Uchwała z dnia 15 listopada 2001 r., III CZP 65/01

Sędzia SN Mirosława Wysocka (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk (sprawozdawca)
Sędzia SN Irena Gromska-Szuster

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Piotra R. przeciwko Towarzystwu
Ubezpieczeniowo-Reasekuracyjnemu ,,P." S.A. w W., Oddziałowi w B. - w
upadłości i Ubezpieczeniowemu Funduszowi Gwarancyjnemu w W. o zapłatę i
rentę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 15
listopada 2001 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w
Białymstoku postanowieniem z dnia 24 sierpnia 2001 r.
,,Czy art. 33 § 1 rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24
października 1034 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118 poz.
512 ze zm.) ma zastosowanie do świadczeń Ubezpieczeniowego Funduszu
Gwarancyjnego wypłacanych osobom uprawnionym z tytułu obowiązkowego
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, o których mowa w art. 51 ust.
4 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (jedn. tekst:
Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.)?"
podjął uchwałę:

Odpowiedzialność Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego wobec
osób uprawnionych z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody
powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, przewidziana w przepisie art. 56
ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (jedn.
tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.), nie obejmuje odsetek za
opóźnienie zakładu ubezpieczeń powstałe po ogłoszeniu upadłości tego
zakładu.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w związku z następującym stanem faktycznym.
Powód wystąpił przeciwko pozwanemu Ubezpieczycielowi - Towarzystwu
Ubezpieczeniowo-Reasekuracyjnemu ,,P." S.A. z kilkoma roszczeniami w związku z
wypadkiem komunikacyjnym, jakiemu uległ, prowadząc własny samochód (m.in. o
wypłatę zadośćuczynienia i wypłacanie oznaczonej miesięcznej kwoty tytułem
zwrotu utraconych zarobków). Sprawca wypadku był ubezpieczony w pozwanym
Towarzystwie od odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych
za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów. Pozwany ubezpieczyciel
wypłacił powodowi niektóre zgłoszone należności, przy czym wypłaty tej dokonano
w kwotach niższych niż zgłoszone przez powoda. W trakcie postępowania
ogłoszona została upadłość zakładu ubezpieczeniowego (w lutym 2000 r.) Powód
rozszerzył powództwo w odniesieniu do zadośćuczynienia, domagając się
wypłacenia miesięcznie określonej kwoty do dnia wniesienia pozwu oraz
zasądzenia renty wyrównawczej za okres od dnia wniesienia pozwu. Na wniosek
powoda do udziału w sprawie wezwany został Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny w Warszawie, któremu upadły ubezpieczyciel przekazał tzw. akta
szkody, a powód cofnął pozew wobec pozwanego zakładu ubezpieczeń.
Fundusz wypłacił powodowi jedynie część zgłoszonego zadośćuczynienia
oraz odszkodowanie uzupełniające za zniszczony samochód. Obie te należności
wypłacono z odsetkami do dnia ogłoszenia upadłości wcześniej pozwanego
ubezpieczyciela. W toku postępowania pozwany Fundusz prezentował stanowisko
(m.in. w odpowiedzi na pozew i w apelacji), zgodnie z którym świadczenia
odszkodowawcze Funduszu mogą być wypłacone powodowi jedynie z odsetkami
za opóźnienie do dnia ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń, ponieważ miałby
w tym przypadku zastosowanie przepis art. 33 § 1 rozporządzenia Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jedn. tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. - dalej "Pr.upadł."). Poglądu tego nie
podzielił Sąd Okręgowy i przyjął odpowiedzialność Funduszu w pełnym zakresie, a
więc obejmującą także odsetki za opóźnienie po ogłoszeniu upadłości
ubezpieczyciela zobowiązanego do wypłaty świadczeń ubezpieczeniowych
(zadośćuczynienia i renty wyrównawczej).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawione Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne dotyczy w istocie
możliwego
zakresu
odpowiedzialności
Ubezpieczeniowego
Funduszu
Gwarancyjnego wobec osób uprawnionych z tytułu obowiązkowego ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody
powstałe w związku z ruchem tych pojazdów. Chodzi mianowicie o to, czy
odpowiedzialnością tą objęte są też odsetki za opóźnienie upadłego zakładu
ubezpieczeń istniejące po ogłoszeniu upadłości.
