ egzekucyjny
dokonujący czynności egzekucyjnych (np. w art. 1049-1051 k.p.c.) lub jako sąd
egzekucyjny, wykonujący czynności, które nie zmierzają bezpośrednio do realizacji
tytułu wykonawczego (np. art. 767, 768, 821, 914 k.p.c.). W wypadku zbiegu
egzekucji (art. 773 k.p.c.) sąd orzeka jako sąd egzekucyjny.
W odniesieniu do pełnienia funkcji sądu egzekucyjnego Sąd Najwyższy
stwierdził ogólnie, że kodeks postępowania cywilnego nie zawiera przepisów o
właściwości miejscowej. Zarówno w stanie prawnym obowiązującym przed
wejściem w życie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i
egzekucji i przewidzianego w art. 8 prawa wyboru komornika, jak obecnie, a więc
po wejściu w życie wymienionej ustawy, w świetle art. 758 i 759 k.p.c. należy
przyjmować, zdaniem Sądu Najwyższego wyrażonym w tym orzeczeniu, że -
wobec braku jednoznacznego uregulowania miejscowej właściwości sądu
egzekucyjnego - istniejąca pomiędzy tym sądem a komornikiem więź procesowa
powoduje, iż sądem egzekucyjnym jest zawsze sąd, przy którym działa komornik
prowadzący egzekucję. W wypadku prowadzenia egzekucji przez komornika
właściwego według ustawy sądem egzekucyjnym jest więc sąd, w którego okręgu
ten komornik działa, w wypadku zaś dokonania przez wierzyciela wyboru komornika
na podstawie art. 8 u.k.s.egz., sądem takim będzie sąd, w którego okręgu działa
wybrany komornik. Przyjmując trafność założenia Sądu Najwyższego, że sąd
orzekający w przypadku zbiegu egzekucji jest sądem egzekucyjnym, a nie organem
egzekucyjnym, można twierdzić, iż właściwość miejscowa tego sądu powinna być
ustalana jako właściwość funkcyjna dla komornika wybranego przez wierzyciela do
prowadzenia egzekucji. Oznaczałoby to, że sądem egzekucyjnym orzekającym w
przypadku zbiegu egzekucji powinien być sąd, w którego okręgu działa komornik
prowadzący egzekucję, niezależnie od tego, czy jest to komornik właściwy z mocy
przepisów kodeksu postępowania cywilnego, czy też wybrany przez wierzyciela na
podstawie art. 8 u.k.s.egz.
Na tle art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. rozważania wymagają trzy warianty
rozumienia określenia: ,,sąd rejonowy w którego okręgu wszczęto egzekucję".
Według wariantu pierwszego, sądem takim jest sąd, w którego okręgu znajduje się
rzecz lub prawo majątkowe, do którego skierowane zostały egzekucja sądowa i
egzekucja administracyjna, według drugiego - sąd, w którego okręgu ma siedzibę
administracyjny organ egzekucyjny komornik, który pierwszy wszczął egzekucję,
niezależnie od tego, czy jest to komornik właściwy z mocy przepisów kodeksu
postępowania cywilnego do prowadzenia danej egzekucji, czy też wybrany przez
wierzyciela w trybie art. 8 u.k.s.egz., natomiast według trzeciego - sąd, w którego
okręgu działa komornik właściwy do przeprowadzenia danej egzekucji według
przepisów kodeksu postępowania cywilnego, niezależnie od tego, czy ten właśnie
komornik, czy też komornik wybrany przez wierzyciela prowadzi egzekucję z rzeczy
lub prawa majątkowego, co do których nastąpił zbieg z egzekucją administracyjną.
Trzeci z wymienionych wariantów trzeba odrzucić, albowiem odwołuje się on
do wykładni sprzecznej z art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., w którym użyto
określenia ,,sąd rejonowy w którego okręgu wszczęto egzekucję".
Nie należy także przyjmować wariantu pierwszego. Jak wspomniano, zbieg
egzekucji sądowej i egzekucji administracyjnej w ujęciu art. 773 k.p.c. polega na
tym, że komornik oraz administracyjny organ egzekucyjny kierują czynności
egzekucyjne do tej samej rzeczy lub prawa majątkowego. Prima facie można by
więc przypuszczać, że sądem właściwym do rozstrzygnięcia o tym, który z organów
egzekucyjnych - komornik czy administracyjny organ egzekucyjny - ma dalej
łącznie prowadzić obie egzekucje z danej rzeczy lub prawa majątkowego, powinien
być właśnie ten sąd, w którego okręgu znajduje się ta rzecz lub to prawo
majątkowe. Przypuszczenie takie mogłoby się wydawać tym bardziej oczywiste, że
sąd, w którego okręgu położona jest rzecz lub ,,znajduje się" prawo majątkowe, w
stosunku do których nastąpił zbieg egzekucji sądowej i egzekucji administracyjnej,
mógłby być uznany za sąd, który jest ,,najbliższy" miejscu rzeczywistego
prowadzenia obu egzekucji.
Przeciwko takiemu stanowisku przemawiają dwa istotne argumenty.
