Uchwała z dnia 13 października 2004 r., III CZP 55/04

Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Bronisław Czech (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zbigniewa M. przeciwko Marianowi P.
i Halinie P.-P. o odsetki i odszkodowanie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 13 października 2004 r., przy udziale prokuratora
Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 22 kwietnia 2004 r.:
"Czy po zakończeniu postępowania o zniesienie współwłasności, w którym
doszło do zawarcia ugody, osoba otrzymująca spłatę bez zastrzeżenia obowiązku
zapłaty odsetek na wypadek uchybienia terminowi płatności, może następnie
dochodzić tych odsetek w odrębnym procesie?"
podjął uchwałę:

Brak w ugodzie sądowej, znoszącej współwłasność nieruchomości,
postanowienia o odsetkach za opóźnienie w spełnieniu świadczenia (art. 481
§ 1 k.c.) kwoty spłaty należnej współwłaścicielowi nie wyłącza możliwości
dochodzenia ich w odrębnym procesie.

Uzasadnienie

W sprawie Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy o zniesienie współwłasności
nieruchomości Marian P. i Halina P.-P. oraz Zbigniew M. zawarli w dniu 7 stycznia
1997 r. ugodę, w której własność nieruchomości przyznali Marianowi P. i Halinie P.-
P., którzy zobowiązali się dokonać spłaty na rzecz Zbigniewa M. w kwocie 130 000
zł w terminie do dnia 12 lutego 1999 r., a Zbigniew M. zobowiązał się w terminie do
dnia 12 lutego 1999 r., jednak nie wcześniej niż przed zapłatą wymienionej kwoty
130 000 zł, do opróżnienia lokalu wymienionego w ugodzie, wymeldowania
lokatorów i wydania kluczy Marianowi P.
Wymieniona kwota nie została zapłacona w terminie, w związku z czym
Zbigniew M. wytoczył powództwo przeciwko Marianowi P. i Halinie P.-P., żądając
zasądzenia odsetek ustawowych od należnej mu kwoty spłaty oraz odszkodowania
w kwocie 50 000 zł ze względu na wzrost cen mieszkań i kursu dolara w stosunku
do złotówki.
Pozwani wnieśli o odrzucenie pozwu.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 28 grudnia 2001 r. uwzględnił
powództwo z tytułu zaległych odsetek w kwocie 61 600 zł z odsetkami ustawowymi i
oddalił powództwo w pozostałej części. Jako podstawę prawną rozstrzygnięcia o
odsetkach wskazał art. 481 i 482 k.c. Przyjął również, że powód nie wykazał, iż
poniósł szkodę na skutek zwłoki pozwanych w zapłacie kwoty wymienionej w
ugodzie.
Sądowi Apelacyjnemu w Warszawie, rozpoznającemu sprawę na skutek
apelacji pozwanych, nasunęło się zagadnienie prawne, przedstawione Sądowi
Najwyższemu do rozstrzygnięcia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawiając do rozstrzygnięcia wymienione zagadnienie prawne Sąd
Apelacyjny wskazał na rozbieżność występującą w orzecznictwie Sądu
Najwyższego, czego wyrazem jest uchwała z dnia 25 czerwca 1971 r., III CZP
34/71 (OSNCP 1972, nr 4, poz. 62) oraz wyrok z dnia 2 października 1969 r., II CR
508/69 (OSPiKA 1971, nr 5, poz. 88).
Rozpatrując przedstawione zagadnienie prawne, trzeba odróżnić dwie
sytuacje: jedna dotyczy postanowienia prawomocnego o zniesieniu współwłasności
(dziale spadku, podziale majątku wspólnego), druga - zawartej w takim
postępowaniu ugody. Ponadto trzeba rozważyć charakter odsetek przyznanych (lub
nie przyznanych) we wspomnianym postanowieniu lub ugodzie.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 25 czerwca 1971 r., III CZP 34/71, przyjął,
że w wypadku, gdy w postanowieniu o zniesienie współwłasności prawomocnym
postanowieniem zasądzono tytułem wyrównania udziału dopłatę pieniężną (lub
spłatę) bez oznaczenia wysokości odsetek, otrzymujący dopłatę (spłatę) nie może
dochodzić tych odsetek w drodze odrębnego procesu. Sąd Najwyższy powołał się
na art. 212 § 3 k.c., stanowiący, że jeżeli ustalone zostały dopłaty lub spłaty, sąd
oznaczy termin i sposób ich uiszczenia, wysokość odsetek, a w razie potrzeby
także sposób ich zabezpieczenia. Przepis ten, który na podstawie art. 1035 k.c. ma
zastosowanie również do działu spadku, wkłada na sąd obowiązek dokonania z
urzędu oznaczenia w postępowaniu działowym terminu i sposobu uiszczenia dopłat
lub spłat, przy czym wiąże początkowy termin, od którego przysługują
uprawnionemu spadkobiercy odsetki, z terminem uiszczenia dopłaty lub spłaty.
