Uchwała z dnia 2 sierpnia 2006 r., III CZP 46/06

Sędzia SN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stefana Z., Stefana Z., syna Stefana,
Olgi S., Jadwigi K., Marka Z., Ewy G. przy uczestnictwie Eugeniusza S. i Emilii S. o
zasiedzenie nieruchomości, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 19 lipca 2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Nowym Sączu postanowieniem z dnia 8 lutego 2006 r.:
"Czy rozpoznanie przez Sąd Rejonowy skargi o wznowienie postępowania
opartej na podstawie wymienionej w art. 403 k.p.c., w sytuacji gdy w sprawie, której
wznowienie dotyczy Sąd Okręgowy oddalił apelację, tj. z naruszeniem art. 405
k.p.c., stanowi przesłankę nieważności postępowania?"
podjął uchwałę:

Nieważność postępowania przewidziana w art. 379 pkt 6 k.p.c. zachodzi
także wtedy, gdy sąd rejonowy orzekł o odrzuceniu skargi o wznowienie
postępowania wniesionej na podstawie art. 403 § 1 pkt 1 k.p.c. w sprawie, w
której sąd okręgowy oddalił apelację.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne
wyłoniło się przy rozpoznawaniu zażalenia skarżących na postanowienie Sądu
Rejonowego w Nowym Targu, którym odrzucono - opartą na podstawie art. 403 § 1
pkt 1 k.p.c. - skargę o wznowienie postępowania zakończonego oddaleniem
apelacji przez Sąd drugiej instancji.
Sąd Okręgowy powziął wątpliwość, czy naruszenie art. 405 k.p.c., polegające
na orzekaniu w sprawie o wznowienie postępowania przez sąd rzeczowo
niewłaściwy, prowadzi do nieważności postępowania przewidzianej w art. 379 pkt 6
k.p.c. Niezależnie od tej kwestii, Sąd Okręgowy zwrócił uwagę, że w sprawie
pojawia się też wątpliwość, czy nie zachodzi nieważność postępowania, o której
mowa w art. 379 pkt 4 k.p.c., albowiem co do skargi o wznowienie postępowania
orzekał sąd rejonowy w składzie jednego sędziego, podczas gdy sąd okręgowy
orzekałby w składzie trzech sędziów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozpatrywane zagadnienie prawne podlega rozstrzygnięciu tylko przy
założeniu, że sąd drugiej instancji, który oddalił apelację, jest sądem orzekającym
co do istoty sprawy w rozumieniu art. 405 zdanie drugie k.p.c. Takie właśnie
stanowisko zajął Sąd Najwyższy m.in. w uchwale z dnia 13 stycznia 2005 r., III CZP
77/04 (OSNCP 2005, nr 12, poz. 200), które podziela Sąd Najwyższy w niniejszym
składzie.
Nie może budzić wątpliwości, że nieważność postępowania jest najdalej idącą
sankcją naruszenia przepisów prawa procesowego w toku rozpoznawania sprawy.
Wagę zawartych w kodeksie postępowania cywilnego unormowań związanych z
nieważnością postępowania wzmacnia okoliczność, że jej przyczyny nie tylko wiążą
się z gwarancjami procesowymi stron, lecz także kształtują podstawowe standardy
należytego postępowania. Prawidłowa wykładnia art. 379 k.p.c. ma więc dla
praktyki istotne znaczenie.
Określając w art. 379 pkt 6 k.p.c. przesłankę nieważności postępowania ze
względu na naruszenie właściwości sądu, ustawodawca przyjął, że nieważność ma
miejsce, jeżeli sąd rejonowy orzekał w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy
bez względu na wartość przedmiotu sprawy. Przepis ten, wprowadzony w 1996 r.
do kodeksu postępowania cywilnego wraz z instytucją apelacji i kasacji (obecnie
skargi kasacyjnej), nawiązuje do pierwotnego ujęcia redakcyjnego art. 369 pkt 6
k.p.c., stanowiącego, że nieważność postępowania zachodzi, jeżeli sąd powiatowy
orzekł w sprawie, w której sąd wojewódzki jest właściwy bez względu na wartość
przedmiotu sporu. W ówczesnym stanie prawnym wskazana przyczyna
nieważności postępowania była jedną z podstaw rewizji. Tak więc zarówno w art.
