Uchwała z dnia 21 maja 2002 r., III CZP 29/02

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku I.R., spółki z o.o. w L. przy uczestnictwie
Huty K., spółki z ograniczona odpowiedzialnością w D.G. i Przedsiębiorstwa Usług
Remontowych i Serwisowych ,,R.", spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w D.G.
o wpis, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 21 maja
2002 r., przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Katowicach
postanowieniem z dnia 19 marca 2002 r.
,,Czy wpis konstytutywny prawa wieczystego użytkowania (art. 27 ustawy o
gospodarce gruntami w związku z art. 29 ustawy o księgach wieczystych i hipotece)
jest skutecznie dokonany z datą złożenia wniosku o wpis, czy też z dniem jego
technicznego wpisu w księgę wieczystą?"
podjął uchwałę:

Wpis użytkowania wieczystego do księgi wieczystej ma moc wsteczną
od daty złożenia wniosku o wpis (art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. 2002 r. Nr 124, poz. 1361).

Uzasadnienie

Przedstawione zagadnienie powstało przy rozpoznawaniu apelacji
Przedsiębiorstwa Usług Remontowych i Serwisowych ,,R.", spółki z ograniczoną
odpowiedzialnością w D.G., uczestnika postępowania o dokonanie wpisu hipoteki
przymusowej, oraz nabywcy prawa użytkowania wieczystego gruntu i własności
budynków znajdujących się na działce nr 106/9 od Huty K., drugiego uczestnika
tego postępowania. Umowa sprzedaży użytkowania wieczystego zawarta została
pomiędzy wskazanymi podmiotami w dniu 29 sierpnia 2001 r., a wniosek o
dokonanie wpisu tego prawa na rzecz nabywcy złożono w dniu 5 września 2001 r.
W dniu 13 września 2001 r. "I.R.", spółka z o.o. w L., jako wierzyciel
legitymujący się tytułem wykonawczym wobec Huty K., złożyła wniosek o wpis
hipoteki przymusowej obciążającej m.in. prawo użytkowania wieczystego
nieruchomości, stanowiącego przedmiot umowy zawartej pomiędzy uczestnikami
niniejszego postępowania. Wpis hipoteki przymusowej nastąpił w dniu 27 listopada
2001 r., a wpis nabywcy użytkowania wieczystego w dniu 21 grudnia 2001 r. Od
wpisu hipoteki przymusowej apelację wniosło Przedsiębiorstwo Usług
Remontowych i Serwisowych ,,R.", zarzucając niedopuszczalność dokonania wpisu
hipoteki przymusowej w sytuacji, w której nastąpiło zbycie użytkowania wieczystego
na rzecz skarżącego.
W uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego Sąd Okręgowy
wskazał, że zgodnie z art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i
hipotece (jedn. tekst: Dz.U. 2002 r. Nr 124, poz. 1361 - dalej "u.k.w.h.") wpis ma
moc wsteczną od daty złożenia wniosku o jego dokonanie. Ustawa nie uzależnia
przy tym wystąpienia skutku wstecznego od charakteru wpisu - konstytutywnego
lub deklaratywnego. Sąd wskazał także na wagę rozstrzygnięcia przedstawionego
zagadnienia dla praktyki sądów wieczystoksięgowych, gdyż nierzadko w tym
postępowaniu nie jest zachowywana kolejność rozpoznawania spraw zgodnie z
kolejnością złożonych wniosków. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kluczowym zagadnieniem dla rozstrzygnięcia przedstawionego zagadnienia
prawnego jest określenie chwili powstania skutku konstytutywnego wpisu do księgi
wieczystej. W obowiązującym stanie prawnym część wpisów do księgi wieczystej
ma charakter konstytutywny, co oznacza, że powstanie określonego prawa lub jego
przejście na nabywcę uzależnione zostało od dokonania wpisu w księdze
wieczystej. Przykładowo wskazać można art. 7 ust. 2 ustawy z dnia 24 czerwca
1994 r. o własności lokali (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.), z
którego wynika, że do powstania odrębnej własności lokalu niezbędny jest wpis do
księgi wieczystej, lub art. 27 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (jedn. tekst: Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm. - dalej
"u.g.n."), zgodnie z którym oddanie nieruchomości w użytkowanie wieczyste i
przeniesienie tego prawa w drodze umowy wymaga wpisu w księdze wieczystej.