Sąd
Apelacyjny
przedstawił
argumentację
prawną
wynikającą
z
obowiązujących przepisów prawa, eksponując przede wszystkim zasadniczą
funkcję Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, tj. konieczność udzielenia
pełnej ochrony ubezpieczeniowej poszkodowanemu oraz funkcjonalną spójność
systemu ochrony w postaci niepogarszania sytuacji prawnej poszkodowanego w
przypadku ogłoszenia upadłości ubezpieczyciela i w razie wyrządzenia
poszkodowanemu szkody przez sprawcę nie ubezpieczonego w ramach
obowiązkowego ubezpieczenia komunikacyjnego.
Odpowiedzialność Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego wobec
osób uprawnionych powstaje z chwilą ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń
(art. 51 ust. 4, art. 56 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności
ubezpieczeniowej, jedn. tekst: Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm. - dalej
"u.d.u."). Zgodnie z przepisem art. 56 ust. 1 tej ustawy, Ubezpieczeniowy Fundusz
Gwarancyjny przejmuje z masy upadłości upadłego zakładu ubezpieczeń
zobowiązanie szkodowe wraz z aktami (tzw. aktami szkody) oraz wypłaca
poszkodowanym i uprawnionym świadczenia z umów ubezpieczenia, obejmujących
m.in. ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów (art. 4 pkt 1). Przekazanie
Funduszowi akt szkody (por. art. 55 ust. 1) nie stanowi przesłanki konstytutywnej
powstania tej odpowiedzialności, ponieważ chodzi tu o czynność natury technicznej.
Jako źródło odpowiedzialności Funduszu należałoby uznać przepis art. 56 ust. 1
(odpowiedzialność ex lege; por. np. też uzasadnienie uchwały składu siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995,
nr 12, poz. 168). Odpowiedzialność ta powstaje obok (wcześniej ukształtowanej)
odpowiedzialności upadłego zakładu ubezpieczeń, która utrzymuje się do czasu
zaspokojenia roszczeń odszkodowawczych przez Fundusz. Należy zatem
stwierdzić,
że
odpowiedzialność
cywilna
Ubezpieczeniowego
Funduszu
Gwarancyjnego (tzw. odpowiedzialność gwarancyjna) ma charakter prawnie
samodzielny, ukształtowana została odrębnie w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. o
działalności
ubezpieczeniowej.
W
zasadzie
zakres
odpowiedzialności
Ubezpieczeniowego
Funduszu
Gwarancyjnego
odpowiada
rozmiarowi
odpowiedzialności upadłego zakładu ubezpieczeń, ponieważ taki jest zasadniczy
cel ukształtowanego w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności
ubezpieczeniowej jego zobowiązania w przypadku ogłoszenia upadłości instytucji
ubezpieczeniowej, odpowiedzialnej wobec osób uprawnionych z tytułu umów
ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za
szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów. (...)
Przepis art. 56 ust. 1 u.d.u. nie rozstrzyga, w jakim terminie Fundusz winien
wykonać własne zobowiązanie wobec uprawnionych, tj. wypłacić poszkodowanym i
uprawnionym z umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych. Stwierdza tylko ogólnie, że Fundusz ,,wypłaca
świadczenia", a wypłata ta ma nastąpić po ,,przejęciu" akt szkody przez Fundusz od
zakładu ubezpieczeń. Termin wykonania zobowiązania przez Fundusz uregulowano
natomiast wprost w przypadku wypłat dokonywanych w związku ze szkodą
wyrządzoną ruchem pojazdów mechanicznych, gdy posiadacz takiego pojazdu nie
był ubezpieczony w ramach ubezpieczenia obowiązkowego (art. 55 ust. 1 ustawy).
W takim przypadku na Funduszu spoczywa obowiązek wypłaty odszkodowania w
terminie 60 dni od otrzymania akt szkody od zakładu ubezpieczeń.
