Uchwała z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 77/04

Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Antoni Górski

Sąd Najwyższy w sprawie ze skargi powoda Krzysztofa Ś. o wznowienie
postępowania na skutek zażalenia powoda na postanowienie Sądu Rejonowego w
Wałbrzychu z dnia 21 maja 2004 r. w sprawie przeciwko Gminie W. po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 stycznia 2005 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Świdnicy postanowieniem z
dnia 30 września 2004 r.:
"Czy w razie zaskarżenia skargą o wznowienie postępowania, z przyczyn
opartych o przepis art. 403 § 2 k.p.c., wyroków sądów różnych instancji, sądem
właściwym do wznowienia jest sąd drugiej instancji, jeżeli oddalił on apelację?"
podjął uchwałę:

Sąd drugiej instancji, który oddalił apelację, jest właściwy do wznowienia
postępowania na podstawie art. 403 § 2 k.p.c.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 21 maja 2004 r. Sąd Rejonowy w Wałbrzychu odrzucił
skargę powoda Krzysztofa Ś. o wznowienie postępowania z przyczyn
wymienionych w art. 403 § 2 k.p.c., uznając, że nie opiera się ona na ustawowej
podstawie wznowienia. W sprawie, której dotyczy skarga, Sąd Rejonowy w
Wałbrzychu oddalił powództwo Krzysztofa Ś., a jego apelacja od tego orzeczenia
została oddalona wyrokiem Sądu Okręgowego w Wałbrzychu.
Rozpoznając zażalenie na postanowienie odrzucające skargę o wznowienie,
Sąd Okręgowy powziął wątpliwość co do właściwości sądu do rozpoznania skargi.
Jej rozstrzygnięcie zależy od oceny, czy sąd drugiej instancji, który oddalił apelację
jest sądem ostatnio orzekającym co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie
drugie k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wykładnia sformułowania ,,sąd, który ostatni orzekał co do istoty sprawy"
budziła wątpliwości jeszcze w okresie międzywojennym na tle art. 477 k.p.c. z
1930 r., którego brzmienie było identyczne z brzmieniem art. 405 k.p.c. Najszerzej
umotywowane i najbardziej miarodajne stanowisko zostało wyrażone w orzeczeniu
z dnia 26 kwietnia 1935 r., C III 270/35 (Zb.Urz. 1935, poz. 500), w którym Sąd
Najwyższy stwierdził, że do wznowienia postępowania z przyczyn restytucyjnych
właściwy jest sąd pierwszej instancji, jeżeli sprawa została zakończona
prawomocnym wyrokiem tego sądu, sąd drugiej instancji, jeżeli sprawa została
ukończona w tej instancji wyrokiem merytorycznym (który nie został zaskarżony
albo został zaskarżony, lecz skarga kasacyjna została odrzucona lub oddalona)
oraz Sąd Najwyższy, jeżeli wydał wyrok merytoryczny na podstawie art. 439 k.p.c. z
1930 r. Wskazano, że przez orzeczenia co do istoty sprawy należy rozumieć
rozstrzygnięcia merytoryczne, którymi są wyroki sądu pierwszej instancji
uwzględniające lub oddalające powództwo, wyroki sądu drugiej instancji
zmieniające takie wyroki sądu pierwszej instancji lub zatwierdzające je (stanowiły
one odpowiednik obecnych orzeczeń oddalających apelację) oraz wyroki Sądu
Najwyższego wydane na podstawie art. 439 k.p.c. z 1930 r. (odpowiadającego art.
39315 k.p.c.). Sąd Najwyższy podkreślił, że przez orzeczenie co do istoty sprawy
należy rozumieć bezpośrednie merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy (istoty sporu)
na podstawie ustaleń stanu faktycznego.
Odmienne stanowisko zaprezentowano po zmianie systemu środków
odwoławczych, co było wynikiem zastąpienia systemu trójinstancyjnego z apelacją i
kasacją systemem dwuinstancyjnym z rewizją (ustawa z dnia 20 lipca 1950 r. o
zmianie przepisów postępowania w sprawach cywilnych, Dz.U. Nr 38, poz. 349). W
uzasadnieniu uchwały z dnia 16 grudnia 1954 r., 2 CO 61/54, (OSN 1957, nr 1, poz.
