Uchwała z dnia 31 stycznia 2001 r., III CZP 50/00

Przewodniczący: Sędzia SN Jacek Gudowski
Sędzia SN Mirosława Wysocka (sprawozdawca), Sędzia SA Andrzej Niedużak

Sąd Najwyższy przy udziale Prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony
Kaszczyszyn w sprawie z powództwa Przemysława M. przeciwko Sławomirowi N. o
zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, po rozpoznaniu na posiedzeniu
jawnym dnia 31 stycznia 2001 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sad
Apelacyjny w Katowicach postanowieniem z dnia 14 listopada 2000 r., do
rozstrzygnięcia w trybie art. 390 k.p.c.:
,,Czy uprawniony do zachowku a zarazem jedyny spadkobierca dziedziczący
spadek z ustawy może na podstawie art. 998 § 1 k.c. odmówić wykonania zapisu,
którego przedmiotem jest prawo do własnościowego lokalu spółdzielczego w
sytuacji gdy pozostała część spadku nie pokrywa należnego mu zachowku czy też
stosując przez analogię przepis art. 1005 i 1006 k.c. ma wykonać zapis za zapłatą
odpowiedniej sumy wyliczonej stosownie do uregulowań zawartych w art. 998 § 1
k.c. i art. 991 § 1 k.c. ewentualnie czy zamiast wykonania zapisu w naturze może
ograniczyć się do zapłaty ekwiwalentu pieniężnego wyliczonego z uwzględnieniem
art. 998 § 1 k.c.?"
podjął następującą uchwałę:

Jeżeli wykonanie zapisu, którego przedmiot nie da się podzielić,
przekracza granice odpowiedzialności spadbkobiercy określone w art. 998 § 1
k.c., zapisobierca może żądać wykonania zapisu, uiszczając odpowiednią
sumę pieniężną.

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne
wyłoniło się w sprawie, w której zapisobierca domagał się od spadkobiercy
wykonania zapisu przez złożenie oświadczenia o przeniesieniu wchodzącego
w skład spadku własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu wraz z wkładem
budowlanym. Pozwany, syn spadkodawcy, jest jedynym spadkobiercą ustawowym.
Wartość całego majątku spadkowego nie przewyższa kwoty 35 119,50 zł., w czym
więcej niż połowę - 20 000 zł - stanowi wartość prawa będącego przedmiotem
zapisu. Pozwany, będąc spadkobiercą ,,uprzywilejowanym" z tej racji, że sam jest
uprawniony do zachowku, powołał się na ograniczenie odpowiedzialności za zapis,
wynikające z art. 998 § 1 k.c. Wątpliwości prawne Sądu Apelacyjnego polegają na
tym, które z ujętych w wystąpieniu potencjalnych rozwiązań zaistniałej kolizji praw
zapisobiercy i spadkobiercy uznać należy za właściwe.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozważania nad przedstawionym zagadnieniem należy poprzedzić krótkimi
uwagami wstępnymi.
Zapis wchodzącego w skład spadku własnościowego spółdzielczego prawa do
lokalu mieszkalnego jest zapisem niepodzielnego prawa ściśle oznaczonego.
Prawidłowe jest także stanowisko Sądu, że spadkobierca ,,uprawniony do
zachowku" w ujęciu art. 998 § 1 k.c., to spadkobierca, który zalicza się do kręgu
osób wymienionych w art. 991 k.c. Należy też zaakceptować pogląd, zgodnie z
którym fakt, że powołanym do dziedziczenia jest jedyny spadkobierca ustawowy - a
więc będący jednocześnie uprawnionym do zachowku i dziedziczącym całość
spadku - nie wyłącza jego odpowiedzialności z tytułu zapisu.
