Uchwała z dnia 23 sierpnia 2001 r., III CZP 37/01

Sędzia SN Maria Grzelka (przewodniczący), Sędzia SN Hubert Wrzeszcz,
Sędzia SN Tadeusz Żyznowski (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Piotra Ł., Izabelli Ł. i Henryka S.
przeciwko Robertowi Z. i Zdzisławowi P. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 23 sierpnia 2001 r., przy udziale
prokuratora Prokuratury Krajowej Jana Szewczyka, zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z dnia 5
kwietnia 2001 r.:
,,Czy w sprawach gospodarczych radca prawny reprezentujący osoby fizyczne
obowiązany jest do złożenia przewidzianego w art. 89 § 3 k.p.c. oświadczenia o
niepozostawaniu w stosunku pracy ?".
podjął uchwałę:

W sprawie gospodarczej radca prawny reprezentujący przedsiębiorcę,
będącego osobą fizyczną, nie składa oświadczenia przewidzianego w art. 89
§ 3 k.p.c.

Uzasadnienie

W sprawie gospodarczej rozpoznawanej w postępowaniu upominawczym przez
Sąd Rejonowy pełnomocnik pozwanych - radca prawny - nie usunął braku
formalnego pełnomocnictwa procesowego w postaci złożenia oświadczenia
przewidzianego w art. 89 § 3 k.p.c.
Rozpoznając zażalenie kwestionujące istnienie po stronie pełnomocnika
pozwanych tego obowiązku, Sąd Okręgowy przedstawił przytoczone na wstępnie
zagadnienie prawne, w uzasadnieniu którego wskazał wątpliwości nasuwające się
przy interpretacji art. 89 § 3 k.p.c. w związku z art. 4 ust. 1 oraz art. 8 ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. Nr 19, poz. 145 ze zm.), wywołujące
poważne kontrowersje w orzecznictwie sądów powszechnych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Źródłem umocowania do reprezentowania strony jest - przy pełnomocnictwie -
wola strony, która udziela pełnomocnictwa procesowego. Instytucja pełnomocnictwa
procesowego pozwala zatem - jak zgodnie podnosi się w literaturze przedmiotu -
na rozszerzenie sfery działania strony w sądowym postępowaniu cywilnym. Do aktu
umocowania pełnomocnika mają zastosowanie normy prawa procesowego,
natomiast stosunek wewnętrzny między mocodawcą a pełnomocnikiem określają
przepisy prawa materialnego. Jest to stosunek będący podstawą pełnomocnictwa.
Pełnomocnik procesowy jest uprawniony do dokonania wszystkich łączących się ze
sprawą czynności procesowych z wyłączeniem tylko czynności wymagających
osobistego udziału tejże strony (art. 91 k.p.c.). Podejmowane przez pełnomocnika
czynności lub działania prawne (nie wszystkie bowiem działania związane z
toczącym się procesem można określić mianem czynności procesowych) wywołują
skutki w sferze prawnej mocodawcy, a nie pełnomocnika. Z istoty pełnomocnictwa
wynika, że jego podstawą jest wzajemne zaufanie reprezentowanego i jego
przedstawiciela, a realizacji tej zasady służy pozostawienie mocodawcy - w
największym zakresie - prawa wyboru pełnomocnika procesowego.
Wskazując w art. 87 k.p.c. szeroki i zróżnicowany kręg osób, które mogą działać
w charakterze pełnomocników, ustawodawca jednocześnie wprowadził liczne
ograniczenia przedmiotowe i podmiotowe. Nie dotyczą one adwokatów. Udzielenie
pełnomocnictwa procesowego adwokatowi nie jest niczym skrępowane.
Stosunek omawianych przepisów kodeksu postępowania cywilnego regulujących
kwestię pełnomocnictwa procesowego do innych ustaw był już przedmiotem
wypowiedzi orzecznictwa i doktryny po wejściu w życie art. 24 ustawy z dnia 23
grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.), który
stanowił, że adwokaci i radcowie prawni mogą świadczyć pomoc prawną i obsługę
prawną podmiotom gospodarczym w zakresie ich działalności gospodarczej. Pomoc
prawna (obsługa) obejmowała także zastępstwo procesowe wykonywane przez
adwokatów lub radców prawnych, którzy zostali włączeni do kręgu osób, mogących
występować w charakterze pełnomocników procesowych. Ustawą z dnia 22 maja
1997 r. o zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze, ustawy o radcach prawnych oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 75, poz. 171) wprowadzony został do kodeksu
postępowania cywilnego art. 89 § 3 i dokonane zmiany w obu ustawach
korporacyjnych. W myśl art. 8 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 6 lipca o radcach prawnych,
