Uchwała z dnia 13 października 2004 r., III CZP 52/04

Sędzia SN Irena Gromska-Szuster (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Mirosław Bączyk
Sędzia SN Bronisław Czech

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Starosty I. przy uczestnictwie Banku
Gospodarki Żywnościowej S.A. w W., Oddział w B., Niecisława K. i Henryki K. o
wpis, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 13
października 2004 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Jana
Szewczyka, zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w
Bydgoszczy postanowieniem z dnia 16 marca 2004 r.:
1. ,,Czy w sytuacji, w której wpisanie hipoteki obciążającej nieruchomość
nastąpiło po nabyciu z mocy prawa na podstawie art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację
publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.) części tej nieruchomości przez właściwą
jednostkę samorządu terytorialnego, jednak przed wydaniem przez wojewodę w
myśl ust. 3 art. 73 wyżej cytowanej ustawy ostatecznej decyzji stwierdzającej
nabycie tej części nieruchomości, do kognicji sądu rozstrzygającego wniosek o
odłączenie z księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości obciążonej hipoteką,
nabytej na własność przez organ samorządu terytorialnego części tej
nieruchomości i założenie dla niej nowej księgi wieczystej, należy również w świetle
art. 6268 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 76 ust. 1ustawy z dnia 6 lipca 1987 r. o księgach
wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124 poz. 1361 ze zm.)
rozstrzyganie czy zasadne jest nieobciążanie wyłączonej nieruchomości hipoteką
łączną?
2. czy w przypadku pozytywnej odpowiedzi w przedstawionym stanie
faktycznym i prawnym sąd wieczystoksięgowy z urzędu w myśl art. 76 ust. 1 ustawy
z dnia 6 lipca 1987 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r.
Nr 124, poz. 1361 ze zm.) przenosi do współodpowiedzialności do nowej księgi
wieczystej hipotekę, obciążającą dotychczas nieruchomość podlegającą
podziałowi?"
podjął uchwałę:

W postępowaniu o założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności
odłączonej części nieruchomości, nabytej przez jednostkę samorządu
terytorialnego na podstawie art. 73 ust. 1 ustawy z dnia 13 października
1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację
publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.), sąd ocenia na podstawie art. 76 ust.
1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst:
Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.), czy obciążenie hipoteką macierzystej
nieruchomości nastąpiło przed czy po nabyciu własności odłączonej
nieruchomości przez wnioskodawcę;
odmówił udzielenia odpowiedzi na drugie pytanie.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
powstało w sprawie, w której Zarząd Dróg Powiatowych w I. wystąpił w dniu 30 lipca
2003 r. z wnioskiem o odłączenie z księgi wieczystej nr (...)30 działki nr 10/2 o
powierzchni 0,1400 ha, przeniesienie jej do nowo założonej księgi wieczystej i
wpisanie jako właściciela Powiatu I. Do wniosku dołączono decyzję Wojewody K.-P.
z dnia 25 czerwca 2003 r., wydaną na podstawie art. 73 ust. 1-4 ustawy z dnia 13
października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację
publiczną (Dz.U. Nr 133, poz. 872 ze zm.), stwierdzającą nabycie przez Powiat I. z
mocy prawa z dniem 1 stycznia 1999r. własności działki nr 10/2 o powierzchni
0,1400 ha, zajętej pod drogę publiczną, położonej we wsi C. i wpisanej w księdze
wieczystej nr (...)30, urządzonej dla nieruchomości o powierzchni 1328 ha
stanowiącej własność Niecisława i Henryki małżonków K. W dziale czwartym księgi
wieczystej nr (...)30 wpisana była na podstawie postanowienia Sądu z dnia 7
listopada 2002 r., na wniosek z dnia 7 listopada 2002 r., hipoteka zwykła w kwocie
77 800 zł na rzecz Banku Gospodarki Żywnościowej S.A. w W.
Sąd Rejonowy w Inowrocławiu postanowieniem z dnia 3 listopada 2003 r.
odłączył z księgi wieczystej nr (...)30 część nieruchomości o obszarze 0,14,00 ha i
dla odłączonej nieruchomości urządził księgę wieczystą nr (...)58, w której jako
właściciela wpisał Powiat I. Jednocześnie w dziale czwartym tej księgi wpisał do
łącznej współodpowiedzialności zapisaną w księdze wieczystej nr (...)30 hipotekę
zwykłą w kwocie 77 800 zł na rzecz Banku Gospodarki Żywnościowej.
