Uchwała z dnia 27 listopada 2003 r., III CZP 80/03

Sędzia SN Mirosław Bączyk (przewodniczący)
Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
Sędzia SN Zbigniew Strus

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marii B. przeciwko Władysławowi T. o
zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 27
listopada 2003 r., zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy we
Wrocławiu postanowieniem z dnia 1 sierpnia 2003 r.:
"Czy brak w postanowieniu o dział spadku rozstrzygnięcia w przedmiocie
odsetek od zasądzonej na podstawie art. 212 § 3 k.c. spłaty wyłącza możliwość ich
dochodzenia na podstawie art. 481 § 1 k.c.?"
podjął uchwałę:

Brak rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu o dziale spadku o
wysokości i terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej spłaty nie uzasadnia
zarzutu powagi rzeczy osądzonej w procesie o zapłatę odsetek za opóźnienie
w dokonaniu spłaty.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozpoznania
wyłoniło się przy rozstrzyganiu sprawy na skutek zażalenia powódki na
postanowienie Sądu pierwszej instancji odrzucające pozew o zapłatę odsetek od
zasądzonej prawomocnym postanowieniem z dnia 6 grudnia 1996 r. spłaty z tytułu
działu spadku płatnej w terminie trzech miesięcy od daty prawomocności
postanowienia. Sąd Rejonowy uznał, że niedopuszczalne jest dochodzenie odsetek
w odrębnym procesie, jeżeli w postanowieniu o dziale spadku zasądzono spłatę, nie
orzekając o odsetkach.
Rozpoznając zażalenie powódki, Sąd Okręgowy zwrócił uwagę na wątpliwości
odnośnie do stanowiska, że brak w postanowieniu działowym orzeczenia w
przedmiocie odsetek wyłącza możliwość ich dochodzenia w oparciu o przepis art.
481 § 1 k.c. Wskazując na rozbieżne stanowiska reprezentowane w piśmiennictwie
oraz w orzecznictwie zarówno co do charakteru odsetek, o których stanowi art. 212
§ 3 k.c., jak i procesowych skutków pominięcia orzeczenia o nich w sentencji
postanowienia działowego, Sąd drugiej instancji dostrzegł niekorzystne skutki
uznania, że brak orzeczenia o odsetkach skutkuje powagą rzeczy osądzonej i
prowadzi do niedopuszczalności dochodzenia odsetek w odrębnym procesie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sformułowanie zagadnienia prawnego w sentencji postanowienia Sądu
Okręgowego nie jest w pełni precyzyjne. Uwzględniając treść uzasadnienia tego
postanowienia, należy przyjąć, że istota zagadnienia sprowadza się do
rozstrzygnięcia kwestii, czy pominięcie w sentencji prawomocnego postanowienia o
dziale spadku orzeczenia w przedmiocie odsetek od zasądzonej spłaty skutkuje
również w tym zakresie powagą rzeczy osądzonej, a w konsekwencji wyłącza
dochodzenie w odrębnym postępowaniu roszczenia o zapłatę odsetek z tytułu
opóźnienia w zapłacie zasądzonej spłaty wskutek przekroczenia terminu
określonego w postanowieniu działowym. Innymi słowy, chodzi o ocenę skutków
braku zamieszczenia rozstrzygnięcia o odsetkach w sentencji prawomocnego
postanowienia o dziale spadku, a w szczególności o określenie granic powagi
rzeczy osądzonej takiego postanowienia i ewentualnej prekluzji roszczeń
nierozpoznanych w postępowaniu działowym.
W uchwale z dnia 25 czerwca 1971 r., III CZP 34/71 (OSNC 1972, nr 4, poz.
62) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że skoro art. 212 § 3 k.c. nakłada na sąd
obowiązek dokonania z urzędu oznaczenia wysokości i terminu uiszczenia odsetek,
to w razie pominięcia przez sąd rozstrzygnięcia w tym przedmiocie uczestnik
powinien wnieść środek zaskarżenia lub złożyć wniosek o uzupełnienie orzeczenia,
a jeżeli tego nie uczynił, nie może dochodzić zapłaty tych odsetek w drodze
odrębnego procesu. Uchwała ta spotkała się z aprobatą większości przedstawicieli
piśmiennictwa, choć został wyrażony także pogląd, że brak rozstrzygnięcia o
odsetkach w postanowieniu działowym może być uzupełniony na podstawie art. 351
k.p.c. bądź w drodze odrębnego procesu o należne odsetki.
Zwolennicy pierwszego stanowiska wskazywali na obowiązek orzeczenia
przez sąd z urzędu w przedmiocie określonym w art. 212 § 3 k.c. oraz twierdzili - z
powołaniem się na art. 618 w związku z art. 684 oraz art. 685 i 688 k.p.c. - że w
postępowaniu o dział spadku chodzi o załatwienie całokształtu roszczeń, jakie
powstały między spadkobiercami. Rozstrzygnięcia w zakresie wszystkich
elementów określonych w art. 212 § 3 k.c. traktowali jako integralne, obligatoryjne
składniki każdego postanowienia w sprawie o dział spadku, a brak wyraźnego
rozstrzygnięcia o wysokości i terminie uiszczenia odsetek od spłat lub dopłat w
sentencji postanowienia o dziale spadku uznawali za negatywne rozstrzygnięcie
przez sąd tej kwestii, ze skutkiem w postaci powagi rzeczy osądzonej także w tym
zakresie.
