Uchwała z dnia 14 grudnia 2007 r., III CZP 114/07

Sędzia SN Zbigniew Strus (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Maria Grzelka
Sędzia SN Henryk Pietrzkowski

Sąd Najwyższy w sprawie egzekucyjnej z wniosku wierzycieli: Wiesława
B. (...) przy uczestnictwie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, Oddziału w N.S.,
Inspektoratu w T. (...) o egzekucję świadczeń pieniężnych, po rozstrzygnięciu w
Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 14 grudnia 2007 r. zagadnienia
prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Tarnowie postanowieniem z
dnia 24 lipca 2007 r.:
"1. Czy dopuszczalna jest droga sądowa dla zaspokojenia w planie podziału
sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości należności Skarbu Państwa z tytułu
zobowiązań podatkowych, stwierdzonych administracyjnymi tytułami wykonawczymi
i zgłoszonych do podziału na podstawie art. 1036 k.p.c.?,
a w przypadku odpowiedzi pozytywnej na to pytanie:
2. Czy w aktualnie obowiązującym stanie prawnym wystarczającą podstawą
uczestnictwa wierzyciela - Skarbu Państwa, realizującego należności podatkowe w
dokonywanym przez sąd podziale sumy uzyskanej z egzekucji z nieruchomości,
jest administracyjny tytuł wykonawczy, czy też dla spełnienia wymogu art. 1036
k.p.c. w zakresie obowiązku przedłożenia przez zgłaszającego się wierzyciela tytułu
wykonawczego konieczne jest uprzednie zaopatrzenie administracyjnego tytułu
wykonawczego w sądową klauzulę wykonalności?"
podjął uchwałę:

Niedopuszczalna jest droga sądowa dla zaspokojenia należności
podatkowych Skarbu Państwa, stwierdzonych tytułem wykonawczym
wystawionym przez wierzyciela domagającego się ich uwzględnienia w
podziale sumy uzyskanej przez sądową egzekucję z nieruchomości (art. 1036
k.p.c.).

