Uchwała z dnia 21 lipca 2006 r., III CZP 45/06

Sędzia SN Józef Frąckowiak (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Gerard Bieniek
Sędzia SN Jan Górowski

Sąd Najwyższy w sprawie wszczętej z urzędu przy uczestnictwie Huty Cynku
"M.Ś." S.A. w M.Ś. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu
jawnym w dniu 21 lipca 2006 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Okręgowy w Gliwicach postanowieniem z dnia 4 kwietnia 2006 r.:
"Czy przewidziane w art. 1097 § 2 k.c. wygaśnięcie prokury wskutek
ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy dotyczy tylko ogłoszenia upadłości obejmującej
likwidację majątku upadłego, czy również upadłości z możliwością zawarcia układu;
- czy jest dopuszczalne ustanowienie prokury przez upadłego, co do którego
ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu pozostawiając mu zarząd
własny mieniem wchodzącym do masy upadłości?"
podjął uchwałę:

Z chwilą ogłoszenia upadłości prokura wygasa, a nowa nie może być
ustanowiona (art. 1097 § 2 k.c.).

Uzasadnienie

Sąd Okręgowy w Gliwicach, rozpoznając zażalenia uczestnika- Huty Cynku
,,M.Ś." S.A. w M.Ś. od postanowienia Sądu Rejonowego w Gliwicach z dnia 21
lutego 2006 r., powziął istotne wątpliwości i na podstawie art. 390 § 1 k.p.c.
przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, które
powstało na tle następującego stanu faktycznego.
Postanowieniem z dnia 1 września 2005 r. Sąd Rejonowy w Gliwicach ogłosił
upadłość Huty Cynku ,,M.Ś." S.A. w M.Ś. i z urzędu wpisał do rejestru
przedsiębiorców informację o jej ogłoszeniu oraz wykreślił dane prokurentów spółki.
Postanowieniem z dnia 28 grudnia 2005 r. referendarz sądowy oddalił żądanie
uczestnika, domagającego się przywrócenia w rejestrze informacji o ustanowionych
prokurentach. W dniu 3 stycznia 2006 r. uczestnik złożył skargę na to
postanowienie, wnosząc o dokonanie wpisu zgodnie z żądaniem, a Sąd Rejonowy
w Gliwicach umorzył postępowanie wszczęte z urzędu na podstawie postanowienia
tego Sądu z dnia 1 września 2005 r.
Zaskarżając powyższe postanowienie, uczestnik wniósł o jego uchylenie i
przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Zarzucił m.in. błędną interpretację
art. 1097 § 2 k.c., podnosząc, że ze względu na art. 543 ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm. - dalej:
"Pr.u.n.") ogłoszenie upadłości z możliwością zawarcia układu nie powoduje
wygaśnięcia prokury. (...)
Sąd Okręgowy, przedstawiając zagadnienie prawne, opowiedział się za
wykładnią, że wygaśnięcie prokury następuje wyłącznie w przypadku ogłoszenia
upadłości obejmującej likwidację majątku dłużnika art. 1097 k.c..
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Prokura jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa (art. 1091 k.c.); ustanowić
może ją tylko przedsiębiorca podlegający wpisowi do rejestru przedsiębiorców.
Inaczej niż w przypadku innych pełnomocnictw, zakres umocowania prokurenta
wynika z ustawy i obejmuje umocowanie do czynności sądowych oraz
pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, z
wyłączeniem czynności określonych w art. 1093 k.c. Tego szeroko zakreślonego
umocowania prokurenta, wynikającego z ustawy, nie można ograniczyć ze skutkiem
wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. (...)
Pierwsza wątpliwość wiąże się z pytaniem, czy określenie ,,ogłoszenie
upadłości" dotyczy wszystkich rodzajów upadłości przewidzianej w ustawie z dnia
28 lutego 2003 r., a tym samym, czy prokura zawsze wygasa w razie ogłoszenia
upadłości. Do dnia 1 października 2003 r. znany był tylko jeden rodzaj upadłości,
a obok postępowania upadłościowego (rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 24
października 1934 r. - Prawo upadłościowe, jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r., Nr 118,
poz. 512 ze zm.) istniało postępowanie układowe (rozporządzenie Prezydenta RP z