Zwolennicy odmiennego poglądu - choć aprobowali powyższe stanowisko w
części sprowadzającej się do stwierdzenia, że w postępowaniu o dział spadku sąd
orzeka z urzędu w zakresie elementów określonych w art. 212 § 3 k.c. - uważali, iż
pominięcie w tzw. postanowieniu działowym rozstrzygnięcia o odsetkach oznacza
nieistnienie negatywnego orzeczenia w tym zakresie. W konsekwencji przyjmowali
brak powagi rzeczy osądzonej, pozwalający na dochodzenie w odrębnym
postępowaniu odsetek za opóźnienie w uiszczeniu spłaty. Również w najnowszym
orzecznictwie pogląd ten wydaje się być aprobowany. W postanowieniu z dnia 6
listopada 2002 r., III CKN 1372/00 ("Izba Cywilna" 2003, nr 7-8, s. 51) Sąd
Najwyższy stwierdził, że zasądzenie przez sąd spłat bez oznaczenia wysokości i
terminu uiszczenia odsetek nie narusza art. 212 § 3 k.c., orzeczenie takie oznacza
bowiem, iż spłaty zasądzone zostały bez odsetek. Wymienione orzeczenie daje
więc podstawę do sformułowania poglądu, że brak w postanowieniu dokonywanego
z urzędu rozstrzygnięcia o wysokości i terminie uiszczenia odsetek wskazuje na to,
iż sąd nie wydał w tym zakresie orzeczenia, co wyłącza możność wniesienia środka
zaskarżenia.
Udzielenie odpowiedzi na przedstawione Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne nie może abstrahować od charakteru odsetek
od spłat lub dopłat, o których mowa w art. 212 § 3 k.c. Według jednego stanowiska,
odsetki, o których stanowi wymieniony przepis, są odsetkami za opóźnienie.
Stanowisko takie zaprezentował Sąd Najwyższy w uchwale Pełnego Składu Izby
Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r., III CZP 12/69, (OSNCP 1970, nr 3, poz. 39) oraz
przeważająca część piśmiennictwa.
Zgodnie z innym stanowiskiem, odsetki przyznawane na podstawie art. 212 §
3 k.c. od spłaty lub dopłaty zasądzonej w postanowieniu w sprawie o dział spadku
mają mieszany, podwójny charakter: odsetek tzw. kredytowych, będących
wynagrodzeniem za korzystanie z pieniędzy należących do innej osoby, i odsetek
za opóźnienie. Stanowisko to wyraził Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 czerwca
1984 r., III CZP 21/84 (OSNCP 1984, nr 12, poz. 221), a następnie podtrzymał w
wyroku z dnia 22 kwietnia 1997 r., III CKN 36/96 (nie publ.).
W piśmiennictwie zaprezentowane zostało również stanowisko sprowadzające
się do stwierdzenia, że odsetki uregulowane w art. 212 § 3 k.c. mają jedynie
charakter odsetek kapitałowych (kredytowych), stanowiących formę wynagrodzenia
za korzystanie z pieniędzy należnych innej osobie.
Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę podziela
stanowisko dominujące zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie,
sprowadzające się do stwierdzenia, że odsetki wskazane w art. 212 § 3 k.c. mogą
mieć mieszany charakter, tzn. mogą być odsetkami kapitałowymi (kredytowymi),
oraz odsetkami za opóźnienie, przysługującymi w wypadku uchybienia terminowi
dokonania dopłaty lub spłaty. Przyjęcie mieszanego charakteru odsetek nie wyłącza
jednak obowiązku orzekania o nich przez sąd z urzędu na podstawie art. 212 § 3
k.c. tylko w odniesieniu do odsetek kapitałowych, w związku z czym orzekanie o
odsetkach nie mających takiego charakteru byłoby jedynie uprawnieniem, a nie
obowiązkiem sądu. Nie oznacza to, że odsetki te mają charakter mieszany w
każdym czasie. Przeciwnie, można wskazać i wyraźnie oddzielić okresy, w których
zasądzone odsetki mają wyłącznie charakter kapitałowy. Stanowią one wówczas
ekwiwalent za czasowe korzystanie przez innego uczestnika postępowania ze
środków stanowiących spłatę (dopłatę), należną uprawnionemu uczestnikowi
postępowania. Chodzi tu więc o ekwiwalent za korzystnie z tych środków w okresie
poprzedzającym określony postanowieniem działowym termin uiszczenia spłaty.