3) Sąd Najwyższy wyeksponował charakter postępowania rewizyjnego, w którym
funkcja sądu drugiej instancji polega na kontroli zasadności i legalności orzeczeń
sądów pierwszej instancji. Wyraził także pogląd, że przy rozstrzyganiu wątpliwości,
który sąd jest właściwy do rozpoznania skargi o wznowienie postępowania, jako
zasadę należy przyjąć właściwość sądu pierwszej instancji. Z tych względów
stwierdzono, że w wypadku oddalenia rewizji do wznowienia postępowania z
przyczyn innych niż nieważność właściwy jest sąd pierwszej instancji, także w
wypadku przeprowadzenia przez sąd rewizyjny dowodu z dokumentów.
Problem stracił znaczenie z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 17 listopada
1964 r. - kodeks postępowania cywilnego, art. 405 przewidywał bowiem, że do
wznowienia postępowania właściwy jest sąd, który wydał zaskarżony wyrok, a gdy
zaskarżono wyroki sądów różnych instancji - sąd instancji wyższej. Powrócił jednak
w wyniku zmiany dokonanej przez ustawę z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie
Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej -
Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania
administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 43, poz. 189), przywracającej regulację
odpowiadającą brzmieniu art. 447 k.p.c. z 1930 r., w tym - ponownie wzbudzające
kontrowersje - brzmienie zdania drugiego, zgodnie z którym do wznowienia
postępowania na podstawie innej niż nieważność właściwy jest sąd, który ostatnio
orzekał co do istoty sprawy. (...)
Kodeks postępowania cywilnego posługuje się pojęciem ,,istoty sprawy" w
różnych kontekstach, w związku z czym jego wyjaśnienie nie zawsze jest
bezpośrednio przydatne dla rozważanej kwestii (np. art. 25 § 2, art. 105 § 1, art.
202 zdanie pierwsze, art. 221, 386 § 4, art. 1105 § 3, art. 1124 § 1). Większe
znaczenie mają przepisy, które operują pojęciem ,,orzeczenia co do istoty sprawy".
Trzeba wyróżnić przepisy traktujące o orzeczeniach co do istoty sprawy w
postępowaniu nieprocesowym (art. art. 518, 5191 § 1, 521, 523 k.p.c.), gdyż w
wypadkach tych chodzi o odróżnienie postanowień co do istoty sprawy
(merytorycznych, rozstrzygających kwestie materialnoprawne), zrównanych z
wyrokami wydawanymi w postępowaniu procesowym, od postanowień formalnych
(procesowych, wpadkowych), rozstrzygających tylko kwestie dotyczące
postępowania. W tych przepisach pojęcie ,,orzeczenia co do istoty sprawy" wyraźnie
dotyczy charakteru orzeczenia, mającego w trybie postępowania nieprocesowego
zawsze formę postanowienia, a nie jego treści, dlatego z rozważanego punku
widzenia nie ma też zasadniczego znaczenia, że gdy w art. 5191 § 1 k.p.c. mówi się
o dopuszczalności kasacji od wydanych przez sąd drugiej instancji postanowień co
do istoty sprawy, jest oczywiste, że chodzi nie tylko o orzeczenia reformatoryjne, ale
także o orzeczenia oddalające apelację. Zaskarżalność kasacją postanowień co do
istoty jest związana z charakterem orzeczenia (merytorycznym, w odróżnieniu od
formalnego), bez względu na jego treść, oczywiście z wyjątkiem uchylających i
przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania, jako niekończących
postępowania, i takie jest znaczenie sformułowania użytego w art. 5191 k.p.c.