dnia 24 października 1934 r. - Prawo o postępowaniu układowym, Dz.U. Nr 93,
poz. 836 ze zm.). Artykuł 64 § 2 k.h., sformułowany podobnie jak art. 1097 § 2 k.c.,
nie budził wątpliwości; prokura wygasała zawsze w razie ogłoszenia upadłości,
natomiast otwarcie postępowania układowego nie powodowało jej wygaśnięcia.
Prawo upadłościowe i naprawcze przewiduje postępowanie upadłościowe,
które może mieć na celu likwidację majątku upadłego albo możliwość zawarcia
układu (art. 23 ust. 1 i art. 51 ust 1 pkt 3). Należy zwrócić uwagę, że skutkiem
ogłoszenia upadłości likwidacyjnej jest zawsze odebranie upadłemu możliwości
zarządzania jego majątkiem (art. 75 ust. 1), natomiast w przypadku upadłości, której
celem jest zawarcie układu, upadły może być pozbawiony zarządu albo sąd może
ustanowić zarząd sprawowany przez upadłego, tzw. zarząd własny (art. 76 ust. 1).
Dopuszczalność posługiwania się przez upadłego prokurentem wchodzić może w
grę tylko w drugim przypadku, jeżeli bowiem upadły pozbawiony zostaje możliwości
zarządzania swoim majątkiem, w skład którego wchodzi przedsiębiorstwo, to nie ma
żadnych podstaw, aby mógł się posługiwać prokurentem. Co więcej, prokura
uprawniająca do działania w imieniu upadłego jest nie do pogodzenia z
obowiązkami syndyka lub nadzorcy, którzy działają w imieniu własnym, ale tylko na
jego rzecz, w związku z czym mogłaby stać się narzędziem służącym w istocie do
obchodzenia zakazu prowadzenia zarządu przez upadłego.
Jeżeli dopuszcza się zarząd własny upadłego, to i tak jest on wykonywany pod
nadzorem nadzorcy sądowego, co oznacza, że jeżeli ustawa nie stanowi inaczej
upadły może dokonywać samodzielnie tylko czynności zwykłego zarządu, a dla
czynności przekraczających zwykły zarząd wymagana jest zawsze zgoda nadzorcy
sądowego (art. 76 ust. 3). Udzielenie prokury jest niewątpliwie czynnością
przekraczającą zwykły zarząd, nawet więc gdyby dopuścić istnienie prokury w
trakcie trwania upadłości, to byłoby to możliwie tylko wtedy, gdy nadzorca sądowy
wyraziłby na to swoją zgodę.
Wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna przepisów o prokurze oraz
przepisów ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze przemawia jednak wyraźnie
przeciwko dopuszczalności posługiwania się prokurentem po ogłoszeniu upadłości.
Przepis art. 1097 k.c. przewiduje, że prokura gaśnie z chwilą ogłoszenia
upadłości. Oznacza to, że bez względu na to, co jest celem postępowania
upadłościowego (likwidacja majątku upadłego albo zawarcie układu), prokura
powinna wygasnąć. Wniosek taki potwierdza wykładnia systemowa Prawa
upadłościowego i naprawczego, gdyż przepisy tytułu drugiego regulują
postępowanie upadłościowe zarówno mające na celu likwidację majątku upadłego,
jak i zawarcie układu. Ogłoszenie upadłości następuje w obu przypadkach, ale tylko
w orzeczeniu o ogłoszeniu upadłości mogą znaleźć się postanowienia wskazujące
na to, że chodzi o upadłość zmierzającą do zawarcia układu (art. 53 ust. pkt 3 i pkt
6). Przepis art. 1097 k.c. nie jest więc przepisem odrębnym w rozumieniu art. 543 i
544 Pr.u.n., gdyż nie użyto w nim określenia "postępowanie upadłościowe", lecz
posłużono się terminem "ogłoszenie upadłości", co ma miejsce niezależnie od tego,
czy upadłość ogłoszono w celu likwidacji majątku upadłego, czy zawarcia układu.
Wnioski wynikające z wykładni językowej i systemowej art. 1097 k.c. pozostają
w zgodzie z funkcją prokury i postępowania upadłościowego. Prokura jest instytucją
ułatwiającą przedsiębiorcy prowadzenie przez niego zarządu przedsiębiorstwem,
jeżeli więc jest on pozbawiony prawa zarządu, to nie może istnieć pełnomocnictwo
uprawniające inne osoby niż wskazane w przepisach ustawy Prawo upadłościowe i
naprawcze (syndyk, zarządca oraz nadzorca sądowy) do sprawowania zarządu
majątkiem upadłego. Także w sytuacji, w której postanowienie o ogłoszeniu
upadłości mającej na celu zawarcie układu dopuszcza zarząd własny upadłego,