Uzasadnienie

Przedstawiając zagadnienie prawne Sąd Okręgowy wskazał, że w
postępowaniu egzekucyjnym prowadzonym z udziałem - jako wierzycieli - osób
fizycznych, spółki jawnej i banku spółdzielczego, komornik dokonał licytacyjnej
sprzedaży nieruchomości. Po jej dokonaniu Naczelnik Pierwszego Urzędu
Skarbowego w T. przesłał tytuły wykonawcze przeciw dłużnikowi, domagając się na
podstawie art. 1036 k.p.c. uwzględnienia ich w planie podziału sumy uzyskanej z
egzekucji.
Sąd Rejonowy nie uwzględnił tego wniosku i wyraził pogląd o
niedopuszczalności drogi sądowej do dochodzenia należności podatkowych po
nowelizacji przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji, rozciągającej
się na etap podziałowy postępowania egzekucyjnego. Zarzuty wniesione przez
Naczelnika Urzędu Skarbowego, oparte na wykładni art. 1036, 1025 § 1 pkt 7 oraz
§ 2 k.p.c. i art. 110 § 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (Dz.U. Nr 24, poz. 1451 ze zm., jedn. tekst: Dz.U.
2005 r. Nr 229, poz. 1954 ze zm. - dalej: "u.p.e.a."), zostały oddalone, a zażalenie
wierzyciela przedstawiono Sądowi Okręgowemu. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia wymaga przypomnienia, że w
systemie prawa polskiego wprowadzanie w życie orzeczeń, zarządzeń, nakazów i
zakazów władz administracyjnych, wydawanych przez nie w celu wykonywania
ustaw i rozporządzeń, było dokonywane w trybie odrębnym, a nie w sądowej
egzekucji (por. art. 174 u.p.e.a.). Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. nie dopuszczała
jednak zaspokajania należności pieniężnych z nieruchomości w postępowaniu
egzekucyjnym w administracji. Zgodnie z art. 67 § 1 i 2 w brzmieniu pierwotnym,
gdy egzekucja administracyjna należności pieniężnych z ruchomości,
wierzytelności, w tym rachunków bankowych, wynagrodzenia za pracę, praw
majątkowych, wkładów oszczędnościowych lub pieniędzy nie była celowa lub
okazała się bezskuteczna, organ egzekucyjny mógł wystąpić do komornika
sądowego o przeprowadzenie egzekucji z nieruchomości zobowiązanego w trybie
sądowym. Tytuł wykonawczy wystawiony przez wierzyciela powinien być na jego
wniosek zaopatrzony w sądową klauzulę wykonalności, chyba że szczególne
przepisy inaczej stanowiły. W stosunku do innych tytułów wykonawczych art. 70
u.p.e.a. (według tekstu jednolitego z 1991 r.) wymagania takiego nie zawierał. Nie
budziło wówczas istotnych wątpliwości upoważnienie wierzyciela nie tylko do
wystąpienia z wnioskiem, ale i przyłączenie się do niej w każdym stadium, również
do podziału sumy uzyskanej ze sprzedaży nieruchomości (uchwała Sądu
Najwyższego z dnia 9 czerwca 1995 r., III CZP 71/95, OSP 1996, nr 2, poz. 30,
postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 2000 r., III CKN 731/99, OSNC
2000, nr 9, poz. 159, i z dnia 22 stycznia 2003 r., IV CKN 1683/00, OSP 2005, nr 1,
poz. 2). Należy zgodzić się z poglądem wypowiedzianym przez Sąd Okręgowy, że
uprawnienie do żądania od komornika przeprowadzenia egzekucji z nieruchomości
dłużnika w celu ściągnięcia należności pieniężnych państwa wynikających z prawa
publicznego kwalifikowało tę egzekucję jako sprawę cywilną w rozumieniu art. 1
in fine k.p.c.
Istotna zmiana stanu prawnego dokonana w ustawie z dnia 6 września 2001 r.
o zmianie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji oraz niektórych
innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 1368) polegała na dopuszczeniu egzekucji
administracyjnej w celu ściągnięcia należności pieniężnych z nieruchomości
dłużnika i dodaniu rozdziału 7, regulującego sposób jej przeprowadzenia.
Utrzymano przy tym w mocy art. 62 według numeracji tekstu jednolitego z 1991 r.,
dotyczący postępowania w razie zbiegu egzekucji sądowej i administracyjnej.
Zauważyć też trzeba odmienny porządek nowelizacji szczególnego rodzaju
należności publicznych z tytułu składek i innych świadczeń w ramach
ubezpieczenia społecznego, ustawa nowelizująca nie uchyliła bowiem art. 24 ust. 2
ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych,
dopuszczającego dualizm dróg postępowania egzekucyjnego - sądowej i
administracyjnej - i stan taki trwa do dzisiaj.
Unormowanie egzekucji administracyjnej z nieruchomości, wykazujące zresztą
podobieństwo do egzekucji sądowej, wymaga oceny w świetle niewątpliwego
rozdziału kompetencji organów administracyjnych i sądowych obejmującego
postępowania rozpoznawcze i wykonawcze. W ramach tej oceny z perspektywy
egzekucji sądowej nasuwa się wyraźny jej związek z drogą sądową, będącą