zawód radcy prawnego może być wykonywany w ramach stosunku pracy, na
podstawie umowy cywilnoprawnej w formach (kancelarii lub spółki) tamże
określonych, z zastrzeżeniem, że pomoc prawną osobom fizycznym radca prawny
może świadczyć tylko w ramach wykonywania zawodu w kancelarii radcy prawnego
lub w spółkach bez jednoczesnego pozostawania w stosunku pracy.
Z powyższego wynika, że w określonych i zróżnicowanych warunkach
wykonywania zawodu radcy prawnego może ulegać pewnemu zatarciu odmienność
wykonywania tego zawodu w porównaniu z wykonywaniem zawodu adwokata. To
zróżnicowanie jest daleko idące, dotyczy bowiem - jak wynika z art. 4 ustawy o
radcach prawnych - rodzaju spraw i zastępowanego podmiotu. Przepisy art. 89 § 3
k.p.c. oraz art. 8 ust. 2 ustawy o radcach prawnych dotyczą świadczenia pomocy
prawnej tylko osobom fizycznym, uzasadnione są więc wysunięte wątpliwości, które
ogniskują się wokół pytania, czy obowiązek złożenia oświadczenia, o którym mowa
w art. 89 § 3 k.p.c., odnosi się także do radcy prawnego reprezentującego
przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną.
Przepisy kodeksu postępowania cywilnego regulujące instytucję pełnomocnictwa
nie pozwalają - jak podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu
siedmiu sędziów z dnia 10 stycznia 1997 r., III CZP 116/96 (OSNC 1997, nr 2, poz.
13) - wyjaśnić statusu prawnego wymienionych w nich zawodowych
pełnomocników. W tym zakresie niezbędne jest odwołanie się do przepisów ustawy
o radcach prawnych. Artykuł 4 ust. 1 tej ustawy stanowi, że wykonywanie zawodu
radcy prawnego polega na świadczeniu pomocy prawnej podmiotom
gospodarczym, jednostkom organizacyjnym oraz osobom fizycznym z wyłączeniem
spraw rodzinnych opiekuńczych i karnych. Termin "podmiot gospodarczy"
wprowadzony został ustawą z dnia 28 grudnia 1988 r. o działalności
gospodarczej. (...) Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. -
przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 121,
poz. 770) pojęcie ,,podmiotu gospodarczego" zostało zastąpione pojęciem
,,przedsiębiorcy".
Definicję przedsiębiorcy zawiera art. 2 ust. 2 ustawy z dnia 19 listopada 1999 r. -
Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178), zgodnie z którym
przedsiębiorcą - w rozumieniu ustawy - jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz nie
mająca osobowości prawnej spółka prawa handlowego, która zawodowo we
własnym imieniu podejmuje i wykonuje działalność gospodarczą, o której mowa w
ustawie. O pojęciu przedsiębiorcy w postępowaniu w sprawach gospodarczych
stanowi art. 4792 § 1 k.p.c. Wśród przedsiębiorców liczebnie dominującą pozycję
zajmują osoby fizyczne i osoby prawne. Przepis art. 4 ust. 1 ustawy o radcach
prawnych wyraźnie wyodrębnia przedsiębiorców (osoby fizyczne prowadzące
działalność gospodarczą) oraz pozostałe osoby fizyczne (nie będące
przedsiębiorcami). Wyodrębnienie osób fizycznych nie prowadzących działalności
gospodarczej zawiera także art. 13 powołanej ustawy z dnia 22 maja 1997 r. o
zmianie ustawy - Prawo o adwokaturze i ustawy o radcach prawnych. Jest zatem
zrozumiałe, że również art. 8 ust. 2 ustawy o radcach prawnych zakresem pojęcia
osób fizycznych nie obejmuje osób fizycznych będących przedsiębiorcami w
rozumieniu obowiązujących przepisów.
Na rzecz przedsiębiorców będących osobami fizycznymi radcowie prawni mogli
świadczyć pomoc prawną przed nowelizacją dokonaną powołaną ustawą z dnia 22
maja 1997 r. na podstawie art. 24 ustawy o działalności gospodarczej.
Uregulowaniu zawartemu w ustawie ustrojowej odpowiada postanowienie art. 89 §
3 k.p.c., nakładające obowiązek złożenia oświadczenia tylko w wypadku udzielenia
pełnomocnictwa radcy prawnemu przez osobę fizyczną nie będącą przedsiębiorcą
w rozumieniu powołanych powyżej przepisów. Ponadto można wskazać, że art. 87
§ 2 k.p.c. dopuszcza zastępstwo procesowe przedsiębiorcy przez jego pracownika.
Takie uregulowanie nie pozostaje w oderwaniu od treści ustawy ustrojowej, nie
zawęża prawnie zapewnionego wyboru pełnomocnika procesowego i w warunkach
utrzymującej się odrębności zawodów świadczących pomoc prawną uwzględnia
także potrzebę zabezpieczenia interesów stron.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.