UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU SĘDZIÓW
Z DNIA 30 WRZEŚNIA 2003 R.
I KZP 20/03


Obowiązek posiadania obrońcy przed sądem okręgowym jako sądem
pierwszej instancji, przez oskarżonego, którego pozbawiono wolności (art.
80 k.p.k. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 lipca 2003 r.) ustawał
w wypadku odzyskania przez niego wolności.

Przewodniczący: Prezes SN L. Paprzycki (sprawozdawca).
Sędziowie SN: H. Gradzik, T. Grzegorczyk, R. Sądej, J. Skwierawski,
F. Tarnowski, S. Zabłocki.
Zastępca Prokuratora Generalnego: R. A. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Bogusława B., po rozpoznaniu, przekaza-
nego na podstawie art. 441 § 1 w zw. z art. 518 k.p.k. przez skład trzech
sędziów Sądu Najwyższego, postanowieniem z dnia 28 kwietnia 2003 r.,
zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy zawarte w treści art. 80 k.p.k. sformułowanie ,,lub pozbawiono wolno-
ści" oznacza, że obowiązek posiadania obrońcy w postępowaniu przed są-
dem okręgowym, jako sądem pierwszej instancji, odnosi się do oskarżone-
go, który był pozbawiony wolności na jakimkolwiek etapie postępowania
jurysdykcyjnego i na jakiejkolwiek podstawie prawnej, czy też oznacza ono,
że obowiązek ten ma charakter przemijający i ustaje z chwilą odzyskania
wolności przez oskarżonego?"

u c h w a l i ł udzielić odpowiedzi j a k w y ż e j.
U Z A S A D N I E N I E

Sąd Okręgowy w W., wyrokiem z dnia 20 października 2000 r., skazał
Bogusława B. za popełnienie przestępstw określonych w: art. 229 § 3 k.k. i
art. 273 k.k. w zw. z art. 271 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. i art. 11 § 2 k.k., z
art. 205 § 1 d.k.k. w zw. z art. 58 d.k.k. i art. 4 § 1 k.k., z art. 294 § 1 k.k. w
zw. z art. 278 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. oraz z art. 300 § 1 k.k. i art. 302 §
1 Rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r.
- Kodeks handlowy. W apelacji obrońca oskarżonego zarzucił m.in. obrazę
art. 80 k.p.k., przez niewyznaczenie oskarżonemu na rozprawie w dniu 6
października 2000 r. obrońcy z urzędu, mimo wypowiedzenia przez oskar-
żonego pełnomocnictwa obrońcy z wyboru, ,,chociaż oskarżony był w toku
postępowania sądowego pozbawiony wolności, co w myśl art. 80 k.p.k.
skutkować winno obroną obowiązkową", i wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgo-
wemu. Sąd Apelacyjny, wyrokiem z dnia 22 stycznia 2002 r., częściowo
zmienił zaskarżone orzeczenie, lecz nie podzielił stanowiska obrońcy co do
naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 80 k.p.k.
W kasacji, obrońca Bogusława B. ponownie podniósł zarzut narusze-
nia art. 80 k.p.k. przez uznanie, że oskarżony nie musiał korzystać z pomo-
cy obrońcy, mimo tego, że w toku postępowania przed Sądem Okręgowym
jako sądem pierwszej instancji był, na pewnym jego etapie, pozbawiony
wolności. Zdaniem obrońcy okoliczność ta przesądzała o obowiązku udzia-
łu obrońcy w całym postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, nawet
wówczas, gdy oskarżony został zwolniony z aresztu. W odpowiedzi na ka-
sację prokurator wniósł o jej oddalenie wywodząc, że wykładnia art. 80
k.p.k., dokonana przez Sąd odwoławczy, zasługuje na aprobatę.
Sąd Najwyższy rozpoznając powyższą kasację uznał, że wykładnia
art. 80 k.p.k., wobec treści uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 maja
2000 r. (I KZP 11/00, OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 41), krytyki tej uchwały w
piśmiennictwie oraz zaprezentowanej przez Sąd odwoławczy argumentacji,
budzi poważne wątpliwości, a przy tym wyłoniło się zagadnienie prawne, w
rozumieniu art. 441 § 1 k.p.k., mające bezpośrednie znaczenie dla roz-
strzygnięcia kasacji. Mając to na uwadze, skład Sądu Najwyższego rozpo-
znający kasację odroczył rozpoznanie sprawy i przekazał zaprezentowane
na wstępie zagadnienie prawne do rozpoznania powiększonemu składowi
Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy w powiększonym składzie zważył, co następuje:
Zgodnie z treścią art. 80 k.p.k., w brzmieniu sprzed jego nowelizacji
ustawą z dnia 10 stycznia 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowa-
nia karnego, ustawy - Przepisy wprowadzające Kodeks postępowania kar-
nego, ustawy o świadku koronnym oraz ustawy o ochronie informacji
niejawnych (Dz. U. Nr 17, poz. 155), oskarżony musiał mieć obrońcę w po-
stępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, także
wtedy, gdy ,,pozbawiono" go ,,wolności".