Przy rozpoznawaniu apelacji wnioskodawcy od wpisu hipoteki łącznej Sąd
Okręgowy w Bydgoszczy powziął poważną wątpliwość prawną przedstawioną na
wstępie. Stwierdził, że zgodnie z art. 73 ust. 1 ustawy - Przepisy wprowadzające
ustawy reformujące administrację publiczną, wnioskodawca z mocy prawa stał się z
dniem 1 stycznia 1999 r. właścicielem przedmiotowej działki stanowiącej drogę
publiczną i z tym dniem nastąpił podział nieruchomości macierzystej obciążonej
hipoteką. Decyzja Wojewody z dnia 25 czerwca 2003 r. stwierdzała tylko fakt
nabycia własności i stanowiła jedyną podstawę wpisu wydzielonej nieruchomości do
nowej księgi wieczystej. Powołując się na treść art. 76 ust.1 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz.
1361 ze zm. - dalej: "u.k.w.h.") Sąd Okręgowy stwierdził, że skoro hipoteka łączna
powstaje z mocy prawa jedynie wówczas, gdy nieruchomość ulegająca podziałowi
była dotychczas obciążona hipoteką, to rzeczą sądu rozpoznającego wniosek o
odłączenie z księgi wieczystej, prowadzonej dla nieruchomości obciążonej hipoteką,
części tej nieruchomości i założenie dla niej nowej księgi wieczystej, jest zbadanie,
czy rzeczywiście obciążenie hipoteką nastąpiło przed podziałem nieruchomości.
Z drugiej jednak strony, określony w art. 6268 § 2 k.p.c. zakres kognicji sądu
wieczystoksięgowego pozwala na badanie tylko treści wniosku, treści i formy
dołączonych do niego dokumentów oraz treści księgi wieczystej, co w ocenie Sądu
Okręgowego może uzasadniać wniosek, że sąd wieczystoksięgowy musi przenieść
do nowej księgi wieczystej, jako hipotekę łączną, hipotekę obciążającą
nieruchomość macierzystą w chwili odłączenia wydzielonej nieruchomości i
założenia dla niej nowej księgi wieczystej, badanie zaś, czy wpis hipoteki łącznej
zgodny jest z rzeczywistym stanem prawnym, może nastąpić jedynie w sprawie
wytoczonej na podstawie art. 10 u.k.w.h.
Sąd Okręgowy stwierdził też, że jeśli sąd wieczystoksięgowy byłby uprawniony
do badania, czy obciążenie hipoteką nieruchomości macierzystej nastąpiło przed
czy po jej podziale, to rodzi się wątpliwość, czy w stanie faktycznym rozpoznawanej
sprawy obowiązkiem sądu wieczystoksięgowego było przeniesienie do utworzonej
księgi wieczystej, jako hipoteki łącznej, hipoteki obciążającej nieruchomość
macierzystą.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)
Przepis art. 76 ust. 1 u.k.w.h., znowelizowany ustawą z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece dokonanej ustawą z dnia 11 maja 2001 r. (Dz.U. Nr
63, poz. 635), stanowiący, że w razie podziału nieruchomości hipoteka obciążająca
dotychczas nieruchomość obciąża wszystkie nieruchomości utworzone przez
podział, przywrócił instytucję hipoteki łącznej. Powstaje ona z mocy prawa z chwilą
podziału nieruchomości uprzednio obciążonej hipoteką, a sąd wieczystoksięgowy
ma obowiązek, w razie założenia nowej księgi wieczystej dla części obciążonej
nieruchomości bądź przeniesienia części obciążonej nieruchomości do innej księgi
wieczystej, przenieść z urzędu do współobciążenia także tę hipotekę (por. § 11 ust.
2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie
prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów, Dz.U. Nr 102, poz. 1122).
Jednoznaczna treść omawianego przepisu wskazuje, że hipoteka łączna
powstaje jedynie wówczas, gdy obciążenie hipoteką nieruchomości macierzystej
miało miejsce przed podziałem tej nieruchomości, a zatem hipoteka łączna nie
powstaje, gdy obciążenie nieruchomości macierzystej hipoteką nastąpiło już po
podziale nieruchomości. W takiej sytuacji sąd wieczystoksięgowy nie przenosi do
nowej księgi wieczystej, utworzonej dla nieruchomości powstałej w wyniku podziału,
hipoteki obciążającej nieruchomość macierzystą, zgodnie bowiem z art. 76 ust. 1
u.k.w.h. hipoteka łączna w takiej sytuacji nie powstaje i omawiany przepis, podobnie
jak wskazany § 11 ust. 2 rozporządzenia wykonawczego, nie mają zastosowania.
