Uchwała z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 60/06

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
Sędzia SN Iwona Koper

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Gminy Miejskiej W. przeciwko "C.N.",
sp. z o.o. w S. o ustalenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 23 sierpnia 2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez
Sąd Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z dnia 27 kwietnia 2006 r.:
"Czy w następstwie zrzeczenia się przez użytkownika wieczystego
niebędącego państwową lub samorządową osobą prawną prawa użytkowania
wieczystego gruntu będącego własnością Skarbu Państwa prawo wieczystego
użytkowania wygasa, czy też właściwa gmina, na podstawie art. 179 § 2 k.c. w
związku z art. 237 k.c., staje się użytkownikiem wieczystym tej nieruchomości;
czy w przypadku uznania, że w wyniku zrzeczenia się prawa użytkowania
wieczystego gruntu gmina staje się z mocy prawa (art. 179 § 2 k.c.) jego
wieczystym użytkownikiem zachodzi w sprawie o ustalenie istnienia tego prawa
współuczestnictwo konieczne Skarbu Państwa po stronie pozwanej (art. 72 § 2
k.c.)?"
podjął uchwałę:

Zrzeczenie się prawa użytkowania wieczystego powoduje jego
wygaśnięcie.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny przedstawił Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
dotyczące skutków zrzeczenia się przez użytkownika wieczystego przysługującego
mu prawa, wskazując, że problem dopuszczalności zrzeczenia się użytkowania
wieczystego istniał od chwili wprowadzenia tej instytucji do polskiego systemu
prawnego. W doktrynie większość opowiedziała się za taką dopuszczalnością, takie
stanowisko było także zajmowane w orzecznictwie (np. uchwała Sądu Najwyższego
z dnia 28 września 1992 r., III CZP 89/92, OSNCP 1993, nr 4, poz. 53). Zdaniem
Sądu Apelacyjnego, nie budzi wątpliwości dopuszczalność zrzeczenia się
użytkowania wieczystego, powstaje jednak wątpliwość, jakie skutki pociąga za sobą
dokonane zrzeczenie. Rozstrzygnięcia wymaga kwestia, czy należy w drodze
analogii zastosować art. 179 k.c., określający skutki zrzeczenia się własności
nieruchomości, czy art. 246 § 1 k.c., dotyczący skutków zrzeczenia się
ograniczonego prawa rzeczowego. W doktrynie i w orzecznictwie prezentowane są
rozbieżne stanowiska. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu
było już analizowane w uchwale z dnia 19 maja 2006 r., III CZP 26/06 (OSNC 2007,
nr 3, poz. 39), w której Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że zrzeczenie się przez
osobę fizyczną prawa użytkowania wieczystego powoduje wygaśnięcie tego prawa.
Skład orzekający w niniejszej sprawie pogląd ten podziela, podobnie jak obszerny
wywód prawny zawarty w uzasadnieniu. Nie odnosząc się zatem do kwestii
poddanych już analizie, należy przypomnieć, że rozstrzygnięcie zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach wymaga w
pierwszej kolejności odniesienia się do kwestii dopuszczalności zrzeczenia się
prawa użytkowania wieczystego.
System prawny reguluje tryb zrzeczenia się przez uprawnionego
przysługujących mu praw rzeczowych; przewidziana została możliwość zrzeczenia
się własności rzeczy ruchomej przez jej porzucenie (art. 180 k.c.). Rzecz ruchoma
porzucona w zamiarze wyzbycia się własności staje się rzeczą niczyją, której
własność może zostać nabyta przez objęcie jej w posiadanie samoistne (art. 181
k.c.). Odmiennie została uregulowana możliwość wyzbycia się przez właściciela
prawa do nieruchomości. Ze względu na znaczenie tego rodzaju rzeczy, wyzbycie
się jej własności przez właściciela nie powoduje wygaśnięcia prawa. Zgodnie z art.