Tylko do odsetek mających charakter kapitałowy może odnosić się zasada
koncentracji orzekania, m.in. w postępowaniu o dział spadku, wynikająca z art. 618
§ 1, art. 686 i 688 k.p.c., z konsekwencjami na wypadek jej uchybienia określonymi
w art. 618 § 3 k.p.c., gdyż tylko odsetki należne za okres do nadejścia określonego
w prawomocnym postanowieniu terminu dokonania spłaty można traktować jako
przedmiot wzajemnych roszczeń spadkobierców z tytułu przysługujących im praw.
W odsetkach o takim charakterze można także dostrzegać ekwiwalent
przysługującego spadkobiercy udziału we wspólności przedmiotu należącego do
spadku, spłaty (dopłaty) zasądzane w postanowieniu działowym są bowiem
równowartością udziału spadkobiercy w spadku. Jeżeli więc sąd odracza termin
dokonania spłaty, to wobec konieczności uwzględnienia zjawisk rynkowych (np.
inflacji), powinien zadbać z urzędu o to, aby wartość spłaty w określonym w
postanowieniu terminie jej uiszczenia odpowiadała wartości przysługującego
spadkobiercy udziału.
Wynikający z art. 316 § 1 w związku z art. 13 § 2 k.p.c. obowiązek brania za
podstawę przy orzekaniu stanu rzeczy istniejącego w chwili zamknięcia rozprawy
oznacza, że sąd zobowiązany jest do uwzględnienia okoliczności z tej właśnie
chwili i może posługiwać się jedynie kryteriami pozwalającymi na przewidywalne
określenie wysokości i terminu uiszczenia wyłącznie odsetek o charakterze
kapitałowym. W postanowieniach tzw. działowych niezbędne jest uwzględnienie
wzajemnej zależności rozstrzygnięć, w tym także o odsetkach, istnieje bowiem
konieczność uwzględnienia w chwili zamknięcia rozprawy, kto z uczestników był
posiadaczem rzeczy, jaka była data jej wydania temu, komu została przyznana i jak
kształtuje się związana z tym faktem ewentualna utrata (lub uzyskanie) korzyści z
rzeczy lub jej części. Wyważona i właściwa ocena tych elementów, w chwili
orzekania oraz uzasadnione interesy, a także sytuacja życiowa każdej z osób
zobowiązanych i uprawnionych do spłat (dopłat) może usprawiedliwiać oznaczenie
wysokości i terminu uiszczenia odsetek, traktowanych wówczas wyłącznie jako
rodzaj wynagrodzenia za korzystanie z pieniędzy należących do innej osoby (por.
uzasadnienie uchwał Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 1984 r., III CZP 21/84 i
z dnia 21 listopada 1977 r., III CZP 79/77, OSNCP 1978, nr 8, poz. 132).
Uwzględniając powyższe należy stwierdzić, że obowiązek sądu orzekania z
urzędu w przedmiocie określonym w art. 212 § 3 k.c. obejmuje wyłącznie
orzeczenie o wysokości i terminie uiszczenia odsetek o charakterze kapitałowym,
tylko bowiem odsetki tego rodzaju mogą być traktowane jako przedmiot
wzajemnych roszczeń pomiędzy współspadkobiercami z tytułu posiadania
poszczególnych przedmiotów spadkowych i innych elementów uwzględnianych przy
dokonywaniu działu spadku, o których mowa w art. 686 k.p.c.
Przedmiotem takich roszczeń nie są natomiast odsetki należne z tytułu
opóźnienia, powstałego wskutek uchybienia przez zobowiązanego określonemu w
postanowieniu działowym terminowi dokonania spłaty. Odsetki te są sankcją
cywilnoprawną o uniwersalnym charakterze, przewidzianą w art. 481 § 1 k.c.,
związaną z określonym w tym przepisie zachowaniem się każdego dłużnika, nie
wyłączając także współspadkobiercy, który opóźnia się ze spełnieniem świadczenia
pieniężnego w postaci dokonania spłaty określonej w postanowieniu o dziale
spadku. Jeżeli więc w orzeczeniu tym nie zamieszczono wyraźnego rozstrzygnięcia
w przedmiocie odsetek należnych z tytułu uchybienia terminowi dokonania spłaty, to
brak ten nie może być utożsamiany z istnieniem orzeczenia negatywnego i w
konsekwencji przesądzać istnienia powagi rzeczy osądzonej. Przeciwny wniosek
pozbawiałby spadkobiercę uprawnionego do spłaty prawa skutecznego
dochodzenia odsetek za czas opóźnienia na podstawie art. 481 § 1 k.c., w sytuacji,
w której art. 212 § 3 k.c. nie daje dostatecznych podstaw do wyłączenia stosowania
ogólnych przepisów o skutkach niewykonania zobowiązań.
W rezultacie dokonanych rozważań za zasadne należy uznać stanowisko, że
brak rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu o dział spadku o wysokości i
terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej spłaty nie uzasadnia zarzutu powagi
rzeczy osądzonej w procesie o zapłatę odsetek za opóźnienie w dokonaniu spłaty.
Powyższe rozważania uzasadniają na podstawie art. 390 k.p.c. podjęcie
uchwały przytoczonej na wstępie.