Sąd Najwyższy wypowiedział się co do wykładni sformułowania ,,po-
zbawiono wolności" w uchwale z dnia 17 maja 2000 r. I KZP 11/00
(OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 41), w której stwierdził, że dla powstania obo-
wiązku posiadania przez oskarżonego obrońcy wystarcza, że pozbawienie
wolności zaistniało w toku tego postępowania. Uzasadniając swoje stano-
wisko, Sąd Najwyższy odwołał się do wykładni językowej art. 80 k.p.k.,
wywodząc, że ta - wobec braku zróżnicowania sytuacji procesowej, w ja-
kiej znajduje się oskarżony - nakazuje przyjąć, że punktem odniesienia dla
sformułowania ,,pozbawiono wolności" jest całe postępowanie przed sądem
okręgowym. Sąd Najwyższy przyjął więc, iż obowiązek obrony zachodzi
zarówno wtedy, gdy oskarżony jest, jak i gdy był pozbawiony wolności.
Zauważyć jednak należy, że sformułowanie to można rozumieć w ten
sposób, że chodzi w nim tylko o oskarżonego, który nie jest na wolności,
skoro ,,pozbawić" znaczy spowodować utratę czegoś przez kogoś. Jeśli
oskarżony jest już na wolności, to można stwierdzić jedynie, że był on po-
zbawiony wolności. Użycie czasownika ,,pozbawiono" (wolności) w formie
dokonanej i bezosobowej może wynikać - uwzględniając wykładnię języ-
kową - ze względów czysto stylistycznych (składniowych), to jest dla speł-
nienia zasady, w myśl której nie może być uznane za poprawne łączenie w
jednym zdaniu czasowników w różnych formach gramatycznych.
Rozważania dotyczące wykładni art. 80 k.p.k. odnieść należy także
do treści art. 79 § 4 k.p.k. (w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 lipca
2003 r.), w którym ustawodawca stwierdzał, że obrona obligatoryjna, której
podstawą były wątpliwości co do poczytalności oskarżonego, trwa aż do
prawomocnego zakończenia postępowania, pomimo opinii biegłych psy-
chiatrów, że poczytalność ta nie budzi wątpliwości. Gdyby ustawodawca
chciał objąć obowiązkiem obrony sytuację, gdy oskarżony był, ale już nie
jest pozbawiony wolności, uregulowałby to wyraźnie, tak jak to uczynił w
art. 79 § 4 k.p.k.
Należy również odnieść się do drugiego z zaprezentowanych w
uchwale Sądu Najwyższego argumentów, który ma przemawiać za ko-
niecznością posiadania przez oskarżonego obrońcy nie tylko w czasie
trwania pozbawienia wolności, a mianowicie, iż obowiązki procesowe
obrońcy nie polegają na wykonywaniu fragmentarycznych czynności, ale
obejmują cały ich kompleks, a ograniczenie do konkretnych czynności wy-
nikać musi wprost z ustawy. Jednakże kreowanej w ten sposób zasadzie
kontynuacji obrony, przeczy możliwość subsytuowania się przez obrońcę
na każdym etapie postępowania lub przy poszczególnych czynnościach
procesowych, a nawet ustanowienie nowego obrońcy. Przeciwko wywo-
dzeniu z treści art. 80 k.p.k., w oparciu o tę zasadę, zakresu uprawnień
obrony obowiązkowej, przemawia również treść przepisów art. 81 k.p.k. i
art. 378 k.p.k., z których wynika możliwość ustania stosunku obrończego
także w wypadku obrony obligatoryjnej.
Mając powyższe na względzie, a zwłaszcza to, że wykładnia języko-
wa art. 80 k.p.k., wbrew stanowisku zaprezentowanemu w uchwale z dnia
17 maja 2000 r., nie prowadzi do jednoznacznego wyniku, należy odwołać
się do innych metod wykładni, w tym przede wszystkim do wykładni funk-
cjonalnej.
