Uchwała z dnia 30 maja 2001 r., III CZP 24/01

Sędzia SN Jacek Gudowski (przewodniczący), Sędzia SN Bronisław Czech
(sprawozdawca), Sędzia SA Jan Kremer

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa, Urzędu Skarbowego
K.N.H., przy uczestnictwie Andrzeja C. i Doroty C. o wpis hipoteki przymusowej, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej w dniu 30 maja 2001 r. na posiedzeniu jawnym,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Piotra Wiśniewskiego, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z
dnia 27 marca 2001 r.:
"Czy dla ustanowienia hipoteki przymusowej dla zabezpieczenia wierzytelności z
tytułu zobowiązań podatkowych na nieruchomości objętej wspólnością majątkową
małżeńską podatnika i jego małżonka konieczne jest w świetle art. 29 § 1 ustawy z
dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.)
nadanie sądowej klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi podatnika,
w stosunku do którego organ podatkowy wydał tytuł wykonawczy"?
podjął uchwałę:
Wierzyciel, którego wierzytelność z tytułu zobowiązań podatkowych jest
stwierdzona tytułem wykonawczym przeciwko jednemu z małżonków, może
uzyskać hipotekę przymusową na nieruchomości objętej wspólnością
majątkową małżeńską podatnika i jego małżonka, po nadaniu klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi podatnika, także po wejściu w życie
ustawy z dnia 29 czerwca 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz.
926 ze zm.).