Nieusprawiedliwiony brak takiej wypłaty we wskazanym terminie oznaczałby stan
opóźnienia Funduszu w wykonaniu własnego zobowiązania ze wszystkimi
wynikającymi stąd konsekwencjami (art. 481 k.c., art. 55 ust. 4 u.d.u.).
W odniesieniu do wypłat w związku z upadłością zakładu ubezpieczeń należy
przyjąć, że Fundusz powinien ich dokonać niezwłocznie po uzyskaniu informacji o
istnieniu
i
zakresie
uzasadnionych
wierzytelności
poszkodowanego,
przysługujących wobec upadłego zakładu ubezpieczeń, tj. po uzyskaniu akt szkody
tego zakładu (art. 56 ust. 1 u.d.u.). Gdyby taka niezwłoczność świadczenia nie
została zachowana, Fundusz popadałby wobec uprawnionego w opóźnienie, a
konsekwencje prawne tego opóźnienia w postaci obowiązku zapłaty odpowiednich
odsetek ponosiłby wówczas tylko Fundusz (art. 481 k.c.). Chodziłoby tu bowiem o
zapłatę odsetek w związku z nieterminowym wykonaniem zobowiązania
obciążającego Fundusz. Zapłacone poszkodowanemu odsetki za własne
opóźnienie Funduszu nie mogłyby już być skutecznie przedstawione syndykowi
masy upadłości ubezpieczyciela na podstawie art. 56 ust. 2 u.d.u.
W art. 75 u.d.u. przewidziano, że do upadłości zakładu ubezpieczeń stosuje
się przepisy Prawa upadłościowego ze zmianami przewidzianymi w tej ustawie.
Przepisy Prawa upadłościowego tworzą zatem zasadniczy, ogólny reżim upadłości
ubezpieczyciela, przy uwzględnieniu zmian wynikających nie tylko z przepisów
zamieszczonych w rozdziale ósmym ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności
ubezpieczeniowej (art. 76-90). W ramach tego reżimu ogólnego znajduje
zastosowanie także przepis art. 33 § 1 Pr.upadł., zgodnie z którym odsetki od
wierzytelności, przypadających od upadłego nie biegną w stosunku do masy od
daty ogłoszenia upadłości. W orzecznictwie Sądu Najwyższego i piśmiennictwa
trafnie przyjmuje się, że odsetki należą się natomiast od samego upadłego (np.
uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1992 r., III CZP 23/92,
OSNCP 1992, nr 9, poz. 164).
W art. 56 ust. 1 u.d.u. wyraźnie stwierdzono, że Fundusz przejmuje z masy
upadłości upadłego zakładu ubezpieczeń zobowiązania szkodowe. Taka regulacja
prawna wskazuje na to, że Fundusz ,,przejmuje" takie ,,zobowiązania szkodowe",
które obciążają masę upadłości upadłego ubezpieczyciela. Po wykonaniu tych
zobowiązań Fundusz przedstawia syndykowi łączną sumę dokonanych wypłat jako
własną wierzytelność wobec masy upadłości (art. 56 ust. 2 i 3 u.d.u.). W związku z
tym, że odsetki nie biegną w stosunku do masy upadłości od chwili ogłoszenia
upadłości zakładu ubezpieczeń, Fundusz ,,przejmuje" jedynie zobowiązania
obejmujące naprawienie szkody z odsetkami za opóźnienie istniejące do chwili
takiego przejęcia tj. ogłoszenia upadłości ubezpieczyciela. Przewidziane w art. 33
ust. 1 Pr.upadł. ograniczenie w zakresie możliwości obciążenia masy upadłości
odsetkami za opóźnienie od daty ogłoszenia upadłości, kształtuje zatem także
odpowiedzialność gwarancyjną Funduszu. Odpowiedzialność Funduszu wobec
osób uprawnionych z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy
pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów,
przewidziane w art. 56 ust. 1 u.d.u., nie obejmuje zatem odsetek za opóźnienie
zakładu ubezpieczeń w okresie od ogłoszenia upadłości tego zakładu.