369 pkt 6, jak i w art. 379 pkt 6 k.p.c. wśród przyczyn nieważności postępowania
wyszczególniony został tylko jeden wypadek naruszenia właściwości sądu,
mianowicie właściwości rzeczowej niezwiązanej z kryterium wartości przedmiotu
sprawy (sporu). Trzeba podkreślić, że w doktrynie trafnie stwierdzono, iż skoro
właściwość rzeczowa polega na podziale spraw pomiędzy sądy różnego rzędu,
rozpoznające sprawy w pierwszej instancji, to mamy z nią do czynienia jedynie
wówczas, gdy w danym systemie organizacji wymiaru sprawiedliwości i prawa
procesowego rozpoznawanie spraw w pierwszej instancji przekazano dwóm lub
więcej rodzajom sądów różnego rzędu; istnieje konieczność podziału kompetencji
pomiędzy tymi sądami. Zagadnienie właściwości rzeczowej nie powstaje i nie
wymaga ustawowego uregulowania w tych porządkach normatywnych, które
realizują zasadę jednolitego sądu pierwszej instancji. (...)
Zgodnie z art. 405 k.p.c., do wznowienia postępowania z przyczyn
nieważności oraz na podstawie przewidzianej w art. 4011 k.p.c. właściwy jest sąd,
który wydał zaskarżone orzeczenie, a jeżeli zaskarżono orzeczenia sądów różnych
instancji, właściwy jest sąd instancji wyższej. Do wznowienia postępowania na innej
podstawie właściwy jest sąd, który ostatnio orzekał co do istoty sprawy. Przepis ten
określa więc ogólne reguły ustalania właściwości sądu do wznowienia
postępowania w odniesieniu do wszystkich podstaw wznowienia, a więc z przyczyn
nieważności, z przyczyny przewidzianej w art. 4011 k.p.c. i z przyczyn
restytucyjnych.
Regulacja problematyki właściwości sądu w związku z instytucją wznowienia
postępowania była przedmiotem licznych wypowiedzi doktryny i orzecznictwa,
rozważana była jednak głównie z punktu widzenia sposobu ustalania właściwości
do wznowienia postępowania. Nie ma natomiast szerszych wypowiedzi
dotyczących problemu skutków naruszenia przepisów normujących właściwość do
wznowienia postępowania. Zgodnie wyraża się jedynie pogląd, że właściwość sądu
do wznowienia postępowania ma charakter właściwości wyłącznej, stąd też nie
może być zmieniona przez strony w drodze umowy (zob. np. wydane pod rządem
art. 447 d.k.p.c. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1935 r.,
C.II. 1710/35, OSP 1936, poz. 542). Przyjmuje się poza tym, że w razie wniesienia
skargi o wznowienie postępowania do sądu niewłaściwego, powinna być ona z
urzędu (art. 200 § 1 zdanie pierwsze w związku z art. 406 k.p.c.) przekazana
sądowi właściwemu (zob. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 czerwca
2000 r., I CO 17/00, nie publ., z dnia 31 lipca 2000 r., I CO 1/00, nie publ. lub z dnia
8 sierpnia 2000 r., III CO 7/00, nie publ.).
Formuła art. 405 k.p.c. wskazuje na przyjęcie takiej konstrukcji określania
podstaw właściwości sądu do wznowienia postępowania, która polega na
funkcjonalnym połączeniu tej właściwości z orzekaniem przez sąd w prawomocnie
zakończonym postępowaniu. W ramach tej konstrukcji właściwość sądu do
wznowienia postępowania z przyczyn nieważności i z przyczyny wskazanej w art.
