Uchwała z dnia 17 lipca 2007 r., III CZP 70/07

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Mirosława B. przy uczestnictwie Gminy
Miasta S. o ustanowienie drogi koniecznej, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 17 lipca 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Szczecinie postanowieniem z dnia 3
kwietnia 2007 r.:
,,Czy żądanie strony inicjującej postępowanie o zmianę przebiegu służebności
drogi koniecznej ustanowionej na jej rzecz rozpoznawane jest w postępowaniu
nieprocesowym (art. 626 k.p.c.), czy też według przepisów o postępowaniu
procesowym?"
podjął uchwałę:

Sprawa o zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności drogi
koniecznej, wszczęta przez właściciela nieruchomości władnącej, jest
rozpoznawana w trybie postępowania nieprocesowego.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 24 listopada 2006 r. Sąd Rejonowy w Szczecinie
oddalił wniosek Mirosława B. o zmianę prawomocnego postanowienia oddalającego
wniosek o ustanowienie drogi koniecznej, złożony w sytuacji, w której na rzecz
nieruchomości wnioskodawcy ustanowiona była już służebność drogi koniecznej,
niezapewniająca jednak - zdaniem wnioskodawcy - odpowiedniego dostępu do
drogi publicznej.
Rozpoznając apelację wnioskodawcy, Sąd Okręgowy w Szczecinie powziął
wątpliwość, której dał wyraz w przedstawionym Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnieniu prawnym.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Jest oczywiste, że po ustanowieniu służebności gruntowej może dojść, z
różnych przyczyn (cywilizacyjnych, gospodarczych, społecznych, przyrodniczych
itp.), do takiej zmiany stosunków, która - ze względu na nową sytuację, a
zwłaszcza wynikającą z niej ważną potrzebę gospodarczą - uzasadnia zmianę
treści lub sposobu wykonywania służebności. W wypadku służebności drogi
koniecznej (art. 145 k.c.) może chodzić np. o poszerzenie szlaku służebnego,
przeniesienie go na inne miejsce, niwelację wzniesień lub złagodzenie zakrętów,
ułożenie nowej nawierzchni, dozwolenie na korzystanie z innych środków
komunikacji, zmianę częstotliwości przejazdów itp. Nie ulega przy tym wątpliwości,
że - inaczej niż przy znoszeniu służebności (art. 294 k.c.) - interes gospodarczy
uzasadniający zmianę treści służebności lub sposobu jej wykonywania może leżeć
zarówno po stronie właściciela nieruchomości obciążonej, jak i po stronie
właściciela nieruchomości władnącej; w pierwszym wypadku chodzi przede
wszystkim o zmniejszenie dolegliwości spowodowanej istnieniem (wykonywaniem)
służebności, w drugim natomiast o urzeczywistnienie lub zwiększenie udogodnień,
które stwarza uprawnienie do korzystania z nieruchomości obciążonej.
Wyrazem uznania, że służebności gruntowe nie mogą mieć stałej i
niezmiennej treści, jest m.in. art. 291 k.c. Prawodawca przyznał jednak roszczenie o
zmianę treści lub sposobu wykonywania służebności wyłącznie właścicielowi
nieruchomości obciążonej; ergo, roszczenie to, wywodzone z wymienionego
przepisu - wobec jego jednoznacznego i oczywistego brzmienia - nie przysługuje
właścicielowi nieruchomości władnącej. Zważywszy na fakt, że interes gospodarczy
uzasadniający zmianę treści służebności lub sposobu jej wykonywania może leżeć
także po stronie właściciela nieruchomości władnącej, omawianą regulację należy
uznać za ułomną i niespójną. Jej niespójność jest tym bardziej wyrazista, że
zgodnie z art. 290 § 3 k.c. - w wypadku konieczności zmiany sposobu
wykonywania służebności na skutek podziału nieruchomości - żądanie w
omawianym zakresie nie jest ustawowo reglamentowane.
W tym stanie rzeczy, podzielając wyrażony w piśmiennictwie pogląd, że
służebności gruntowe nie mogą być ,,hamulcem rozwoju gospodarczego i postępu
technicznego", niezbędne jest poszukiwanie rozstrzygnięcia przedstawionego
zagadnienia prawnego w innych przepisach.
Z art. 145 k.c. wynika, że - mówiąc najogólniej - drogę konieczną ustanawia
się wtedy, gdy nieruchomość określana następnie jako ,,władnąca" nie ma
odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub należących do niej budynków
gospodarskich. Nie ma wątpliwości, że pojęcie ,,odpowiedniego dostępu" jest
pojęciem szerszym niż brak jakiegokolwiek dostępu, zatem ustanowienie
służebności drogi koniecznej staje się uzasadnione nie tylko w razie braku
jakiejkolwiek łączności z siecią dróg publicznych, ale także wówczas, gdy dostęp
taki wprawdzie istnieje, lecz nie jest odpowiedni (por. np. orzeczenie Sądu
Najwyższego z dnia 29 grudnia 1979 r., III CRN 412/70, ,,Informacja Prawnicza"
1971, nr 1, poz. 3). Może dojść do sytuacji, w której ,,nieodpowiedniość" dostępu,
gwarantowanego istniejącą już służebnością drogi koniecznej, stanie się wynikiem
zmiany stosunków oraz powstaniem ważnej potrzeby gospodarczej, uzasadniającej
inny ,,odpowiedni" dostęp. Przykładowo, wytyczona i używana droga konieczna
okazuje się - ze względów technicznych lub trakcyjnych - zbyt wąska albo zbyt
niedogodna, aby zapewnić właścicielowi nieruchomości władnącej odpowiedni
kontakt z drogą publiczną. W takim wypadku powstaje sytuacja wypełniająca
hipotezę art. 145 § 1 k.c., co uzasadnia wystąpienie przez właściciela
nieruchomości władnącej z wnioskiem o ustanowienie nowej (zmienionej,
rozszerzonej) drogi koniecznej, zapewniającej odpowiednie połączenie z drogą
publiczną (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 30 listopada 1966 r., III CR
292/66, ,,Biuletyn SN" 1967, nr 9-10, poz. 134, oraz postanowienie Sądu
Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2002 r., V CKN 1002/00, nie publ.). Jest oczywiste,
że taka sprawa, choć w sensie materialnym stanowi sprawę o zmianę treści lub
sposobu wykonywania służebności drogi koniecznej, jest w istocie sprawą o
ustanowienie służebności w rozumieniu przepisów rozdziału 5, działu III, tytułu II
księgi drugiej kodeksu postępowania cywilnego, a zatem podlega rozpoznaniu w
trybie postępowania nieprocesowego.
Z tych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.