Z art. 618 oraz 684, 685 i 688 k.p.c. wynika, że tak w postępowaniu o zniesienie
współwłasności, jak i w postępowaniu o dział spadku chodzi o załatwienie
całokształtu stosunków, jakie powstały między współwłaścicielami lub
spadkobiercami. W zakresie uregulowania tych stosunków jednym z podstawowych
elementów jest oznaczenie wysokości spłaty lub dopłaty, terminu i sposobu ich
uiszczenia oraz oznaczenie wysokości odsetek. Rozstrzygnięcie w tym zakresie
należy do integralnych składników każdego postanowienia o zniesieniu
współwłasności lub o dział spadku. Jeżeli więc sąd nie orzekł w tym względzie lub
orzekł niewłaściwie, zainteresowani uczestnicy powinni dochodzić swoich praw w
tym postępowaniu, wnosząc rewizję bądź też składając wniosek o uzupełnienie
orzeczenia (art. 351 w związku z art. 13 § 2 k.p.c.). Jeżeli uczestnik tego nie
uczynił, nie może już po uprawomocnieniu się postanowienia wytoczyć powództwa
o zasądzenie roszczeń nieuwzględnionych w postanowieniu nieprocesowym o
zniesienie współwłasności lub o dział spadku, skoro stoi temu na przeszkodzie
przyjęta przez ustawodawcę zasada koncentracji i rozstrzygnięcia w tych
postępowaniach wszystkich zachodzących między uczestnikami stosunków, poza
nielicznymi, co do których wyraźnie dopuszczono możliwość odesłania uczestników
na drogę procesu.
Uchwała ta spotkała się z aprobatą większości przedstawicieli piśmiennictwa,
choć został wyrażony także odmienny pogląd, że brak rozstrzygnięcia o odsetkach
w postanowieniu działowym może być uzupełniony na podstawie art. 351 k.p.c. lub
w drodze odrębnego procesu o należne odsetki. W najnowszych orzeczeniach Sąd
Najwyższy przyjął pogląd odmienny niż wyrażony w uchwale z dnia 25 czerwca
1971 r., III CZP 34/71. Według uchwały z dnia 27 listopada 2003 r., III CZP 80/03
(OSNC 2005, nr 2, poz. 20), brak rozstrzygnięcia w prawomocnym postanowieniu o
dziale spadku o wysokości i terminie uiszczenia odsetek od zasądzonej spłaty nie
uzasadnia zarzutu powagi rzeczy osądzonej w procesie o zapłatę odsetek za
opóźnienie w dokonaniu spłaty. W postanowieniu z dnia 24 marca 2004 r., I CK
448/03 (nie publ.) przyjął, że brak w postanowieniu o podziale majątku po
rozwiązanej spółce cywilnej orzeczenia o wysokości i terminie spłaty oraz
uiszczenia odsetek ma taki skutek, że od chwili uprawomocnienia się orzeczenia
zobowiązany do spłaty pozostaje w opóźnieniu, a uprawniony może żądać odsetek
w ustawowej wysokości.
Stanowisko przyjęte w uchwale z dnia 27 listopada 2003 r., III CZP 80/03,
wiąże się z kwestią charakteru odsetek od spłat (dopłat) w tzw. sprawach
działowych. Możliwe są tu co najmniej dwa stanowiska.
Według jednego, odsetki o których stanowi art. 212 § 3 k.c. są odsetkami za
opóźnienie. Stanowisko takie, wyrażone także w piśmiennictwie, zajął Sąd
Najwyższy w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 15 grudnia 1969 r., III
CZP 12/69, (OSNCP 1970, nr 3, poz. 39). Zgodnie z innym zapatrywaniem, odsetki
przyznawane na podstawie art. 212 § 3 k.c. mają mieszany, podwójny charakter
odsetek tzw. kredytowych i odsetek za opóźnienie. Pierwsze z nich są
wynagrodzeniem za korzystanie z pieniędzy należących do innej osoby, którego
ustawodawca nie wyłączył z zakresu art. 212 § 3 k.c. Stanowisko takie zajął Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 13 czerwca 1984 r., III CZP 21/84 (OSNCP 1984, nr
12, poz. 221), a następnie podtrzymał je w wyroku z dnia 22 kwietnia 1997 r., III
CKN 36/96 ("Monitor Prawniczy" 1999, nr 4, s. 7).
W uchwale z dnia 27 listopada 2003 r., III CZP 80/03 Sąd Najwyższy podzielił
stanowisko dominujące zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie,
sprowadzające się do stwierdzenia, że odsetki wskazane w art. 212 § 3 k.c. mogą
mieć mieszany charakter, tzn. mogą być zarówno odsetkami kapitałowymi
(kredytowymi) i odsetkami za opóźnienie, polegające na uchybieniu określonemu
terminowi dokonania dopłaty lub spłaty. Jednakże przyjęcie mieszanego charakteru
odsetek nie przeczy postrzeganiu obowiązku sądu orzekania o nich z urzędu na
podstawie art. 212 § 3 k.c. tylko w odniesieniu do odsetek kapitałowych, natomiast
orzekanie o odsetkach niemających takiego charakteru należy kwalifikować jako
uprawnienie sądu, a nie jego obowiązek. Odsetki kapitałowe stanowią
wynagrodzenie za czasowe korzystanie przez innego uczestnika postępowania ze
środków stanowiących spłatę (dopłatę) należną uprawnionemu uczestnikowi
postępowania. Chodzi więc o ekwiwalent za korzystnie z tych środków w okresie
poprzedzającym określony postanowieniem działowym termin uiszczenia spłaty.