179 k.c., wyzbycie się własności nieruchomości jest możliwe w drodze złożenia
jednostronnej czynności prawnej, której skutkiem jest utrata własności przez
dotychczasowego właściciela i jej nabycie przez inny podmiot. Wprawdzie obecnie
art. 179 k.c. stracił, z dniem 15 lipca 2006 r., moc obowiązującą zgodnie z treścią
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r., K 9/04 (OTK-A Zb.Urz.
2005, nr 3, poz. 24), jednak - uwzględniając datę złożenia oświadczenia przez
uprawnionego w okolicznościach niniejszej sprawy, przy rozpoznawaniu której
powstało zagadnienie prawne (18 listopada 2004 r.) - kwestia ta ma mniejsze
znaczenie.
Prawo przewiduje także możliwość zrzeczenia się ograniczonego prawa
rzeczowego. Zgodnie z art. 246 k.c., uprawniony może zrzec się ograniczonego
prawa rzeczowego, składając oświadczenie właścicielowi rzeczy obciążonej i prawo
to wygasa. Jeżeli jednak było ono ujawnione w księdze wieczystej, do wygaśnięcia
potrzebne jest wykreślenie prawa z księgi wieczystej. Wygaśnięcie ograniczonego
prawa rzeczowego jako konsekwencja jego zrzeczenia się przez uprawnionego jest
w sposób oczywisty związane ze sposobem, w jaki ustawodawca uregulował treść
prawa własności (por. art. 140 k.c.). Odpadnięcie ograniczenia prawa własności
pociąga za sobą poszerzenie granic treści prawa przysługującego właścicielowi.
Zrzeczenie się ograniczonego prawa rzeczowego, a więc prawa na rzeczy cudzej,
oznacza powrót granic prawa własności do ,,stanu pierwotnego", a więc sprzed jego
ograniczenia spowodowanego powstaniem ograniczonego prawa rzeczowego.
W takim stanie prawnym trudno znaleźć argumenty przemawiające za
niedopuszczalnością zrzeczenia się prawa użytkowania wieczystego, jest to
bowiem prawo rzeczowe kumulujące cechy właściwe zarówno własności (por. art.
140 i 233 k.c.), jak i prawom rzeczowym ograniczonym. Jeżeli zatem system
prawny dopuszcza możliwość zrzeczenia się prawa własności i ograniczonych praw
rzeczowych, dla wyłączenia dopuszczalności zrzeczenia się prawa użytkowania
wieczystego niezbędny byłby przepis ustawy.
Założenie, że system prawny dopuszcza możliwość zrzeczenia się
użytkowania wieczystego, nie rozstrzyga skutków zrzeczenia. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego prezentowane były rozbieżne stanowiska, podobnie jak w
doktrynie. Odrębnie należy odnotować stanowisko Trybunału Konstytucyjnego,
który w uzasadnieniu wyroku z dnia 15 marca 2005 r., K 9/04, opowiedział się za
analogicznym stosowaniem do użytkowania wieczystego art. 246 § 1 zdanie
pierwsze k.c.
Poglądy Trybunału Konstytucyjnego mają szczególne znaczenie dla
rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, znalazły one zresztą już odzwierciedlenie w
orzecznictwie Sądu Najwyższego (zob. postanowienie z dnia 24 sierpnia 2005 r.,
II CK 34/05, OSNC 2006, nr 7-8, poz. 125). Przypomnieć należy, że użytkowanie
wieczyste, mimo cech bliskich własności nieruchomości, wykazuje istotne
podobieństwo z prawami rzeczowymi ograniczonymi - jest prawem na rzeczy
cudzej. Zastosowanie zatem art. 246 k.c. bardziej odpowiada istocie użytkowania
wieczystego, którego celem jest uzyskanie korzyści przez uprawnionego kosztem
właściciela nieruchomości.