Skoro zatem okoliczność, czy obciążenie nieruchomości hipoteką nastąpiło
przed czy po jej podziale należy do ustawowych przesłanek art. 76 ust. 1 u.k.w.h.,
stosowanego przez sąd wieczystoksięgowy z urzędu, to do obowiązków tego sądu
należy ocena, czy ta ustawowa przesłanka powstania hipoteki łącznej występuje w
rozpoznawanej sprawie, a zatem czy obciążenie nieruchomości hipoteką nastąpiło
przed czy po podziale nieruchomości. Bez zbadania tej okoliczności sąd nie mógłby
w ogóle stosować przepisu art. 76 ust.1 u.k.w.h., do czego zobowiązuje go ustawa.
Zgodnie z art. 6268 § 2 k.p.c., rozpoznając wniosek o wpis, sąd bada jedynie
treść i formę wniosku, dołączonych do niego dokumentów oraz treść księgi
wieczystej. Przepis ten wskazuje ograniczony ustawowo zakres kognicji sądu
wieczystoksięgowego, który nie może prowadzić rozbudowanego postępowania
dowodowego ani ustalać spornych okoliczności dotyczących samego prawa,
mającego być przedmiotem wpisu. Sąd ten, zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c., jest także
związany dokonanym prawomocnie wpisem hipoteki obciążającej nieruchomość i
nie może badać jego zasadności. Wszystkie te ograniczenia dotyczą jednak tylko
zakresu kognicji sądu i nie pozbawiają go uprawnienia, będącego zarazem
obowiązkiem, badania i oceny ustawowych przesłanek przepisu prawa, który
stanowi podstawę orzekania. Zakres kognicji sądu wieczystoksięgowego nie
pozbawia go zatem możliwości (obowiązku) oceny - w postępowaniu o założenie
księgi wieczystej i wpis prawa własności odłączonej w wyniku podziału części
nieruchomości obciążonej hipoteką - ustawowych przesłanek art. 76 ust. 1 u.k.w.h.,
w tym i tego, czy obciążenie macierzystej nieruchomości hipoteką nastąpiło przed
czy po jej podziale. Podobnie, ograniczony zakres kognicji sądu
wieczystoksięgowego nie zdejmuje obowiązku badania przy rozpoznawaniu
wniosku o wpis hipoteki, czy nieruchomość pozostaje własnością dłużnika
hipotecznego, gdyż jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 30 maja 1994 r.,
III CZP 72/94 (OSNC 1994, nr 12, poz. 235), wniosek o wpis hipoteki nie może być
uwzględniony, gdy dłużnik utracił już prawo własności nieruchomości na skutek
wcześniejszej czynności przeniesienia własności tej nieruchomości. Sąd
wieczystoksięgowy, by ocenić tę istotną dla rozstrzygnięcia wniosku o ustanowienie
hipoteki okoliczność, musi zatem zbadać i ocenić, czy nieruchomość nadal stanowi
własność dłużnika hipotecznego, a jeśli nie, odmówić dokonania wpisu.
Zgodnie z art. 76 ust.1 u.k.w.h., sąd wieczystoksięgowy nie może wpisać na
nieruchomości wydzielonej przez podział hipoteki łącznej, jeżeli podział
nieruchomości nastąpił przed wpisaniem hipoteki na nieruchomości macierzystej,
co obliguje go do badania, kiedy nastąpił wpis hipoteki na nieruchomości
macierzystej oraz kiedy nastąpił podział tej nieruchomości.
Obowiązek ten dotyczy także sytuacji, w której do podziału nieruchomości
doszło z mocy ustawy, jak to ma miejsce w okolicznościach przewidzianych w art.
73 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy
reformujące administrację publiczną. Przepis ten stanowi, że nieruchomości
pozostające w dniu 31 grudnia 1998 r. we władaniu Skarbu Państwa lub jednostek
samorządu terytorialnego, nie stanowiące ich własności, zajęte pod drogi publiczne,
z dniem 1 stycznia 1999 r. stają się własnością Skarbu Państwa lub właściwych
jednostek samorządu terytorialnego za odszkodowaniem. Zgodnie z ustępem
trzecim tego artykułu, podstawą do ujawnienia w księdze wieczystej przejścia na
własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego takich
nieruchomości jest ostateczna decyzja wojewody.