Tylko do odsetek mających taki właśnie charakter może odnosić się zasada
koncentracji orzekania m.in. w postępowaniu o dział spadku, wynikająca z art. 618
§ 1, art. 686 i 688 k.p.c., z konsekwencjami na wypadek jej uchybieniu, określonymi
w art. 618 § 3 k.p.c. Tylko odsetki należne za okres do nadejścia określonego w
prawomocnym postanowieniu terminu dokonania spłaty można traktować jako
przedmiot wzajemnych roszczeń spadkobierców z tytułu przysługujących im praw,
w odsetkach o takim tylko charakterze można bowiem postrzegać ekwiwalent
fragmentu przysługującego dotychczas spadkobiercom udziału we współwłasności
przedmiotu należącego do spadku. Spłaty (dopłaty) orzekane w postanowieniu o
dziale spadku są ekwiwalentem utraty przez spadkobiercę udziału we
współwłasności przedmiotów stanowiących spadek i będących przedmiotem działu,
jeżeli więc sąd odracza termin dokonania spłaty, to wobec konieczności
uwzględnienia zjawisk rynkowych (np. inflacji), powinien też zadbać z urzędu o to,
aby wartość spłaty w określonym w postanowieniu terminie jej uiszczenia
odpowiadała wartości przysługującego spadkobiercy udziału. Tylko w odniesieniu
do odsetek o takim charakterze zasadne jest stosowanie przepisów wyrażających
zasadę koncentracji i orzekania w sprawach działowych, natomiast odsetki za
opóźnienie nie podlegają reżymowi z art. 212 § 3 i art. 618 § 1 k.p.c.
Zasada taka ma tym bardziej zastosowanie w razie zawarcia ugody sądowej,
która ma charakter materialnoprawny i procesowy. W ugodzie strony czynią sobie
wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w
tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub
zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać (art.
917 k.c.). Ugoda zawarta przed sądem nie prowadzi do powstania powagi rzeczy
osądzonej, ale wiąże strony dopóki nie zostanie prawnie podważona. W przypadku
ponownego wytoczenia powództwa ze stosunku prawnego będącego przedmiotem
ugody, pozwany może podnieść zarzut ,,rzeczy ugodzonej" (rei transactae),
prowadzący do oddalenia powództwa, a nie ,,rzeczy osądzonej" (rei iudicatae),
powodujący odrzucenie pozwu (art. 199 § 1 pkt 2 k.p.c.). Użycie w art. 10 k.p.c.
sformułowania ,,o załatwieniu" sprawy, świadczy o tym, że ugoda realizuje w
pewnym stopniu funkcję orzeczenia sądowego, powinna ona zatem zostać tak
sformułowana, aby czyniła wydanie wyroku zbędnym, lub niedopuszczalnym, co
jest okolicznością powodującą umorzenie postępowania (art. 355 § 1 k.p.c.).
Powszechnie przyjmuje się, że również w sprawach tzw. działowych dopuszczalne
jest zawarcie ugody przed sądem. W związku z tym do ugody takiej należy odnieść
to, co powiedziano wyżej o orzeczeniu sądu realizującym art. 212 § 3 k.c., mając
także na względzie treść woli stron wyrażonej w ugodzie.
W wyroku z dnia 2 października 1969 r., II CR 508/69 Sąd Najwyższy przyjął,
że skutki niewykonania przez dłużnika zobowiązania wynikającego z ugody
sądowej określają - w braku odmiennych dopuszczalnych postanowień umownych
- przepisy art. 471 i nast. k.c. Jeżeli zatem dłużnik opóźnia się ze spełnieniem
ugodzonego świadczenia, wierzyciel może żądać od niego zapłaty odsetek
ustawowych (art. 481 § 1 i 2 k.c.), choćby w ugodzie nie umówiono obowiązku ich
zapłaty. Roszczenie o te odsetki jest w stosunku do roszczenia będącego
przedmiotem sporu i ugody roszczeniem nowym, którego podstawę stanowi przepis
art. 481 § 1 i 2 k.c. oraz wskazane w nim okoliczności faktyczne, zaszłe już po
zawarciu ugody. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23
marca 1977 r., II CR 63/77 ("Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego" 1977, nr 8-
9, s. 229) oraz w uchwale z dnia 18 grudnia 1985 r., III CZP 64/85 (OSNCP 1986,
nr 11, poz. 171).
Jest kwestią oczywistą, że w każdym przypadku zawarcia ugody wola stron
rozstrzyga, czy wyłączyły one możliwość dochodzenia odsetek za opóźnienie.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie
prawne, jak w uchwale (art. 390 § 1 k.p.c. i art. 1 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 23
listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. Nr 240, poz. 2052 ze zm.).