Sąd Apelacyjny dostrzegł wątpliwości wynikające ze sformułowania przepisu
ograniczającego odpowiedzialność ,,uprzywilejowanego" spadkobiercy do
"wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego, który stanowi
podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku", jednakże
najwyraźniej opowiedział się za poglądem przytoczonym na wstępie niniejszej
uwagi, w przeciwnym bowiem razie przedstawione przezeń zagadnienie byłoby, w
okolicznościach danej sprawy, bezprzedmiotowe ; konsekwentnie -
reprezentowanie poglądu odmiennego, czyniłoby także bezprzedmiotową
wypowiedź Sądu Najwyższego co do przedstawionego zagadnienia.
Wobec tego, że wspomnianą kwestię Sąd Apelacyjny pozostawił swojemu
osądowi i nie została ona objęta wystąpieniem dokonanym na podstawie art. 390
§ 1 k.p.c., pozostać ona musi poza szczegółowymi rozważaniami Sądu
Najwyższego. Stwierdzić jedynie należy, że - wyrażając aprobatę dla
zasygnalizowanego stanowiska Sądu drugiej instancji - Sąd Najwyższy za
przekonywające uznał to zdecydowanie przeważające stanowisko doktryny,
zgodnie z którym, przy określaniu granic odpowiedzialności spadkobiercy na
podstawie art. 998 § 1, należy mieć na względzie nadwyżkę przekraczającą wartość
zachowku spadkobiercy obciążonego zapisem. Innymi słowy, chodzić będzie
o część spadku obliczoną na podstawie ułamka uzyskanego na podstawie art. 991
§ 1 , a nie o część spadku obliczoną na podstawie art. 931 k.c. (w obu wypadkach,
z uwzględnieniem art. 992 k.c.).
Przechodząc do właściwego zagadnienia, przedstawionego przez Sąd
Apelacyjny, stwierdzić trzeba, że art. 998 § 1 k.c., ograniczający odpowiedzialność
spadkobiercy, mającego jednocześnie status osoby uprawnionej do zachowku, nie
reguluje bezpośrednio skutków, jakie ograniczenie to wywiera na roszczenie
zapisobiercy; niewątpliwe jest tylko, że roszczenie zapisobiercy musi zostać w takiej
sytuacji ograniczone do granic odpowiedzialności spadkobiercy. Rozwiązanie jest
proste tylko wówczas, gdy zapis jest źródłem wierzytelności pieniężnej, która
ulegałaby odpowiedniemu obniżeniu. Inaczej problem się przedstawia, gdy
przedmiotem zapisu jest niepodzielne prawo, oznaczone co do tożsamości.
Brak jest jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, by - jak to sformułowano w
postanowieniu Sądu - ,,zamiast wykonania zapisu w naturze ... ograniczyć się do
zapłaty ekwiwalentu pieniężnego wyliczonego z uwzględnieniem art. 998 § 1 k.c.".
Zapis polega na zobowiązaniu spadkobiercy do spełnienia określonego
świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (art. 968 § 1 k.c.) i jego
wykonanie nie może polegać na spełnieniu innego świadczenia aniżeli określone
w rozrządzeniu testamentowym. Trzecie z ewentualnych, wskazanych przez Sąd
rozwiązań, należy zatem zdecydowanie odrzucić.
Trudno również byłoby zaakceptować stanowisko, że wykroczenie wartości
zapisu prawa ściśle oznaczonego poza granicę odpowiedzialności spadkobiercy
prowadzi do uwolnienia spadkobiercy od obowiązku wykonania zapisu. Przede
wszystkim, byłby to skutek wychodzący poza ramy ograniczenia wynikającego z art.
998 § 1 k.c., gdyż prowadziłby do wyłączenia tej odpowiedzialności, nawet wtedy,
gdyby wartość zapisu w nieznacznym tylko stopniu przewyższała wartość części
spadku, podlegającej ,,ochronie". Bezskuteczność zapisu rzeczy oznaczonej co do
tożsamości - i to tylko w braku odmiennej woli spadkodawcy - ma miejsce jedynie
wówczas, gdy rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo
jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy (art.