Wtedy przede wszystkim zauważyć trzeba, że celem instytucji obrony
obligatoryjnej jest zagwarantowanie, aby prawo do obrony w znaczeniu
materialnym, którego oskarżony w pewnych warunkach nie jest w stanie
realizować sam, było wykonywane z udziałem jego obrońcy (por. Z. Cze-
szejko-Sochacki, Z. Krzemiński: Adwokat z urzędu w postępowaniu sądo-
wym, Warszawa 1975, s. 122). Katalog wypadków obrony obligatoryjnej
wskazuje zaś na zamiar ustawodawcy zagwarantowania udziału obrońcy
we wszystkich sprawach, w których oskarżony dotknięty jest oddziaływa-
niem czynników psychicznych, fizycznych lub innych, uniemożliwiających
mu sprawną obronę (por. S. Waltoś: Proces karny. Zarys systemu, War-
szawa 2002, s. 303). Takimi czynnikami w analizowanym wypadku obrony
obligatoryjnej, uregulowanym w art. 80 k.p.k., jest po pierwsze pozostawa-
nie przez oskarżonego pod zarzutem popełnienia występku, za który od-
powiada on przed sądem okręgowym, a po drugie jednoczesne pozbawie-
nie go wolności. Wówczas oskarżony taki, w porównaniu z osobą pozosta-
jącą na wolności, nie ma swobody poruszania się, a ponadto praktycznie
ma ograniczony dostęp do akt oraz źródeł umożliwiających mu przygoto-
wanie się do obrony. Uzasadnieniem obrony obligatoryjnej, w tym wypad-
ku, są również reakcje psychologiczne osoby pozbawionej wolności, takie
jak poczucie osaczenia, osamotnienia, odcięcie od świata, postrzeganie
przedstawicieli organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości jako przeciwni-
ków (por. P. Kruszyński: Stanowisko prawne obrońcy w procesie karnym,
Białystok 1991, s. 151). Tymczasem okoliczności takie nie przemawiają za
potrzebą przyznania obrońcy z urzędu oskarżonemu, który wprawdzie w
pewnej fazie postępowania przed sądem okręgowym był pozbawiony wol-
ności, ale w chwili, gdy np. rezygnuje z obrońcy, pozostaje już na wolności.
Podstawa obrony obligatoryjnej, określona w art. 80 k.p.k. ma więc charak-
ter przemijający i jeśli w toku postępowania przed sądem okręgowym jako
sądem pierwszej instancji oskarżony odzyska wolność, to obowiązek obro-
ny ustaje (zob. P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek: Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, Warszawa 1999, t. I, s. 377).
Trzeba też zwrócić uwagę na konsekwencje wykładni art. 80 k.p.k.,
przyjętej przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 17 maja 2000 r. Otóż, na-
wet wówczas, gdyby oskarżony odzyskał wolność, wskutek zmiany środka
zapobiegawczego w dniu wniesienia aktu oskarżenia do sądu okręgowego,
to należałoby, uznając go za osobę pozbawioną wolności, zapewnić mu
korzystanie z pomocy obrońcy w trakcie całego postępowania przed sądem
okręgowym. Zauważyć należy jednocześnie, że ,,pozbawienie wolności" to
nie tylko tymczasowe aresztowanie, ale również m.in. odbywanie kary po-
zbawienia wolności lub kary aresztu wojskowego w innej sprawie, odbywa-
nie zastępczej kary pozbawienia wolności, umieszczenie w zamkniętym
zakładzie tytułem środka zabezpieczającego, jak i na obserwacji. Jeśli zaś
przyjąć, iż pozbawieniem wolności jest ,,każde przebywanie oskarżonego w
miejscu, którego nie jest w stanie opuścić z własnej woli" (zob. J. Grajew-
ski, L. Paprzycki: Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Sopot
2000, s. 708), to dodać należałoby wszystkie postaci zatrzymania. Jeśli
więc oskarżony zostałby np. zatrzymany chociażby na podstawie art. 247 §
1 k.p.k. w celu przymusowego doprowadzenia, nawet na bardzo krótki
czas, to do końca postępowania musiałby być uważany za osobę, którą
,,pozbawiono wolności" w rozumieniu art. 80 k.p.k., co wypaczałoby cel te-
go unormowania.
Zauważyć także trzeba, że niemal we wszystkich wypowiedziach do-
tyczących wykładni art. 80 k.p.k. spotkać można krytykę stanowiska zapre-
zentowanego w uchwale z dnia 17 maja 2000 r. i wyrażenie poglądu zbież-
nego z treścią niniejszej uchwały (zob. S. Steinborn: Glosa do uchwały SN
z dnia 17 maja 2000 r., PS 2001, z. 7-8, s. 141-158, K. Grzegorczyk: Glosa
do uchwały SN z dnia 17 maja 2000 r., WPP 2001, z. 1, s. 158-163, R.A.
Stefański: Przegląd uchwał Izby Karnej i Wojskowej Sądu Najwyższego w
zakresie prawa karnego procesowego za 2000 r., WPP 2001, z. 2, s.
76,77).
Przeciwko rozwiązaniu przyjętemu w uchwale świadczyć mogłaby ak-
tualnie obowiązująca treść art. 80 k.p.k. W dokonanej ustawą z dnia 10
stycznia 2003 r. nowelizacji ustawodawca zastąpił wyrazy ,,lub pozbawiono
wolności" wyrazami ,,lub jest pozbawiony wolności". Taka zmiana nie może
jednak przemawiać za przyjęciem, iż dotychczasowe brzmienie przepisu
wyrażało odmienną treść. Można to bowiem również uznać za działanie
ustawodawcy w celu wyeliminowania dotychczasowych wątpliwości co do
wykładni art. 80 k.p.k. i potwierdzenia jednej z dotychczasowych interpreta-
cji tego przepisu, którą podziela w przyjętej uchwale Sąd Najwyższy w po-
większonym składzie.
Kierując się przedstawionymi motywami Sąd Najwyższy orzekł jak w
uchwale.