4011 k.p.c. została uzależniona od tego, który sąd wydał zaskarżone orzeczenie lub
też - w wypadku zaskarżenia orzeczeń sądów różnych instancji - który sąd orzekał
w instancji wyższej, natomiast właściwość sądu do wznowienia postępowania z
przyczyn restytucyjnych od tego, który sąd ostatnio orzekał co do istoty sprawy.
Takie określenie podstaw właściwości do wznowienia postępowania nie zmienia
jednak faktu, że także w tych wypadkach miarodajne jest przyjęte w kodeksie
postępowania cywilnego rozróżnienie właściwości rzeczowej (art. 16 i nast. k.p.c.) i
miejscowej (art. 27 i nast. k.p.c.). Oznacza to, że ustalenie na podstawie art. 405
k.p.c. sądu właściwego do wznowienia postępowania obejmuje ustalenie sądu,
który jest właściwy do wznowienia postępowania zarówno w aspekcie właściwości
miejscowej, jak i rzeczowej.
Inną kwestią jest, że art. 405 k.p.c. określa sposób ustalania sądu właściwego
do wznowienia postępowania w taki sposób, że jednocześnie ustalona zostaje
właściwość miejscowa sądu, jak i właściwość rzeczowa. Treść tego artykułu
pozwala, przy zastosowaniu przewidzianych w nim kryteriów funkcjonalnego
powiązania z orzekaniem w prawomocnie zakończonej sprawie, określić w każdej
konkretnej sprawie, którego rzędu sąd (pierwszej lub drugiej instancji czy Sąd
Najwyższy) jest rzeczowo właściwy do wznowienia postępowania oraz który sąd
jest w tym zakresie właściwy miejscowo.
Powstaje problem jakie są następstwa procesowe naruszenia właściwości
wyłącznej w zakresie orzekania co do skargi o wznowienie postępowania. Sąd
Okręgowy wskazał, że możliwość ewentualnego zastosowania art. 379 pkt 6 k.p.c.
budzi wątpliwości, gdyż z ujęcia tego przepisu może wynikać, iż chodzi w nim
jedynie o nieważność postępowania będącą następstwem rozpoznania sprawy
przez sąd rejonowy z naruszeniem właściwości wyłącznej sądu okręgowego jako
sądu pierwszej instancji, określonej w art. 17 pkt 1, 2 i 3, a także w art. 4778 § 1, art.
47928, 47936, 47946, 47957, 47968, 544, 5671 oraz 6911 k.p.c. Żaden przepis kodeksu
postępowania cywilnego nie przewiduje natomiast nieważności postępowania w
innych wypadkach naruszenia przez sąd swojej właściwości, np. w razie naruszenia
art. 367 § 2 k.p.c., polegającego na rozpoznaniu apelacji od wyroku sądu
okręgowego przez ten sam sąd zamiast sądu apelacyjnego, czy też naruszenia art.
405 k.p.c. w konsekwencji rozpoznania skargi o wznowienie postępowania przez
sąd okręgowy zamiast sądu apelacyjnego.
Nieważność może dotyczyć postępowania przed sądem pierwszej instancji,
sądem drugiej instancji, Sądem Najwyższym, a także postępowania wywołanego
wniesieniem nadzwyczajnych środków zaskarżenia, w tym skargi o wznowienie
postępowania. Przesłanki nieważności w odniesieniu do każdego z tych
postępowań wymienia wyczerpująco art. 379 k.p.c. Takie stanowisko jest ogólnie
przyjmowane w orzecznictwie i w piśmiennictwie, jakkolwiek - poza postępowaniem
przed sądem pierwszej instancji - nieważność postępowania w pozostałych
wypadkach nie została przez ustawodawcę przewidziana wprost. Mimo to nie
powinno być w tym zakresie żadnych wątpliwości, albowiem możliwość nieważności
innych postępowań, np. postępowania apelacyjnego, wynika ze sformułowań innych
przepisów kodeksu postępowania cywilnego dotyczących nieważności
postępowania. Przykładowo, art. 39813 § 1 k.p.c. nakazuje Sądowi Najwyższemu w
związku z rozpoznawaniem skargi kasacyjnej branie z urzędu pod rozwagę
nieważności postępowania, a z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego
wynika, że przepis ten dotyczy wypadku nieważności postępowania przed sądem
drugiej instancji (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 1997 r., I CKN
825/97, OSNC 1998, nr 5, poz. 81). (...)