Należy zwrócić uwagę, że Fundusz mógłby in concreto odpowiadać wobec
osób uprawnionych w szerszym zakresie niż wynikałoby to z ograniczenia
przewidzianego w art. 33 § 1 Pr.upadł. Mógłby być zobowiązany do zapłaty odsetek
wynikających z opóźnienia w wykonaniu własnego zobowiązania gwarancyjnego w
sytuacji, gdyby świadczenia odszkodowawcze wypłacone zostały poszkodowanemu
z opóźnieniem, tj. w razie braku niezwłocznej wypłaty po otrzymaniu od zakładu
ubezpieczeń tzw. akt szkody (art. 56 ust. 1 u.d.u.). Odsetki za opóźnienie w
wykonaniu zobowiązania gwarancyjnego Funduszu, wypłacone przez Fundusz
uprawnionemu, nie mogłyby być - jak wspomniano - skutecznie zgłoszone
syndykowi upadłego zakładu ubezpieczeń na podstawie art. 56 ust. 2 u.d.u.
Ograniczenie odpowiedzialności Funduszu wobec omawianej kategorii
wierzycieli upadłego zakładu ubezpieczeń jedynie do odsetek za opóźnienie tego
zakładu do chwili ogłoszenia upadłości niewątpliwie pociąga także za sobą
delimitację ochrony ubezpieczeniowej poszkodowanego, zwłaszcza wówczas, gdy
między ogłoszeniem upadłości ubezpieczyciela a wypłatą świadczenia przez
Fundusz po otrzymaniu akt szkody mógł wpłynąć znaczny okres czasu.
Zagadnienie to trafnie wyeksponował Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu
przedstawionego zagadnienia prawnego. Tym samym osoby objęte ochroną
ubezpieczeniową ponoszą w pewnym zakresie ryzyko upadłości (niewypłacalności)
ubezpieczyciela i to także takiego, z którym nie zawierali odpowiednich umów
ubezpieczenia. Zasadność ewentualnego zarzutu nieracjonalności czy wręcz
niezrozumiałego prawnie różnicowania ochrony ubezpieczeniowej niektórych
kategorii osób poszkodowanych należałoby jednak rozważać w kontekście
przyjętych w ustawie przyczyn takiego zróżnicowania. Szerszą ochronę
ubezpieczeniową przewidziano w razie wyrządzenia szkody przez posiadacza nie
ubezpieczonego w ogóle w ramach ubezpieczenia obowiązkowego (art. 51 ust. 2,
art. 55 u.d.u.), należy jednak pamiętać, że chodzi tu o aktualizację
odpowiedzialności Funduszu wobec zindywidualizowanego poszkodowanego.
Tymczasem w wypadku ogłoszenia upadłości zakładu ubezpieczeń w grę wchodzą
interesy wielu kategorii wierzycieli, nie tylko tych określonych w art. 56 ust. 1 u.d.u.
Mimo
więc
ograniczenia
przez
ustawodawcę
odpowiedzialności
Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego wobec wierzycieli wymienionych w
tym przepisie (z racji zastosowania przepisów art. 33 § 1 Pr.upadł.) wierzycieli tych
jednak usytuowano w pozycji uprzywilejowanej w relacji do pozostałych grup
wierzycieli upadłego zakładu ubezpieczeń. Należy też podkreślić, że de lege lata
odpowiedzialność Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego mogłaby powstać
także w razie oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości zakładu ubezpieczeń lub
umorzenia postępowania upadłościowego, jeżeli majątek dłużnika nie wystarcza na
zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego, a także w przypadku
zarządzenia likwidacji przymusowej zakładu ubezpieczeń (art. 51 ust. 7 ustawy,
dodany przez ustawę z dnia 21 lipca 2000 r. o zmianie ustawy o działalności
ubezpieczeniowej, Dz.U. Nr 70, poz. 819). W takiej sytuacji roszczenia
uprawnionych osób z tytułu umów ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej
posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych
pojazdów zostaną zaspokojone przez Fundusz w rozmiarze obejmującym także
odsetki za cały okres opóźnienia zakładu ubezpieczeń.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 390 k.p.c.
rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w uchwale.