Uchwała z dnia 11 czerwca 2001 r., III CZP 17/01

Przewodniczący Sędzia SN Zbigniew Strus
Sędzia SN Tadeusz Domińczyk (sprawozdawca), Sędzia SA Teresa Bielska-
Sobkowicz

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku wierzyciela Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, Oddział w K. przeciwko Kazimierzowi H. jako małżonkowi dłużnika
Wandy H. o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu, po
rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 31 maja 2001 r.,
przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Iwony Kaszczyszyn, zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Krakowie postanowieniem z
dnia 1 marca 2001 r.
,,Czy brak sądowej klauzuli wykonalności w stosunku do osoby wymienionej
jako dłużnik w administracyjnym tytule wykonawczym stanowi przeszkodę do
nadania przeciwko małżonkowi tej osoby klauzuli wykonalności w oparciu o art. 787
k.p.c. celem zabezpieczenia wierzytelności stwierdzonej tym tytułem, polegającego
na wpisie hipoteki przymusowej na nieruchomości stanowiącej majątek wspólny
dłużnika i jego małżonka?".
podjął uchwałę:

Nadaniu administracyjnemu tytułowi wykonawczemu - obejmującemu
należne Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych składki - klauzuli wykonalności
przeciwko małżonkowi dłużnika celem ustanowienia hipoteki przymusowej na
nieruchomości wchodzącej w skład majątku wspólnego małżonków, nie stoi
na przeszkodzie brak w tym tytule sądowej klauzuli wykonalności przeciwko
dłużnikowi.