Inaczej rzecz się przedstawia, gdy chodzi o znaczenie określenia użytego w
art. 386 § 1 k.p.c., zgodnie z którym w razie uwzględnienia apelacji sąd drugiej
instancji zmienia zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy. Analogiczna
formuła występuje w art. 39315 k.p.c. przewidującym, przy spełnieniu wskazanych
tam przesłanek, że Sąd Najwyższy może zmienić zaskarżony wyrok i orzec co do
istoty sprawy. Brzmienie art. 386 § 1 k.p.c. może sugerować, że tylko taki wyrok jest
orzeczeniem co do istoty sprawy, na co wskazuje stanowisko zajęte przez Sąd
Najwyższy w postanowieniu z dnia 2 lutego 2002 r., I PZ 47/02 (OSNAP 2004, nr 9,
poz. 159), a także w postanowieniach z dnia 5 grudnia 1996 r., I PKN 28/96
(OSNAPUS 1997, nr 13, poz. 236) i z dnia 14 stycznia 1999 r., II UKN 417/98
(OSNAPUS 2000, nr 6, poz. 254). Sąd Najwyższy stwierdził, że z art. 386 § 1 k.p.c.
wyraźnie wynika, iż sąd drugiej instancji orzeka co do istoty tylko wtedy, gdy wydaje
orzeczenie reformatoryjne i wobec tego - a contrario - w przypadkach wydania
innych wyroków, za sąd, który orzekał co do istoty sprawy można uznać tylko sąd
pierwszej instancji.
W tym miejscu należy poczynić dwie uwagi; po pierwsze, brzmienie art. 386 §
1 k.p.c. nie stanowi kategorycznej i wystarczającej podstawy do uznania, że żadne
inne orzeczenie niż reformatoryjne nie może być uznane za rozstrzygające o istocie
sprawy, i po drugie, wymienione orzeczenia z 1996 i 1999 r. zostały wydane co
prawda na tle nowego brzmienia art. 386 § 1 k.p.c., ale jeszcze w systemie
rewizyjnym, gdyż w obu tych sprawach sądy drugiej instancji oddalały rewizję.
Wyrażony pogląd nie może być więc traktowany jako miarodajny dla obecnych
rozważań ze względu na zasadniczą różnicę charakteru postępowania i orzeczeń
sądu drugiej instancji w systemie rewizyjnym i w systemie apelacyjnym.
Tymczasem właśnie charakter obu postępowań odwoławczych i funkcji sądu
odwoławczego należy uznać za najpoważniejszą przesłankę rozstrzygnięcia
rozważanego zagadnienia. Takie założenie było podstawą orzeczeń Sądu
Najwyższego, w których stwierdzono, że sąd drugiej instancji, który oddalił apelację,
jest sądem ostatnio orzekającym co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie
drugie k.p.c. (postanowienia z dnia 5 czerwca 2001 r., IV CO 17/01, z dnia 22
grudnia 2003 r., III CO 24/03, nie publ. i z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CZP 11/04,
OSNC 2004, nr 12, poz. 206). Za orzeczenia co do istoty uznał Sąd Najwyższy
zarówno orzeczenia reformatoryjne, jak i oddalające apelację w uzasadnieniu
uchwały składu siedmiu sędziów z dnia 23 marca 1999 r., której nadano moc
zasady prawnej, III CZP 59/98 (OSNC 1999, nr 7-8, poz. 124).
Charakter obowiązującego systemu środków odwoławczych jednoznacznie
przemawia na rzecz tezy, że sąd apelacyjny orzeka co do istoty sprawy zarówno
wtedy, gdy zmienia wyrok sądu pierwszej instancji, jak i wtedy, gdy oddala apelację.
Istota postępowania apelacyjnego była przedmiotem licznych orzeczeń Sądu
Najwyższego, a ustalone już i zasadniczo jednolite rozumienie charakteru tego
postępowania nie wymaga szczegółowego prezentowania w ramach niniejszych
rozważań. Wskazać należy tylko zasadnicze jego cechy.