Nabycie własności nieruchomości przez Skarb Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego w sytuacji określonej w omawianym przepisie następuje z
mocy prawa z dniem 1 stycznia 1999 r., zatem z tym dniem część nieruchomości
zajęta pod drogę publiczną staje się własnością Skarbu Państwa lub jednostki
samorządu terytorialnego, a dotychczasowy właściciel nieruchomości traci prawo
własności do tej jej części. Dochodzi więc do podziału z mocy prawa takiej
nieruchomości, której część pozostaje własnością dotychczasowego właściciela,
natomiast część zajęta pod drogę publiczną staje się własnością Skarbu Państwa
lub jednostki samorządu terytorialnego. Jednakże podstawę wpisu w księdze
wieczystej prawa własności nieruchomości nabytej w ten sposób przez Skarb
Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego stanowi dopiero ostateczna
decyzja administracyjna, która z reguły będzie wydawana po wytyczeniu granic
wydzielonej nieruchomości, co jest niezbędne dla określenia cech nieruchomości
przy jej wpisywaniu do księgi wieczystej.
Podobnie jak decyzje wojewody wydane na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy z
dnia 10 maja 1990 r. - przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie
terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz.U. Nr 32, poz. 191 ze
zm.), decyzja wojewody, o której mowa w art. 73 ust. 3 ustawy z dnia 13
października 1998 r.- Przepisy wprowadzające ustawy reformujące administrację
publiczną, ma charakter deklaratoryjny, jednak dopiero od chwili jej
uprawomocnienia się właściciel (Skarb Państwa lub jednostka samorządu
terytorialnego) może skutecznie żądać ujawnienia swego prawa w księdze
wieczystej.
Taka regulacja prawna może prowadzić do sytuacji, która miała miejsce w
sprawie stanowiącej podstawę przedstawionego zagadnienia prawnego, gdy
przejście własności części nieruchomości zajętej pod drogę publiczną nastąpiło z
mocy prawa wcześniej niż mogło to zostać ujawnione w księdze wieczystej, a
zatem sąd wieczystoksięgowy wpisujący hipotekę obciążającą całą nieruchomość
macierzystą nie mógł wiedzieć o tym, że w chwili wpisu tej hipoteki dłużnik nie był
już właścicielem całej nieruchomości, nie mógł więc uwzględnić tego faktu przy
wpisie hipoteki. Nie może to jednak prowadzić do pozbawienia sądu w sprawie o
założenie księgi wieczystej i wpis prawa własności odłączonej części
nieruchomości, nabytej przez jednostkę samorządu terytorialnego na podstawie art.
73 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. - Przepisy wprowadzające ustawy
reformujące administrację publiczną, możliwości badania przesłanek
przewidzianych w art. 76 ust. 1 u.k.w.h., w tym okoliczności, kiedy nastąpił podział
nieruchomości, oraz czy obciążenie macierzystej nieruchomości hipoteką nastąpiło
przed czy po jej podziale i w zależności od wyników tego badania dokonanie oceny,
czy zachodzą przesłanki do stwierdzenia powstania z mocy prawa hipoteki łącznej i
przeniesienia jej do nowej księgi wieczystej.
Podkreślić należy, że w takiej sytuacji nie chodzi o badanie istnienia samego
prawa (hipoteki) ani materialnoprawnych przesłanek jego wpisu, a jedynie o
badanie ustawowych przesłanek zastosowania przez sąd wieczystoksięgowy
przepisu art. 76 ust. 1 u.k.w.h. Nie ma zatem podstaw do odsyłania uczestników
postępowania na drogę procesu przewidzianego w art. 10 ust. 1 u.k.w.h.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie.
Udzielenie odpowiedzi na drugie z przedstawionych pytań prowadziłoby
wprost do rozstrzygnięcia sprawy, co w ramach kognicji Sądu Najwyższego
określonej w art. 390 k.p.c. jest niedopuszczalne. Zagadnienie prawne nie może
sprowadzać się do postawienia pytania w sposób, który wymagałby dokonania
przez Sąd Najwyższy subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod wskazany w
pytaniu przepis prawa (por. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22
października 2002 r., III CZP 64/02, "Prokuratura i Prawo" 2003, nr 7-8, poz. 37);
powinno być sformułowane ogólnie, w nawiązaniu wprawdzie do okoliczności
faktycznych danej sprawy, ale nie w taki sposób, by odpowiedź na pytanie
stanowiła rozstrzygnięcie tej sprawy w bezpośredni lub nawet pośredni sposób. Z
tych względów Sąd Najwyższy odmówił udzielenia na odpowiedzi na pytanie drugie.