W wypadku analogicznego stosowania art. 179 k.c. powstawałaby sytuacja, w
której, mimo zrzeczenia się prawa ustanowionego na gruncie Skarbu Państwa,
użytkowanie wieczyste istniałoby nadal, tyle że przysługiwałoby gminie właściwej ze
względu na miejsce położenia nieruchomości. Swoboda zrzekania się użytkowania
wieczystego byłaby realizowana kosztem gminy, przymusowego beneficjenta
dokonanej czynności. Ponadto powstałaby zróżnicowana sytuacja w zależności od
tego, czy użytkowanie wieczyste obciąża grunt skarbowy czy samorządowy. W
razie zrzeczenia się użytkowania wieczystego ustanowionego na gruncie
stanowiącym własność gminy, Skarb Państwa nie nabywałby tego prawa, gdyż
wygasałoby ono wskutek konfuzji. W razie zrzeczenia się użytkowania wieczystego
ustanowionego na gruncie Skarbu Państwa, prawo to nie wygasałoby - nabywałaby
je gmina.
Lepszym rozwiązaniem, nieprowadzącym do wskazanej dysharmonii, jest
stosowanie art. 246 k.c. Przepis ten jest dostosowany do zrzeczenia się
użytkowania wieczystego jako prawa na rzeczy cudzej, wynika z niego jedynie, że
oświadczenie o zrzeczeniu się prawa powinno zostać skierowane do gminy lub do
Skarbu Państwa, w zależności od tego, na jakim gruncie zostało ustanowione
użytkowanie wieczyste.
Przyjęciu prezentowanego rozstrzygnięcia nie sprzeciwia się fakt, że zwykle
zrzeczeniu się prawa użytkowania wieczystego towarzyszy utrata własności
budynków i innych budowli wzniesionych na użytkowanym gruncie, prawo
własności budynków stanowi bowiem prawo związane z użytkowaniem wieczystym
(art. 235 § 2 k.c.) i jako takie dzieli los prawny prawa głównego. Podobnie należy
odnieść się do skutku w postaci wygaśnięcia obciążeń użytkowania wieczystego.
Zgodnie z art. 241 k.c., wraz z wygaśnięciem użytkowania wieczystego wygasają
ustanowione na nim obciążenia, a ochrona interesów osób trzecich, na których
rzecz obciążenia te zostały ustanowione, może być realizowana w drodze
zastosowania innych przepisów. Otwarta pozostaje także możliwość zastosowania
do oświadczenia użytkownika wieczystego art. 58 k.c.
Ze względu na to, że użytkowanie wieczyste gruntu musi być ujawnione w
księdze wieczystej (wpis ma charakter konstytutywny), do wygaśnięcia tego prawa
niezbędne jest jego wykreślenie z księgi wieczystej (zob. art. 246 § 2 k.c.). Takie
rozwiązanie jest istotne dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu, a także zapewnia
jasność sytuacji prawnej właściciela. W razie analogicznego stosowania art. 179
k.c. mogłoby natomiast dojść do niekorzystnej dla bezpieczeństwa obrotu sytuacji,
w której treść księgi wieczystej nie odzwierciedla rzeczywistego stanu prawnego
nieruchomości.
W jednej kwestii niezbędne jest natomiast sięgnięcie do analogicznego
stosowania art. 179 § 1 zdanie pierwsze k.c. Oświadczenie użytkownika
wieczystego o zrzeczeniu się przysługującego mu prawa musi zostać złożone w
formie aktu notarialnego; skoro taka forma szczególna musi być zachowana do
ustanowienia i przeniesienia użytkowania wieczystego (art. 158 w związku z art.
234 i 237 k.c.), to również jego zrzeczenie się musi zostać dokonane z
zachowaniem formy szczególnej. Taki pogląd został już wypowiedziany w uchwale
Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 2006 r., III CZP 26/06, oraz w postanowieniu
Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2005 r., II CK 34/05. Stanowisko to należy
podzielić, mimo że w rezultacie do zrzeczenia się użytkowania wieczystego w
drodze analogii znajdą zastosowanie dwa przepisy regulujące zrzeczenie się
różnych praw. Taki zabieg stanowi jednak konsekwencję ukształtowania przez
ustawodawcę użytkowania wieczystego jako prawa łączącego w sobie cechy
charakterystyczne zarówno prawa własności, jak i ograniczonych praw rzeczowych.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).