Sąd drugiej instancji, prowadząc postępowanie wywołane wniesieniem
apelacji, rozpoznaje sprawę (art. 378 § 1 k.p.c.). Postępowanie apelacyjne, będąc
postępowaniem odwoławczym i kontrolnym, ma jednocześnie charakter
postępowania rozpoznawczego i stanowi kontynuację merytorycznego rozpoznania
sprawy. W systemie apelacyjnym sąd odwoławczy jest przede wszystkim instancją
merytoryczną, a nie kontrolną, jak w systemie rewizyjnym (por. np. wyrok z dnia 13
kwietnia 2000 r., III CKN 812/98, OSNC 2000, nr 10, poz. 193). Sąd drugiej instancji
rozpoznaje sprawę merytorycznie i samodzielnie - niezwiązany zarzutami apelacji -
dokonuje oceny prawnej, z ograniczeniem wynikającym tylko z granic zaskarżenia
(por. uzasadnienie postanowienia z dnia 4 października 2002 r., III CZP 62/02,
OSNC 2004, nr 1, poz. 7). Sąd drugiej instancji nie może poprzestać na
ustosunkowaniu się do zarzutów apelacyjnych, ma bowiem obowiązek poczynić
własne ustalenia i ocenić je z punku widzenia prawa materialnego; sąd ten musi
dokonać własnych ustaleń faktycznych, a dowody przeprowadzone w postępowaniu
pierwszoinstancyjnym są przedmiotem jego własnej swobodnej oceny, podobnie jak
nowe fakty i dowody, o które może być uzupełnione postępowanie w drugiej
instancji (por. m.in. uzasadnienie uchwały składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98).
Nie tylko kontrolny, ale zarazem rozpoznawczy charakter postępowania
apelacyjnego oznacza, że zarówno zmieniając wyrok sądu pierwszej instancji, jak i
oddalając apelację sąd drugiej instancji orzeka co do istoty sprawy, gdyż w każdej z
tych sytuacji wyrok zapada po rozpoznaniu sprawy i jej rozstrzygnięciu co do
meritum. Oddalenie apelacji także jest efektem rozpoznania istoty sprawy, po
którym sąd apelacyjny dał wyraz swej ocenie zasadności wyroku sądu pierwszej
instancji, będącej wynikiem własnej oceny co do meritum sprawy, zarówno w jej
warstwie faktycznej, jak i prawnej. (...)
Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia dotyczy przyczyn
restytucyjnych przewidzianych w art. 403 § 2 k.p.c. Przy tej podstawie wznowienia
chodzi o ustalenie prawdziwego stanu faktycznego, którego wcześniej nie ustalono
z powodu niemożności przedstawienia faktów lub dowodów, chociaż już wtedy
istniały. Rozstrzygnąć o tym, czy z takich faktów i dowodów strona rzeczywiście nie
mogła skorzystać we wcześniejszym postępowaniu i czy mogły one mieć wpływ na
wynik sprawy, a zatem czy należy wznowić postępowanie, by te nowe fakty oraz
dowody sprawdzić i ponownie ustalić stan faktyczny mający stanowić podstawę
orzeczenia, powinien sąd, który ostatnio czynił ustalenia i oceniał je pod względem
prawnym. W systemie apelacyjnym sądem tym jest sąd drugiej instancji,
niezależnie od tego, czy po rozpoznaniu sprawy w wyniku wniesionej apelacji wyrok
sądu pierwszej instancji zmienił czy apelację oddalił. Analogicznie argumentować
można w odniesieniu do innych przyczyn restytucyjnych, gdyż także takie
okoliczności, jak sfałszowanie dowodów lub uzyskanie orzeczenia za pomocą
przestępstwa podlegają ocenie ze względu na wpływ, jaki wywarły na ustalenie
stanu faktycznego, co ostatecznie miało miejsce przed sądem apelacyjnym.
Argumenty powołane dla uzasadnienia przyjętej wykładni art. 405 zdanie
drugie k.p.c. oczywiście nie odnoszą się do orzeczeń Sądu Najwyższego
oddalających kasację ze względu na zasadniczo odmienny charakter postępowania
kasacyjnego; w systemie kasacyjnym o orzeczeniu co do istoty przez Sąd
Najwyższy można mówić jedynie w odniesieniu do wyroku (postanowienia)
wydanego na podstawie art. 39315 k.p.c.
Z omówionych względów zagadnienie prawne rozstrzygnięto, jak w uchwale
(art. 390 § 1 k.p.c.).