Jednocześnie, zgodnie z art. 29 u.k.w.h., wpis w księdze wieczystej ma moc od
chwili złożenia wniosku o dokonanie wpisu.
Wpis prawa użytkowania wieczystego do księgi wieczystej, zarówno w razie
ustanawiania, jak i przenoszenia tego prawa w drodze umowy, ma charakter
konstytutywny. W razie braku art. 29 u.k.w.h. wpis do księgi wieczystej miałby
decydujące znaczenie zarówno dla powstania skutku rozporządzającego, jak i dla
ustalenia daty przejścia prawa na nabywcę. Wynikający z art. 29 ustawy skutek
wsteczny zdaje się jednak występować niezależnie od charakteru dokonanego
wpisu. Do takich wniosków prowadzi wykładnia językowa omawianego przepisu,
który nie uzależnia wystąpienia skutku wstecznego od deklaratywnego charakteru
dokonywanego wpisu.
Sformułowany wyżej wniosek nie jest jednak powszechnie przyjmowany ani w
orzecznictwie, ani w doktrynie. Niezbędna jest zatem szersza analiza tego
zagadnienia.
Kwestia najbardziej zbliżona do objętej przedstawionym zagadnieniem
prawnym była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w postanowieniu z dnia
13 grudnia 2001 r., IV CKN 369/01 (nie publ.). W stanie faktycznym tamtej sprawy,
podobnie jak w sprawie niniejszej, wpis prawa użytkowania wieczystego na rzecz
nabywcy nastąpił później niż wpis hipoteki przymusowej, mimo że wniosek o wpis
użytkowania wieczystego został złożony wcześniej niż wniosek o wpis hipoteki. Sąd
Najwyższy wyraził pogląd, zgodnie z którym wpis w księdze wieczystej prawa
użytkowania wieczystego na podstawie wniosku wyprzedzającego wniosek o wpis
hipoteki przymusowej, czyni wadliwym dokonany wcześniej wpis. Z treści
uzasadnienia wynika, że przejście prawa użytkowania wieczystego na nabywcę
następuje wprawdzie po dokonaniu wpisu, ale ze skutkiem wstecznym od daty
złożenia wniosku. Stąd, zdaniem Sądu Najwyższego, wyrażonym w powołanym
postanowieniu, z chwilą wpisu użytkowania wieczystego, ze względu na moc
wsteczną tego wpisu, wpis hipoteki przymusowej staje się wadliwy, albowiem w
dacie jego dokonania prawo użytkowania wieczystego nie należało już do dłużnika,
przeciwko któremu przysługiwał tytuł wykonawczy.
Analogiczne stanowisko w odniesieniu do konstytutywnego wpisu odrębnej
własności lokalu zajął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 26 stycznia 1981 r., III CRN
283/80 (OSNCP 1981, nr 10, poz. 195) wskazując, że w sytuacji, gdy wpis
dotyczący wyodrębnionego lokalu został dokonany w księdze wieczystej,
ustanowienie odrębnej własności tego lokalu następuje w dniu złożenia wniosku o
założenie dla niego księgi wieczystej.
Odmienne natomiast stanowisko zajął Sąd Najwyższy w uzasadnieniu
uchwały z dnia 9 marca 1995 r., III CZP 149/94 ("Monitor Prawniczy" 1995, nr 11, s.
336). Stwierdzono w nim, że dopiero prawomocny wpis wywołuje skutek
konstytutywny, którego wyrazem jest przeniesienie użytkowania wieczystego.
Wniosek taki Sąd Najwyższy wyprowadził z odpowiedniego zastosowania ogólnej
reguły wyrażonej w art. 521 § 1 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, który znajduje
zastosowanie ze względu na brak odmiennych uregulowań w ustawie o księgach
wieczystych i hipotece, postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty stają się
skuteczne po uprawomocnieniu.
Również w doktrynie prezentowane są różne stanowiska. Zgodnie z
pierwszym z nich, wpis użytkowania wieczystego ma moc wsteczną od daty
złożenia wniosku o wpis i konsekwentnie od tej daty należy liczyć termin, na jaki
prawo to zastało ustanowione. Podobne stanowisko prezentowane jest w
odniesieniu do odrębnej własności lokalu; prawo to powstaje z datą złożenia
wniosku o wpis. Zgodnie z drugim stanowiskiem, przepisy prawa materialnego
wiążą zmianę stanu prawnego z samym wpisem, a nie z jakimś innym zdarzeniem.