Uzasadnienie

Urząd Skarbowy K.N.H. wystawił przeciwko Andrzejowi C. tytuł wykonawczy za
zaległe podatki. Sąd Rejonowy dla Krakowa-Śródmieścia w Krakowie, Wydział
Zamiejscowy Ksiąg Wieczystych w Słomnikach, uwzględniając wniosek Urzędu,
wpisał na podstawie wymienionego tytułu hipotekę przymusową na nieruchomości
stanowiącej w ramach wspólności majątkowej małżeńskiej własność dłużnika i jego
żony Doroty C.
Sąd Okręgowy w Krakowie, rozpoznając apelację Andrzeja i Doroty
małżonków C. od wymienionego wpisu, przedstawił Sądowi Najwyższemu do
rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone na wstępie uchwały.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Przedstawiając zagadnienie prawne Sąd Okręgowy zauważył, że przed wejściem
w życie Ordynacji podatkowej ukształtowany został w orzecznictwie pogląd, iż do
ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej przedmiot
wspólności majątkowej małżeńskiej, potrzebne jest nadanie klauzuli wykonalności
przeciwko małżonkowi dłużnika. Tymczasem przedmiotowy tytuł wykonawczy
wydany został w czasie obowiązywania tej Ordynacji, a jej artykuły 26 i 29 § 1
stanowią, że za zobowiązania podatkowe podatnik odpowiada całym swoim
majątkiem odrębnym oraz majątkiem wspólnym podatnika i jego małżonka.
Przed wejściem w życie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja
podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 928 ze zm.), w orzecznictwie, po pewnych
wahaniach (zob. np. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 1994 r., I CRN
83/94, OSNCP 1994, nr 12, poz. 247 i z dnia 11 stycznia 1995 r., I CRN 149/94,
OSNC 1995, nr 5, poz. 84 oraz uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 20 września 1996 r., III CZP 60/96, OSNC 1996, nr 11, poz.
140), ostatecznie zostało przyjęte, że ustanowienie hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością majątkową małżeńską może nastąpić po
nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności także przeciwko małżonkowi
dłużnika na podstawie art. 787 § 1 k.p.c.(uchwała Sądu Najwyższego z dnia 29
października 1996 r., III CZP 57/96, OSNC 1997, nr 3, poz. 24). W uzasadnieniu tej
uchwały podkreślone zostało m.in., że w myśl przepisów ogólnych ustawy z dnia 6
lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. -
dalej "u.k.w.h.") zasadą jest, iż przedmiotem hipoteki może być nieruchomość lub
jej ułamkowa część (art. 65 ust. 1 i 2). Zasada ta odnosi się do wszystkich
przewidzianych w tej ustawie hipotek, z zastrzeżeniem, że przepisy dotyczące
poszczególnych hipotek mogą zawierać własne, szczególne unormowania. Takie
unormowania zawiera art. 109 ust. 1 u.k.w.h., stanowiący, że wierzyciel, którego
wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, może na jego podstawie
uzyskać hipotekę przymusową na należących do dłużnika jednej lub kilku
nieruchomościach albo na ich częściach ułamkowych, będących udziałem dłużnika.
Przepisy te nie przewidują jednak możliwości ustanowienia hipoteki przymusowej
na przysługującej dłużnikowi współwłasności łącznej (bezudziałowej), obejmującej
majątek wspólny małżonków. W wypadku, gdy wierzyciel zmierza do uzyskania
hipoteki przymusowej na nieruchomości objętej majątkiem wspólnym małżonków,
niezbędne jest uzyskanie tytułu wykonawczego przeciwko wszystkim
współwłaścicielom tej nieruchomości, tj. przeciwko obojgu małżonkom (art. 787 § 1
k.p.c.).
Jeżeli chodzi o dopuszczalność ustanowienia hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej przedmiot wspólności majątkowej małżeńskiej, to - na
tle ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa - sytuacja jest
analogiczna jak przy hipotece ustawowej obciążającej taką nieruchomość.
W uchwale z dnia 8 listopada 2000 r., III CZP 33/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 55)
Sąd Najwyższy przyjął, że hipoteka ustawowa przewidziana w art. 34 § 1 Ordynacji
podatkowej nie powstaje na nieruchomościach objętych wspólnością ustawową
podatnika i jego małżonka. W uzasadnieniu podkreślił, że Ordynacja podatkowa
przewiduje odpowiedzialność podatnika za zobowiązania podatkowe "całym swoim
majątkiem" (art. 26). Odpowiedzialność ta została wyraźnie rozszerzona na majątek
wspólny małżonków, jeżeli podatnik (oraz inne osoby ponoszące odpowiedzialność
za zobowiązanie podatkowe) pozostaje w związku małżeńskim (art. 29 ust. 1).
Z porównania tych przepisów płynie wniosek, że ustawodawca dostrzega istnienie
odrębnych mas majątkowych, gdy podatnik pozostaje w związku małżeńskim:
majątek odrębny osoby odpowiedzialnej za zobowiązania podatkowe i majątek
objęty wspólnością tej osoby oraz jej małżonka. Rozciągnięcie odpowiedzialności
także na majątek objęty wspólnością majątkową małżeńską oznacza jedynie tyle,
że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe ciąży nie tylko na własnym
majątku osoby odpowiedzialnej, o jakim mowa w art. 26 Ordynacji podatkowej, ale
także na majątku wspólnym małżonków, do którego może zostać skierowana
egzekucja. Podzielić trzeba w tym względzie wypowiadane w doktrynie poglądy, że
rozszerzenie zakresu odpowiedzialności nie oznacza uznania majątku wspólnego
za majątek podatnika. Artykuł 29 § 1 Ordynacji podatkowej nie zawiera, wbrew
wyrażanym niekiedy poglądom, definicji ,,całego majątku" podatnika.
Konsekwentnie w taki sam sposób należy interpretować zawarte w art. 34 § 1
Ordynacji podatkowej określenie "wszystkie nieruchomości podatnika". Skoro
bowiem majątek wspólny podatnika i jego małżonka pozostaje poza zakresem
pojęcia "cały majątek podatnika", to także przez "nieruchomości podatnika" należy
rozumieć jedynie te, które wchodzą w skład jego majątku odrębnego. Hipoteka
ustawowa określona w art. 34 § 1 Ordynacji podatkowej nie powstaje zatem na tych
nieruchomościach, które wchodzą w skład majątku wspólnego małżonków.
Dodatkowo należy zauważyć, że rozciągnięcie przez art. 29 § 1 Ordynacji
podatkowej odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe także na majątek
wspólny podatnika i jego małżonka, nie oznacza rozszerzenia zabezpieczenia
wykonania zobowiązań podatkowych również na inne - poza dłużnikiem - osoby.
Przy wykładni art. 26 i 29 Ordynacji podatkowej trzeba mieć na względzie także
art. 34 § 2. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, część ułamkowa nieruchomości
może być przedmiotem hipoteki ustawowej, jeżeli stanowi udział podatnika. Z
przytoczonego przepisu można wnosić, że ustawodawca uznał za konieczne
wyraźne dopuszczenie możliwości powstania hipoteki ustawowej na udziale
podatnika we współwłasności nieruchomości, mimo że udział taki niewątpliwie
stanowi składnik majątku podatnika, a dopuszczalność obciążenia ułamkowego
udziału hipoteką wynika wyraźnie z art. 65 ust. 2 u.k.w.h. Uzasadnione zatem staje
się wnioskowanie a contrario, prowadzące do konkluzji, że niemożliwe jest
powstanie hipoteki ustawowej w sytuacji, gdy mamy do czynienia ze
współwłasnością łączną. Przykładem takiej współwłasności jest sytuacja, gdy
własność nieruchomości wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków.
Możliwość zabezpieczenia wierzytelności w sposób godzący w prawa innej
osoby niż dłużnik powinna być wyraźnie przewidziana w ustawie. Podjęta uchwała
dotycząca hipoteki przymusowej nie wyłącza możliwości zabezpieczenia przez
Skarb Państwa lub jednostkę samorządu terytorialnego należności podatkowych w
drodze ustanowienia hipoteki przymusowej na nieruchomości będącej przedmiotem
wspólności majątkowej małżeńskiej, co wymaga jedynie uzyskania klauzuli
wykonalności przeciwko małżonkowi podatnika.
Sąd Najwyższy w składzie, w którym udziela odpowiedzi na przedstawione w
niniejszej sprawie zagadnienie prawne, podzielając powyższą wykładnię art. 26, 29
i 34 Ordynacji podatkowej w kwestii rozumienia pojęcia ,,majątek podatnika",
rozstrzygnął to zagadnienie, jak w uchwale.