Uzasadnienie

Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w K. wystawił przeciwko dłużniczce
Wandzie H. dwa tytuły wykonawcze, z których każdy opiewa na nie uiszczone w
terminie składki ubezpieczeniowe. Obydwa te tytuły przedłożył w Sądzie
Rejonowym w Myślenicach celem nadania im klauzuli wykonalności przeciwko
Kazimierzowi H,, małżonkowi dłużniczki, w związku z zamiarem wystąpienia z
wnioskiem o wpis hipoteki przymusowej na nieruchomości wchodzącej w skład
majątku wspólnego małżonków.
Postanowieniem z dnia 28 grudnia 2000 r. Sąd Rejonowy wniosek oddalił
przyjmując, że nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika
możliwe jest jedynie w sytuacji, gdy klauzula taka nadana została przeciwko
samemu dłużnikowi. Zauważył ponadto, powołując się na orzecznictwo, że
w rozważanym stanie faktycznym nadanie klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika jest zbędne dla realizacji zamierzonego celu.
Rozpoznając zażalenie na to postanowienie Sąd Okręgowy powziął
wątpliwość prawną, którą wyraził w przedstawionym na wstępie pytaniu.
W uzasadnieniu postanowienia odniósł się do licznych orzeczeń Sądu
Najwyższego, skłaniając się ostatecznie do stanowiska, że administracyjny tytuł
wykonawczy stanowi wystarczającą podstawę do wpisu hipoteki przymusowej na
nieruchomości stanowiącej majątek odrębny dłużnika. W przypadku zaś, gdy
przedmiotem zabezpieczenia hipotecznego ma być nieruchomość należąca do
majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka, niezbędne jest nadanie klauzuli
wykonalności ,,także" przeciwko małżonkowi dłużnika.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do treści art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, poz. 147 ze zm. - dalej "u.k.w.h.") wierzyciel,
którego wierzytelność jest stwierdzona tytułem wykonawczym, określonym w
przepisach o postępowaniu egzekucyjnym, może na podstawie tego tytułu uzyskać
hipotekę na wszystkich nieruchomościach dłużnika (hipoteka przymusowa). Przepis
traktuje ogólnie o ,,tytule wykonawczym" oraz o ,,przepisach postępowania
egzekucyjnego", co usprawiedliwia przekonanie, że odnosi się zarówno do tytułów
wykonawczych pochodzących od sądów i podlegających wykonaniu w drodze
egzekucji sądowej, jak i tytułów wystawianych przez podmioty uprawnione do
nakładania obowiązków o charakterze świadczeń pieniężnych, dla wykonania
których właściwa jest egzekucja administracyjna.
Przepis art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887 ze zm.) w brzmieniu nadanym
ustawą z dnia 11 kwietnia 2001 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz o
zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 39, poz. 459), który wszedł w życie z
dniem 4 czerwca 2001 r., stanowi, że należności z tytułu składek są zabezpieczane
hipoteką przymusową na wszystkich nieruchomościach dłużnika, a podstawą
ustanowienia hipoteki jest doręczona decyzja określająca wysokość należności z
tytułu składek. W dotychczasowym stanie prawnym należności te były
zabezpieczone hipoteką ustawową, do której w myśl ust. 4 powołanego artykułu
należało odpowiednio stosować przepisy Ordynacji podatkowej. Przepis ten w
swym zasadniczym kształcie zachował aktualność, z tym że uwzględnia
wprowadzone ustawą z dnia 11 kwietnia 2001 r. zmiany w ustawie - Ordynacja
podatkowa. Ponieważ według nowego stanu prawnego także należności podatkowe
podlegają zabezpieczeniu hipoteką przymusową (art. 34 § 1 ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa, Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.), w
konsekwencji mogłoby się wydawać, że tytuł wykonawczy obejmujący należne od
dłużnika składki ubezpieczeniowe, stanowi podstawę do wpisania hipoteki
przymusowej na nieruchomości należącej do majątku wspólnego dłużnika i jego
małżonka, bez nadania temu tytułowi klauzuli wykonalności także przeciwko
małżonkowi. Art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej stanowi wprawdzie, że w wypadku
osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art.
26, czyli - odpowiednio - należność z tytułu składek ubezpieczeniowych, obejmuje
majątek odrębny podatnika (zobowiązanego do świadczenia składek
ubezpieczeniowych) oraz majątek wspólny podatnika (dłużnika z tytułu składek
ubezpieczeniowych) i jego małżonka, niemniej nie upoważnia to do twierdzenia, że
majątek wspólny staje się w takim wypadku przedmiotem zabezpieczenia bądź
egzekucji bez jakichkolwiek ograniczeń. Zasadą jest ustanowiona w art. 26 ust. 3
ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych odpowiedzialność ,,na wszystkich
nieruchomościach dłużnika", czyli na jego majątku odrębnym. Jeżeli natomiast w
art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej jest mowa o odpowiedzialności dłużnika także z
majątku wspólnika, to - jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia
8 listopada 2000 r., III CZP 33/00 (OSNC 2001, nr 4, poz. 55) - rozciągnięcie
odpowiedzialności także na majątek objęty wspólnością majątkową małżeńską
oznacza, że odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe (tu z tytułu składek