Skutek wsteczny, przewidziany w art. 29 u.k.w.h., oznacza - w odniesieniu do
wpisów o charakterze konstytutywnym - jedynie tyle, że skutki prawne prawa
powstałego w dacie wpisu cofają się do daty złożenia wniosku. Data ta nie określa
natomiast powstania czy przejścia prawa na nabywcę, definitywne nabycie prawa
użytkowania wieczystego następuje zatem w chwili dokonania wpisu do księgi
wieczystej.
Przechodząc do oceny prezentowanych stanowisk należy zauważyć, o czym
już wspomniano, że pogląd łączący powstanie użytkowania wieczystego lub jego
przejście na nabywcę z datą złożenia wniosku o wpis znajduje podstawę prawną w
art. 29 u.k.w.h. Przepis ten zawiera ogólne uregulowanie obejmujące wszelkie
skutki prawne związane z wpisem do księgi wieczystej, a jego treść nie daje
podstaw do różnicowania wpisów o charakterze deklaratywnym i konstytutywnym.
W zakresie uregulowanym tym przepisem nie znajdzie zastosowania art. 521 § 1
k.p.c., przewidziana tym przepisem reguła znajduje bowiem zastosowanie ,,jeżeli
przepis szczególny inaczej nie stanowi".
Prezentowane stanowisko znajduje także uzasadnienie w przepisach ustaw
uzależniających powstanie lub przejście określonego prawa od dokonania
konstytutywnego wpisu w księdze wieczystej. W przypadku użytkowania
wieczystego, z art. 27 u.g.n. wynika jedynie, że skuteczność umowy ustanawiającej
lub przenoszącej na nabywcę prawo użytkowania wieczystego uzależniona została
od dokonania wpisu do księgi wieczystej. Treść powołanego przepisu nie określa
daty powstania lub przejścia prawa. Podobnie, z art. 7 ust. 2 ustawy o własności
lokali wynika jedynie, że do powstania odrębnej własności lokalu niezbędny jest
wpis do księgi wieczystej. Data powstania prawa (lub jego przejścia) może być
tożsama z datą dokonania wpisu, ale z ustawy może także wynikać, że skutek taki
związany został z innym zdarzeniem (inną datą). Treść art. 29 u.k.w.h. pozwala
przyjąć, że wpis użytkowania wieczystego (lub inny wpis konstytutywny) wywiera
skutek wsteczny od daty złożenia wniosku, i z tą datą powstaje lub przechodzi na
nabywcę określone prawo. W przypadku użytkowania wieczystego należy
konsekwentnie przyjąć, na co wskazywano w doktrynie, że od tej daty liczy się
termin, na jaki prawo zostało ustanowione.
Za przyjęciem prezentowanego stanowiska przemawia także wykładnia
funkcjonalna. Uznanie, że powstanie lub przejście prawa następuje, w razie
dokonania wpisu, z chwilą złożenia wniosku o wpis, pozwala zapobiec
przypadkowości czy wręcz niepewności w zakresie skutków związanych z wpisem.
Przykładem takiej sytuacji jest stan faktyczny niniejszej sprawy. U podstaw
uregulowania zawartego w art. 29 u.k.w.h. leży rzymska zasada prior tempore
potior iure.
Reasumując, powstanie lub przejście prawa użytkowania wieczystego
uzależnione jest od dokonania wpisu do księgi wieczystej (art. 27 u.g.n.), jednak
zasada wstecznego działania wpisu, wynikająca z art. 29 u.k.w.h., ma zastosowanie
także przy wpisach o charakterze konstytutywnym. Oznacza to, że - w razie
dokonania wpisu - datą powstania prawa użytkowania wieczystego lub jego
przejścia na nabywcę (skutek rozporządzający zawartej umowy) jest data złożenia
wniosku o wpis. Niezbędne jest jedynie podkreślenie, że skutek wsteczny
wynikający z art. 29 u.k.w.h. związany jest z wpisem już dokonanym.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.