Z omawianego punktu widzenia charakterystyczna jest także treść art. 405
k.p.c., wskazująca, że do wznowienia postępowania z przyczyn nieważności
właściwy jest sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie. W tym więc również
wypadku ustawodawca pośrednio dopuszcza nieważność postępowania nie tylko
przed sądem pierwszej instancji, ale też przed sądem drugiej instancji, a nawet
przed Sądem Najwyższym. (...) Analiza przytoczonych unormowań dotyczących
nieważności postępowania wskazuje, że treść normatywna art. 379 k.p.c., wbrew
sugestiom Sądu Okręgowego, ma walor uniwersalny i nie odnosi się tylko do
postępowania przed sądem pierwszej instancji.
W rozważanym wypadku doszło do odrzucenia skargi o wznowienie
postępowania przez sąd rejonowy, mimo że sądem właściwym rzeczowo do
orzekania w tym przedmiocie - zgodnie z art. 405 zdanie drugie k.p.c. - był sąd
okręgowy. Zważywszy, że sąd rejonowy działał jako sąd pierwszej instancji,
dopuszczalne było zażalenie na jego postanowienie o odrzuceniu skargi o
wznowienie postępowania (art. 394 § 1 k.p.c.), natomiast w toku postępowania
zażaleniowego nie można wyłączyć możliwości zastosowania art. 379 pkt 6 w
związku z art. 397 § 2 zdanie pierwsze k.p.c.
Przepis art. 379 pkt 6 k.p.c. stanowi, że nieważność postępowania zachodzi,
jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy był właściwy bez
względu na wartość przedmiotu sporu. Przepis ten powinien być interpretowany
ściśle, jednak jego zastosowanie do postępowania wywołanego skargą o
wznowienie wymaga uwzględnienia specyfiki tego postępowania. Jak podkreślono,
w postępowaniu tym podstawę ustalenia właściwości sądu wyznacza art. 405 k.p.c.,
który określa w sposób wyłączny właściwość miejscową i rzeczową przy
zastosowaniu kryterium funkcjonalnego powiązania tej właściwości z orzekaniem
przez sąd w prawomocnie zakończonym postępowaniu. Właściwość sądu do
wznowienia postępowania określana jest zatem bez względu na wartość
przedmiotu sporu lub zaskarżenia, gdyż kryterium odwołujące się do tej wartości nie
znajduje w tym wypadku w ogóle zastosowania. W efekcie należy uznać, że jeżeli
sąd rejonowy orzeknie formalnie lub merytorycznie w sprawie zainicjowanej skargą
o wznowienie postępowania, do rozpoznania której właściwy jest sąd okręgowy,
postępowanie przed sądem rejonowym dotknięte będzie nieważnością.
Sąd Okręgowy, dostrzegając możliwość nieważności postępowania w związku
z postanowieniem Sądu Rejonowego o odrzuceniu skargi o wznowienie
postępowania, zwrócił też uwagę na okoliczność, że postanowienie to zostało
wydane w składzie jednego sędziego, podczas gdy przy założeniu właściwości
sądu okręgowego stosowne orzeczenie powinno zapaść w składzie trzech sędziów.
Spostrzeżenie to jest oczywiście trafne, w omawianej sprawie wystąpiła bowiem
także nieważność postępowania z względu na sprzeczność składu sądu z
przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.). Stwierdzić jednak należy, że wystąpienie
tej przesłanki nieważności było jedynie konsekwencją orzekania przez niewłaściwy
sąd.
Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.,
rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w uchwale.