976 k.c.). Ustawa ujmuje bezskuteczność zapisu jako sytuację wyjątkową,
szczególną i żadnej ogólniejszej formuły, mogącej mieć zastosowanie w sytuacjach
innych aniżeli wymienione w tym przepisie, nie wprowadza. Wreszcie, poszukując
właściwego rozwiązania, należy dążyć do poszanowania woli spadkodawcy, a
kolizję interesów pomiędzy spadkobiercą a zapisobiercą próbować rozstrzygnąć
tak, by umożliwić realizację prawa wynikającego z zapisu, z poszanowaniem
ochrony spadkobiercy uprawnionego do zachowku. Przy uwzględnieniu
wskazanych założeń, także i pierwszą z wersji przedstawionych przez Sąd
Apelacyjny (odmowa wykonania zapisu z wymienionych przyczyn), należy uznać za
niewłaściwą.
Przepis art. 998 § 1 k.c. zamieszczony został w tytule IV księgi czwartej,
zawierającym przepisy dotyczące zachowku. W art. 999 k.c. przewidziano wyjątek
od ogólnych zasad odpowiedzialności za długi spadkowe, którego celem jest, aby
powołany do dziedziczenia spadkobierca, będący jednocześnie uprawnionym do
zachowku i zobowiązanym do jego zapłaty, mógł zachować (otrzymać) ze spadku
wartość własnego zachowku. Ochrona własnego zachowku przysługuje
spadkobiercy zobowiązanemu do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku także
w formie możliwości żądania odpowiedniego zmniejszenia zapisów i poleceń
(art. 1005 § 1 k.c.). Jeżeli zmniejszeniu podlega zapis, którego przedmiot jest
niepodzielny, to zapisobierca zachowuje prawo żądania całkowitego wykonania
zapisu, uiszczając odpowiednią sumę pieniężną (art. 1006 k.c.). Przepis ten stanowi
wyraźny sposób rozstrzygnięcia kolizji pomiędzy prawem spadkobiercy do
zatrzymania własnego zachowku a prawem zapisobiercy do otrzymania
niepodzielnego przedmiotu zapisu; zapisobierca zachowa prawo otrzymania
niepodzielnego przedmiotu zapisu, a spadkobierca otrzyma kwotę wyrównującą
,,uszczerbek", jaki powstałby w jego własnym zachowku wskutek wykonania zapisu.
Usytuowanie art. 1006 k.c. wskazuje na to, że bezpośrednio odnosi się on do
sytuacji, w której ,,uprzywilejowany" (uprawniony do zachowku) spadkobierca jest
obciążony obowiązkiem zaspokojenia zachowku innego uprawnionego.
Jednocześnie, rozwiązanie kolizji praw spadkobiercy i zapisobiercy, tak aby każde z
nich w ostatecznym wyniku było respektowane, jak również by respektowane było
rozrządzenie testamentowe spadkodawcy - a tak właśnie odczytywać należy sens
omawianego przepisu - jest rozwiązaniem poszukiwanym na tle art. 998 § 1 k.c.
Jak już wskazano, przepis ten nie rozstrzyga szczegółowo o konsekwencjach
ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy z tytułu zapisu, choć można przyjąć,
że ograniczenie to prowadzić będzie do zmniejszenia zapisu. Jeżeli przedmiot
zapisu nie da się podzielić, to analogicznie do zasady sformułowanej w art. 1006
k.c. należy uznać, że zapisobierca nie zostaje pozbawiony możliwości żądania
całkowitego wykonania zapisu, z tym jednak, iż zapis ten - pod względem
wartościowym - ulegnie zmniejszeniu o ,,odpowiednią sumę pieniężną", którą
będzie musiał uiścić spadkobiercy tak, aby ten zachował przyznany mu przez art.
998 § 1 k.c. przywilej ograniczenia odpowiedzialności względem zapisobiercy.
Jeżeli więc wykonanie zapisu, którego przedmiot nie da się podzielić, przekracza
granice odpowiedzialności spadkobiercy określone w art. 998 § 1 k.c., zapisobierca
może żądać wykonania zapisu uiszczając tak określoną sumę.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.