Po pierwsze, ustawodawca użył w art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. zwrotu
,,sąd, w którego okręgu wszczęto egzekucję", a nie sformułowania ,,sąd, w którego
okręgu znajduje się rzecz lub prawo, do których skierowane zostały egzekucja
sądowa i egzekucja administracyjna". Gdyby zamierzeniem ustawodawcy było
określenie właściwości miejscowej sądu do orzekania w przedmiocie zbiegu
egzekucji w ten sposób, że miałby to być sąd, w którego okręgu znajduje się rzecz
lub prawo majątkowe, w stosunku do których nastąpił zbieg egzekucji, to zawarłby
w art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. odpowiednie sformułowanie wyraźnie na to
wskazujące. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na fakt, że w tych
przypadkach, w których ustawodawca miejsce położenia rzeczy lub prawa
majątkowego, do których kierowana ma być egzekucja, chciał podnieść do rangi
okoliczności uzasadniającej właściwość miejscową w postępowaniu egzekucyjnym
(sądu albo komornika), wyraźnie wskazał na to w odnośnych przepisach (zob. np.
art. 844 § 1, art. 895 § 1 zdanie drugie, art. 921 § 1 k.p.c.).
Po drugie, przyjęcie, że sądem, w którego okręgu wszczęto egzekucję, w
rozumieniu art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c. powinien być sąd, w którego okręgu
znajduje się rzecz lub prawo majątkowe, co do których nastąpił zbieg egzekucji
sądowej i egzekucji administracyjnej, prowadziłoby do prostych wniosków w
zakresie określenia sądu właściwego miejscowo do orzekania w przedmiocie
zbiegu egzekucji tylko w odniesieniu do tych wypadków, gdy egzekucja kierowana
byłaby do ruchomości albo nieruchomości, gdyż tylko wówczas umiejscowienie tych
rzeczy nie rodziłoby większych problemów. W odniesieniu natomiast do praw
majątkowych sprawa nie przedstawiałaby się już tak prosto; niezbędne byłoby
sięgnięcie do budzących wątpliwości koncepcji doktrynalnych co do umiejscowienia
wierzytelności, udziałów, akcji czy innych praw majątkowych. Konieczne mogłoby
się zatem okazać sięganie po kryteria pozanormatywne. Ponadto budzący
wątpliwości zwrot ,,sąd,w którego okręgu wszczęto egzekucję" zastąpiony zostałby
jedynie inną formułą, wywołującą w wielu wypadkach nie mniejsze wątpliwości.
Tak więc trafny jest wariant drugi. Przyjmując założenie, zgodnie z którym sąd
wyznaczający organ egzekucyjny do dalszego łącznego prowadzenia egzekucji w
razie zbiegu egzekucji, o którym mowa w art. 773 § 1 zdanie pierwsze k.p.c., działa
jako sąd egzekucyjny, a nie jako organ egzekucyjny dokonujący czynności
egzekucyjnych, oraz mając na względzie występującą niewątpliwie w przepisach
kodeksu postępowania cywilnego prawidłowość, że właściwość miejscowa sądu
egzekucyjnego jest właściwością pochodną od właściwości miejscowej działającego
w okręgu tegoż sądu komornika, trzeba uznać, iż sądem, w którego okręgu
wszczęto egzekucję w rozumieniu powołanego przepisu powinien być ten sąd
rejonowy, w którego okręgu działa (ma swój rewir) komornik sądowy lub
administracyjny organ egzekucyjny, który pierwszy wszczął egzekucję do rzeczy lub
prawa majątkowego, do których egzekucję skierował również drugi wymieniony
organ egzekucyjny.
Na rzecz przyjęcia takiego stanowiska przemawia również ustawowe
rozstrzygnięcie przypadku dotyczącego zbiegu egzekucji prowadzonych przez
różnych komorników, a skierowanych do tych samych rzeczy, wierzytelności lub
praw; w takiej sytuacji - według art. 7731 § 1 k.p.c. - dalszą egzekucję prowadzi
komornik, który pierwszy wszczął egzekucję, ale nie stosuje się tego do egzekucji z
nieruchomości.
Kryterium pierwszeństwa wszczęcia egzekucji jest łatwe do uchwycenia, art.
805 § 1 k.p.c. stanowi bowiem, że przy pierwszej czynności egzekucyjnej doręcza
się dłużnikowi zawiadomienie o wszczęciu egzekucji, z podaniem treści tytułu
wykonawczego i wymienieniem sposobu egzekucji. Przez pierwszą czynność
egzekucyjną, według tego przepisu, rozumie się pierwszą czynność organu
egzekucyjnego podjętą wobec dłużnika. Przy egzekucji świadczeń pieniężnych
będzie to zajęcie określonych składników jego majątku (845 § 1, art. 881, 889 § 1
pkt 1, art. 896 § 1 k.p.c.), przy egzekucji świadczeń niepieniężnych - odebranie
dłużnikowi rzeczy ruchomej w egzekucji o wydanie ruchomości (art. 1041 k.p.c.)
albo doręczenie dłużnikowi wezwania do dobrowolnego wykonania obowiązku
wydania nieruchomości lub statku i opróżnienia pomieszczenia (art. 1046 k.p.c.).
Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy jedynie właściwości miejscowej
sądu rejonowego powołanego do wydania postanowienia w przedmiocie
wyznaczenia organu egzekucyjnego do dalszego łącznego prowadzenia egzekucji
w sytuacji z art. 773 § 1 k.p.c., nie dotyczy natomiast kryteriów tego wyznaczenia
(np. stanu zaawansowania każdego z postępowań, rodzaju egzekwowanych
obowiązków) i dlatego na ich temat Sąd Najwyższy nie wypowiada się.
Z powyższych przyczyn Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art.
390 § 1 k.p.c.).