bezwzględną przesłanką w postępowaniu rozpoznawczym, a rozciągającą się
również na postępowanie egzekucyjne, o czym świadczy treść art. 824 § 1 pkt 1
k.p.c., nakazującego umorzenie tego postępowania w razie jej braku. Uchylenie
ustawą z dnia 6 września 2001 r. uprawnienia administracyjnego organu
egzekucyjnego do wystąpienia z wnioskiem do komornika sądowego o
przeprowadzenie egzekucji z nieruchomości, prowadzi do wniosku, że
kompleksowa regulacja zawarta w rozdziale 7 działu II ustawy o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji oznacza przyznanie administracyjnym organom
egzekucyjnym pełnych kompetencji do przeprowadzania egzekucji w zakresie
podobnym jak w postępowaniu sądowym. Przemawia za takim wnioskiem
kategoryczne brzmienie art. 3 u.p.e.a. (,,stosuje się") oraz dopuszczenie wyjątku
tylko na podstawie szczególnego przepisu ustawy.
Z taką wykładnią harmonizuje również pozostawienie art. 773 k.p.c. i art. 62
u.p.e.a. dotyczących zbiegu egzekucji administracyjnej i sądowej oraz regulacja
ograniczeń w razie zbiegu tych dwóch dróg egzekucji (pierwszeństwo przepisów
ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji). Przepisy te dopuszczają
uwzględnienie wierzytelności podatkowych w planie podziału jako wyjątek. Również
przepisy ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (art. 115 i nast.)
dopuszczają wyjątkowe uwzględnianie w podziale (w egzekucji administracyjnej)
wierzytelności podlegających egzekucji sądowej; szczególne uprawnienia do
zgłaszania wierzytelności w odmiennym rodzajowo postępowaniu mają wierzyciele
zabezpieczeni rzeczowo. Postępowanie egzekucyjne w administracji nie zawiera
przepisów pozwalających nakazać zobowiązanemu wyjawienia majątku lub
przedmiotów (art. 71 i 118 u.p.e.a.) i w tym zakresie odsyła do postępowania
sądowego. Wyjątki te nie podważają jednak podziału zasadniczego,
przebiegającego przez postępowanie rozpoznawcze aż po egzekucyjne do chwili
jego definitywnego zakończenia, tj. spieniężenia majątku zobowiązanego i
podzielenia uzyskanych sum miedzy wierzycieli uczestniczących w tym
postępowaniu. Celowość ich utrzymania usprawiedliwiają jednak względy
społeczne (wierzytelności wskazane w art. 115 § 2 u.p.e.a.) albo potrzeba ochrony
praw rzeczowych ograniczonych (art. 1000 § 1 k.p.c. i art. 112c u.p.e.a.). Odmienna
regulacja, pozbawiająca uprawnionych z hipoteki ich prawa, a nie zapewniająca
uczestnictwa w podziale sumy, stanowiłaby niedopuszczalny wypadek
wywłaszczenia bez odszkodowania.
Uwzględnienie doniosłości przesłanki drogi sądowej pozbawia istotnego
znaczenia argumentację dopuszczającą przyłączenie się do podziału wierzyciela
należności podatkowych z odwołaniem się do reguły interpretacyjnej zakazującej
czynienia rozróżnień treści normy prawnej tam, gdzie nie rozróżnia ich ustawa.
Trzeba zatem uznać, że formuła o wierzycielach składających tytuł wykonawczy art.
1036 k.p.c. odnosi do wierzycieli, dla których zgodnie z art. 1 k.p.c. otwarta jest
droga sądową (art. 2 k.p.c.). Dokonywanie wykładni wyizolowanego przepisu bez
uwzględnienia jego kontekstu normatywnego rodzi niebezpieczeństwo uzyskania
wyniku sprzecznego z istotą, celem i funkcją danej instytucji prawnej. Poprzestanie
na przytoczonym fragmencie art. 1036 k.p.c. nakazywałoby też, stosownie do art.
115c § 1 pkt 1, przyznanie wierzycielom zobowiązanego prawo uczestniczenia w
podziale sumy uzyskanej z egzekucji administracyjnej. Taki wynik podważałby sens
nowelizacji ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji z 2001 r.
(zwłaszcza usunięcie art. 70) i wprowadzał chaos w przymusowym zaspokajaniu
wierzytelności (należności). (...)
Ustanowienie odrębnej drogi postępowania dla wierzytelności dochodzonych
na drodze egzekucji sądowej i administracyjnej nie pozbawia ochrony wierzycieli
należności wymienionych w art. 2 u.p.e.a. Artykuł 954 pkt 2 k.p.c. gwarantuje
organom gminy i urzędowi skarbowemu informację o licytacji, a tym samym
wykorzystanie instytucji zbiegu egzekucji dla zapewnienia pełnego uczestnictwa w
podziale. Obowiązek ten ustanawia wyższy poziom ochrony interesu wierzycieli
należności podatkowych w stosunku do innych wierzycieli uprawnionych do
zaspokajania swoich należności w egzekucji sądowej, ponieważ wymaga się od
nich wyższej staranności, tj. zabezpieczenia rzeczowego lub regularnego
interesowania się ogłoszeniami o licytacji (art. 110w § 3-8 u.p.e.a.).
Z tych względów Sąd Najwyższy podjął uchwałę, jak na wstępie (art. 390 § 1
k.p.c.).