istnienie prokury jest wyłączone. Dalsze istnienie prokury, która ustanowiona
została bez zgody nadzorcy sądowego, nie powinno być więc dopuszczalne;
prokurent mógłby dokonywać czynności sądowych i pozasądowych bez
konieczności uzyskiwania zgody tego nadzorcy, co pozostawałoby w wyraźnej
sprzeczności z art. 76 ust. 3 Pr.u.n. Mając na względzie, że prokury nie można
skutecznie ograniczać wobec osób trzecich, prokurent stanowiłby zagrożenie dla
bezpieczeństwa obrotu, gdyż osoba trzecia mogłaby skutecznie powoływać się na
każdą czynność dokonaną z prokurentem wpisanym do rejestru przedsiębiorców, w
zakresie objętym prokurą, a nadzorca sądowy byłby w zasadzie pozbawiony
możliwości podważania skuteczności takiej czynności. (...)
Druga wątpliwość interpretacyjna, jaka powstaje na tle art. 1097 k.p.c. w
związku z przepisami Prawa upadłościowego i naprawczego, dotyczy kwestii, czy
prokura może być ustanowiona już po ogłoszeniu upadłości. W istocie pojawia się
tylko w sytuacji, w której ogłoszono upadłość z możliwością zawarcia układu i
zarząd majątkiem pozostawiono upadłemu, jeżeli bowiem upadły pozbawiony jest
prawa zarządu nad swoim przedsiębiorstwem, to uznanie, że może ustanawiać
prokurę, pozostaje w oczywistej sprzeczności z celem prokury, mającej ułatwiać
zarząd.
Nie można dopuścić do ustanowienia prokury przez upadłego także wtedy,
gdy w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości ustanowiono zarząd własny. Zarząd
własny uprawnia tylko do dokonywania czynności zwykłego zarządu, upadły nie
może więc bez zgody nadzorcy sądowego ustanowić prokury, gdyż w świetle art. 76
ust. 3 Pr.u.n. takie ustanowienie byłoby nieważne. Nawet jednak ustanowienie
prokury za zgodą nadzorcy sądowego prowadzi do rezultatów trudnych do
zaakceptowania. Prokurent z mocy ustawy może dokonywać wszystkich czynności
sądowych i pozasądowych dotyczących przedsiębiorstwa upadłego, poza
wymienionymi w art. 1093 k.c., z istoty zarządu własnego wynika zaś, że na każdą
czynność przekraczającą zwykły zarząd powinien mieć zgodę nadzorcy sądowego.
Ustanowienie w takiej sytuacji prokury godziłoby w bezpieczeństwo obrotu, gdyż
osoba trzecia mogłaby skutecznie dokonywać w zasadzie wszystkich czynności z
prokurentem, a nadzorca sądowy zostałby pozbawiony istotnego prawa do
zatwierdzania takiej czynności. Nawet gdyby zastrzec przy ustanowieniu
prokurenta, że następuje to za zgodą nadzorcy i że na każdą czynność
przekraczającą zwykły zarząd prokurent będzie musiał uzyskać jego zgodę, to
zastrzeżenie takie będzie nieskuteczne ze względu na art. 1091 § 2 k.c. Przepis art.
76 ust. 3 Pr.u.n. wymaga tylko uzyskania zgody przez upadłego, nie wspomina zaś
nic o konieczności uzyskiwania zgody przez prokurenta, nie można więc uznać go
za przepis szczególny w rozumieniu art. 1091 § 2 k.c.
Należy podkreślić, że ze względu na system wpisów do rejestru
przedsiębiorców takiego ograniczenia prokury nie można w rejestrze uwidocznić.
Osoba działająca w zaufaniu do wpisów dokonanych w tym rejestrze nie uzyska
więc informacji o tym, że dla ważności czynności przekraczających zwykły zarząd,
prokurent ustanowiony przez upadłego musi uzyskać zgodę nadzorcy sądowego.
Jeżeli więc nie poinformuje ją o tym sam prokurent, czynność dokonana bez zgody
nadzorcy sądowego będzie ważna, za czym dodatkowo przemawia domniemanie
prawdziwości wpisów dokonanych w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Jeżeli w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości dopuszczono zarząd własny
upadłego, to wystarczającym narzędziem ułatwiającym mu ten zarząd może być
pełnomocnictwo: pełnomocnictwo ogólne, uprawniające do wszystkich czynności
zwykłego zarządu przedsiębiorstwem, lub - w przypadku czynności
przekraczających zwykły zarząd - ustanowione za zgodą nadzorcy sądowego
pełnomocnictwo do poszczególnych czynności.
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak wyżej (art. 390 k.p.c.).