Uchwała z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP 70/04

Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Teresa Bielska-Sobkowicz
Sędzia SN Antoni Górski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie Grzegorza Ł. o czyn karalny z art. 279 § 1 k.k., po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13 stycznia 2005 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim
postanowieniem z dnia 27 sierpnia 2004 r.:
,,Czy dopuszczalne jest orzekanie o przepadku rzeczy służących do
popełnienia czynu karalnego w stosunku do nieletniego, co do którego
postępowania o czyn karalny nie wszczęto, wobec niecelowości orzekania środka
wychowawczego (art. 21 § 2 u.p.n.)?"
podjął uchwałę:

Sąd rodzinny może na podstawie art. 100 k.k. w związku z art. 14 ustawy
z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (jedn.
tekst: Dz.U. 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm.) orzec przepadek przedmiotów
służących do popełnienia czynu karalnego przez nieletniego, w stosunku do
którego nie wszczęto postępowania o ten czyn z powodu niecelowości
orzekania środków wychowawczych.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 17 listopada 1989 r. sędzia rodzinny Sądu
Rejonowego w Strzelcach Krajeńskich postanowił nie wszczynać postępowania
przeciwko nieletniemu Grzegorzowi Ł. o popełnienie czynu karalnego w postaci
włamania do piwnicy i zaboru roweru, ze względu na niecelowość orzekania
środków wychowawczych, zastosowanych już wobec niego w innej sprawie.
Postanowieniem z dnia 20 maja 2004 r. Sąd Rejonowy w Strzelcach Krajeńskich
orzekł przepadek dowodu rzeczowego w postaci wkrętaka metalowego, którym
nieletni posługiwał się przy dokonywaniu czynów karalnych.
Przy rozpoznawaniu zażalenia Prokuratora Rejonowego Sąd Okręgowy
powziął wątpliwości, czy dopuszczalne jest orzekanie o przepadku rzeczy służących
do popełnienia czynu karalnego w stosunku do nieletniego, co do którego
postępowania o czyn karalny nie wszczęto, wobec niecelowości orzekania środka
wychowawczego i na podstawie art. 390 k.p.c. przedstawił je do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich
(jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 11, poz. 109 ze zm. - dalej: ,,u.p.n.") nie kształtuje
postępowania w sprawach nieletnich w sposób samodzielny i wyczerpujący, gdyż w
kwestiach w niej nieuregulowanych zastosowano odesłania do innych ustaw. W
zakresie procedury, zgodnie z art. 20 ustawy, stosuje się odpowiednio przepisy
kodeksu postępowania cywilnego i karnego. Z kolei stosownie do art. 14 ustawy, w
sprawach nieletnich, którzy dopuścili się czynu karalnego, sąd rodzinny stosuje
odpowiednio przepisy części ogólnej kodeksu karnego, kodeksu karnego
skarbowego lub kodeksu wykroczeń, jeżeli nie są sprzeczne z ustawą. To
zaakcentowanie przez ustawodawcę odesłania do części ogólnej kodyfikacji prawa
karnego materialnego nie jest przypadkowe, co jest zrozumiałe, gdyż w rozumieniu
art. 1 § 2 u.p.n. czynem karalnym jest czyn zabroniony jako przestępstwo lub
przestępstwo skarbowe albo wykroczenia wskazane punkcie 2 tego przepisu.
Konsekwencją tego jest obowiązek przewidziany w art. 43 § 2 pkt 2 u.p.n.
wskazania w postanowieniu o rozpoznaniu sprawy przepisu ustawy karnej, pod
który zarzucany czyn podpada. Jeżeli mimo tej oczywistej konieczności stosowania
do postępowania o czyny karalne wymienionych kodeksów, ustawodawca
podkreśla w art. 14 u.p.n. odpowiednie stosowanie przepisów zawartych w ich
częściach ogólnych, to oznacza, że dopuszcza do stosowania w postępowaniu o
czyny karalne przeciwko nieletniemu niektórych instytucji z części ogólnej kodeksu
karnego nieuregulowanych wprost w ustawie o postępowaniu w sprawach
nieletnich, które nie są sprzeczne z tą ustawą. Taką instytucją jest przewidziana w
art. 100 k.k. możliwość orzeczenia przepadku wymienionego w art. 39 pkt 4 k.k.
m.in. w razie stwierdzenia, że zachodzi okoliczność wyłączająca ukaranie sprawcy
czynu zabronionego. Odpowiednikiem takiej sytuacji procesowej przewidzianej w
ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich jest regulacja zawarta w art. 21 § 2,
zastosowana w niniejszej sprawie, na podstawie której sędzia rodzinny nie
wszczyna postępowania, a wszczęte umarza, jeżeli orzeczenie środków
wychowawczych lub poprawczych byłoby niecelowe, w szczególności ze względu
na orzeczone już środki w innej sprawie.
Pozostaje do rozstrzygnięcia, czy odpowiednie zastosowanie do nieletniego
sprawcy czynu karalnego instytucji przewidzianej w art. 100 k.k. nie jest sprzeczne
z ustawą o postępowaniu w sprawach nieletnich. Odpowiedź na to pytanie jest
negatywna. Orzeczenie przepadku przedmiotów na podstawie art. 100 k.k. w
związku z art. 39 pkt 4 i art. 44 § 2 k.k., które służyły lub były przeznaczone do
popełnienia przestępstwa, spełnia ważne cele wychowawcze i prewencyjne, a
częściowo także represyjne. Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach karnych
dopuszcza szerokie zastosowanie tej instytucji. W uchwale z dnia 3 listopada
1975 r., Z 34/75 (OSNKW 1976, nr 1, poz. 19) uznano za możliwe zastosowanie
przepadku rzeczy użytych do popełnienia czynu, którego społeczne
niebezpieczeństwo jest znikome nawet wtedy, gdy w stosunku do sprawcy nie
wydano postanowienia o przedstawieniu zarzutów, gdyż postępowanie umorzono.
W uchwale z dnia 29 września 1987 r., VI KZP 9/87 (OSNKW 1987, nr 11-12, poz.
101) uznano, że środek przewidziany w art. 104 k.k. (obecnie w art. 100 k.k.) może
być zastosowany również po pomyślnym upływie próby wyznaczonej w
postanowieniu o warunkowym umorzeniu postępowania, a w uchwale z dnia 13
marca 1984 r., VI KZP 47/83 (OSNKW 1984, nr 7-8, poz. 70) podtrzymane zostało
wcześniej zajmowane stanowisko, że zastosowanie przepadku rzeczy
dopuszczalne jest nawet po śmierci sprawcy, a więc kiedy ukaranie nie jest
możliwe. Można zatem przyjąć, że w orzecznictwie ugruntowany jest pogląd, iż
przepadek nie musi być zawarty w wyroku skazującym; można go orzec nawet bez
wszczęcia postępowania ad personam lub gdy wydanie wyroku stało się
niedopuszczalne. Dlatego zastosowanie tej instytucji w postępowaniu w sprawie
nieletniego, przeciwko któremu orzeczenie środków wychowawczych stało się
niecelowe, nie powinno budzić wątpliwości. Nie ma też przeszkód do zastosowania
tej instytucji także z powodów merytorycznych; cele i funkcje instytucji przewidzianej
w art. 100 k.k. odpowiadają celom i naczelnym zasadom postępowania w sprawach
dla nieletnich.
Uzasadnia to podjęcie uchwały, jak wyżej (art. 390 k.p.c.).