ubezpieczeniowych) ciąży nie tylko na własnym majątku osoby odpowiedzialnej, ale
także na majątku wspólnym małżonków, do którego może zostać skierowana
egzekucja. Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela to stanowisko, jest ono
bowiem wyrazem dążenia do zachowania spójności prawa i sprzyja zachowaniu
normy art. 41 § 1 k.r.o. jako nadrzędnej w zakresie możliwości zaspokojenia
wierzyciela z majątku wspólnego, gdy dłużnikiem tego wierzyciela jest tylko jeden
z małżonków. W konsekwencji, także w przypadku dochodzenia (zabezpieczenia)
należności z tytułu składek ubezpieczeniowych - stosownie do treści art. 41 § 3
k.r.o. - sąd może ograniczyć lub wyłączyć możliwość zaspokojenia się z majątku
wspólnego przez wierzyciela, którego dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków,
jeżeli ze względu na charakter wierzytelności albo stopień przyczynienia się
małżonka będącego dłużnikiem do powstania majątku wspólnego, zaspokojenie
z majątku wspólnego byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Przekładając powyższe uwagi na użytek stanu faktycznego sprawy, na tle
którego zrodziło się przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne, należy
podkreślić, że zabezpieczenie należności Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
tytułu składek ubezpieczeniowych w postaci wpisu hipoteki przymusowej może
dotyczyć bądź nieruchomości stanowiących majątek odrębny małżonka - dłużnika,
bądź nieruchomości wspólnej. W pierwszym przypadku wystarczy powołać się na
tytuł wykonawczy, zarówno w rozumieniu art. 776 k.p.c., jak i art. 26 § 1 ustawy z
dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (jedn. tekst:
Dz.U. z 1991 r. Nr 36, poz. 161 ze zm.), czyli określającej świadczenie płynące z
obowiązków ogólnie zdefiniowanych w art. 2 § 1 ustawy. W sytuacji natomiast, gdy
administracyjny tytuł wykonawczy ma służyć zabezpieczeniu wierzytelności
należącej do majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka, tytuł ten zachowuje
walor prawny, ale tylko o tyle, o ile dotyczy małżonka-dłużnika. Oznacza to, że
wierzyciel nie jest wtedy obowiązany uzyskać sądowej klauzuli wykonalności
przeciwko temu dłużnikowi. Takiego obowiązku nie da się wyinterpretować z art.
109 § 1 u.k.w.h. W orzecznictwie zaś, a także w literaturze, panuje zgodne
przekonanie, że do wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości dłużnika
wystarcza, jeżeli wnioskodawca powołuje się na dokument będący tytułem
wykonawczym w postępowaniu administracyjnym, choćby nawet dokument ten nie
dawał podstawy do wszczęcia egzekucji sądowej (por. uchwałę Sądu Najwyższego
z dnia 23 stycznia 1965 r., III CO 68/64, OSNCP 1965, nr 7-8, poz. 110).
Kontrowersyjne natomiast okazało się zagadnienie, czy tytuł egzekucyjny -
także administracyjny tytuł wykonawczy, przeciwko osobie pozostającej w związku
małżeńskim - uprawnia do prowadzenia egzekucji z nieruchomości objętej
wspólnością ustawową bez nadania temu tytułowi klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi tej osoby. Kres sporom w tym względzie położyła uchwała składu
siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 września 1996 r., III CZP 60/96
(OSNC 1996, nr 11, poz. 140), zgodnie z którą tytuł wykonawczy przeciwko osobie
pozostającej w związku małżeńskim nie uprawnia do prowadzenia egzekucji z
nieruchomości objętej wspólnością ustawową bez nadania tytułowi egzekucyjnemu
klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi tej osoby. Uchwałą z dnia 29
października 1996 r., III CZP 57/96 (OSNC 1997, nr 3, poz. 24) Sąd Najwyższy dał
wyraz kontynuacji stanowiska, wyrażonego w powołanej uchwale poszerzonego
składu, prezentując zapatrywania, że ustanowienie hipoteki przymusowej na
nieruchomości objętej wspólnością majątkową małżeńską może nastąpić po
nadaniu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności także przeciwko małżonkowi
dłużnika (art. 787 § 1 k.p.c.).
Jak wyżej wskazano, administracyjny tytuł wykonawczy stanowi samodzielną
podstawę wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości dłużnika, przeciwko
któremu jest skierowany, w skutkach jest zatem równorzędny tytułowi
wykonawczemu pochodzącemu od sądu. Jeżeli ma służyć ustanowieniu hipoteki
przymusowej na nieruchomości należącej do majątku wspólnego dłużnika i jego
małżonka, to wystarczy nadanie mu sądowej klauzuli wykonalności przeciwko
małżonkowi dłużnika. Sugerowana w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia
prawnego potrzeba nadania takiemu tytułowi sądowej klauzuli wykonalności
również przeciwko dłużnikowi nie znajduje uzasadnienia w brzmieniu art. 787 § 1
k.p.c. Użyte tam wyrażenie ,,także" nie może być rozumiane jako adresowane
zarówno do dłużnika, jak i jego małżonka. W ujęciu semantycznym wyrażenie
,,także" oznacza ,,również" ,,też". Nadanie zatem administracyjnemu tytułowi
wykonawczemu sądowej klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika
usuwa przeszkodę do dokonania wpisu.
Mając powyższe na względzie, Sąd Najwyższy, na podstawie art. 390 k.p.c.,
rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale.