Postanowienie z dnia 11 października 1995 r.
I PRN 28/95

Prawo do interpretowania przepisów statutu stowarzyszenia służy przede
wszystkim jego władzom i organom, zaś do kompetencji nadzorujących działania
stowarzyszenia organów administracji i niezawisłych sądów należy ocena, czy
interpretacja przyjęta przez organy stowarzyszenia odpowiada obowiązującemu
prawu, czy praktyka stosowania przepisów statutu przez stowarzyszenie nie
prowadzi do sytuacji, których prawo zaakceptować nie może.

Przewodniczący SSN: Teresa Flemming-Kulesza, Sędziowie SN: Józef Iwulski,
Janusz Łętowski (sprawozdawca),

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Jana Szewczyka, po rozpoznaniu w dniu
11 października 1995 r. sprawy z wniosku Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego
Mniejszości Niemieckiej na Śląsku Opolskim z siedzibą w G. o wpis do rejestru zmian
statutu, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości [...] od postanowienia
Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 30 lipca 1993 r. [...]

o d d a l i ł rewizję nadzwyczajną

U z a s a d n i e n i e


Minister Sprawiedliwości wniósł w dniu 17 maja 1995 r. rewizję nadzwyczajną od
postanowienia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 30 lipca 1993 r. [...], wydanego
w sprawie z wniosku Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Mniejszości Niemieckiej na
Śląsku Opolskim z siedzibą w Gogolinie z udziałem Wojewody O. o wpis do rejestru
zmian statutu tegoż Towarzystwa.
Postanowieniu powyższemu rewidujący zarzucił rażące naruszenie art. 1 ust. 1 i
art. 16 w związku z art. 21 ustawy z dnia 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach
(Dz. U. Nr 20, poz. 104 ze zm.) oraz art. 20 ust. 1 i 3 Traktatu między Rzecząpospolitą
Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z
dnia 17 czerwca 1991 r. (Dz. U. z 1992 r., Nr 14, poz. 56), a nadto naruszenie interesu
Rzeczypospolitej Polskiej, wnosząc w konsekwencji o jego uchylenie oraz uchylenie
poprzedzającego je postanowienia Sądu Wojewódzkiego w Opolu z dnia 5 maja 1993
r., [...] uzupełnionego postanowieniem tegoż Sądu z dnia 1 czerwca 1993 r. i
przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu w Opolu do ponownego rozpoznania.
Stan faktyczny sprawy przedstawiał się następująco:
We wniosku z dnia 24 stycznia 1993 r. Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
Mniejszości Niemieckiej na Śląsku Opolskim z siedzibą w G. wniosło o wpisanie zmian
w statucie Towarzystwa uchwalonych na zebraniu sprawozdawczym odbytym w dniu 19
grudnia 1992 r.
Postanowieniem z dnia 5 maja 1993 r., [...] (uzupełnionym postanowieniem z
dnia 1 czerwca 1993 r.) Sąd Wojewódzki w Opolu - po zgłoszeniu przez Wojewodę O.
uwag do projektu zmian statutu w trybie art. 13 ust. 2 Prawa o stowarzyszeniach i po
bezskutecznym wezwaniu wnioskodawcy do dostosowania zmian niektórych przepisów
projektu zmian statutu do obowiązujących przepisów prawa - dokonał wykreślenia w
rubryce 3 rejestru dotychczasowej nazwy "Towarzystwo Społeczno-Kulturalne
Mniejszości Niemieckiej na Śląsku Opolskim" wpisując w to miejsce nową nazwę
stowarzyszenia w brzmieniu "Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku
Opolskim", zaś w rubryce 9 wpisał wprowadzone uchwałą zebrania Towarzystwa z dnia
19 grudnia 1992 r. zmiany §§ 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 12, 18, 21, 25, 28, 32, 33, 34 i 39
statutu oraz dodany § 40, odmówił natomiast wpisania do rejestru zmiany § 31 statutu.
Po rozpoznaniu rewizji Wojewody O., Sąd Apelacyjny we Wrocławiu postano-
wieniem z dnia 30 lipca 1993 r. [...] sprostował w zaskarżonym postanowieniu niedok-
ładność przez określenie, że jego treść dotyczy wpisu w rejestrze stowarzyszeń [...]
oraz zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że odmówił wpisania do rejestru
zmiany §§ 5, 32 i 33 statutu i oddalił rewizję w pozostałej części.
W dniu 24 lutego 1994 r. Minister Sprawiedliwości wniósł od powyższego pos-
tanowienia rewizję nadzwyczajną, którą jednak następnie pismem z dnia 7 marca 1994
r. wycofał; w wyniku czego Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 30 marca 1994 r. (I
PRN 1/94) postępowanie z powyższej rewizji nadzwyczajnej umorzył. Obecnie jednak
Minister Sprawiedliwości powtórnie wniósł rewizję nadzwyczajną w tejże sprawie przy
czym uzasadnienie rewizji co do meritum nie uległo zmianie i rewidujący oparł nową
rewizję nadzwyczajną na identycznych argumentach, jak poprzednio.
Argumenty te są następujące: rewidujący wywodzi przede wszystkim, że przepis
art. 20 ust. 1 Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o
dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy podpisanego w Bonn dnia 17 czerwca 1991
r. zawiera wyraźne określenie pojęcia "mniejszości niemieckiej" w Rzeczypospolitej
Polskiej jako osób posiadających obywatelstwo polskie, które są niemieckiego
pochodzenia albo przyznają się do języka, kultury lub tradycji niemieckiej.
Osobom tym przepis ten przyznaje, m.in. przywilej zakładania i utrzymywania
własnych instytucji, organizacji lub stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych i religijnych,
które mogą ubiegać się o dobrowolne wkłady finansowe i inne, jak również o pomoc
publiczną.
Minister Sprawiedliwości stwierdza zatem, iż członkami tych stowarzyszeń mogą
być wyłącznie członkowie mniejszości niemieckiej, to znaczy osoby, posiadające
obywatelstwo polskie, które są niemieckiego pochodzenia i tylko one są uprawnione do
korzystania z przywilejów określonych w art. 20 ust. 3 Traktatu.
Rewidujący wyraża pogląd, iż zgodnie z treścią § 8 zarejestrowanego zaskarżo-
nym postanowieniem statutu Towarzystwa, członkiem tego stowarzyszenia może być
każda osoba narodowości lub pochodzenia niemieckiego zamieszkała na Śląsku
Opolskim, bez względu na posiadane obywatelstwo.
W konsekwencji członkami Towarzystwa mogą być zarówno osoby pochodzenia
niemieckiego posiadające obywatelstwo polskie, a zatem należące do mniejszości
niemieckiej, jak i osoby nie legitymujące się obywatelstwem polskim, a więc w ro-
zumieniu prawa polskiego cudzoziemcy. Rewidujący stwierdza też, że dodany § 40
statutu stanowi, że w sprawach w nim nie uregulowanych zastosowanie mają, m.in.
postanowienia wyżej cytowanego Traktatu.
W tym zakresie wyraża pogląd, że skoro Traktat w art. 20 ust. 1 określa mniej-
szość niemiecką jako osoby pochodzenia niemieckiego posiadające obywatelstwo
polskie, to jego przepisy nie mogą mieć zastosowania do stowarzyszenia zrzeszającego
zarówno członków mniejszości jak i obywateli państwa obcego.
Wprawdzie ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U.
Nr 20, poz. 104 ze zm.) dopuszcza w art. 4 możliwość zrzeszania się w stowarzy-
szeniach i wstępowania do nich cudzoziemców, ale - zdaniem rewidującego - stowa-
rzyszenie skupiające zarówno mniejszość niemiecką jak i obywateli państwa niemiec-
kiego czyli obcokrajowców, nie może korzystać z uprawnień i przywilejów zagwaran-
towanych w Traktacie.
Rewidujący wyraża także pogląd, iż w związku z pominięciem w § 8 statutu
wymogu posiadania obywatelstwa polskiego przez członka Towarzystwa, utraciło ono w
rozumieniu Traktatu charakter stowarzyszenia mniejszości niemieckiej. Znalazło to -
jego zdaniem -odzwierciedlenie także w nowej jego nazwie. Zwraca także uwagę na
zachodzącą - wedle jego oceny - sprzeczność między § 8 a § 40 statutu wyrażającą się
w tym, że przy braku w § 8 wymogu obywatelstwa polskiego, do członków Towarzystwa
nie mogą mieć zastosowania, w sprawach nie uregulowanych w statucie, przepisy
Traktatu. Stwierdza wreszcie, iż dotknięta - jego zdaniem - istotnymi wadami regulacja
statutu, zrzeszającego znaczną liczbę członków i znaczącego społecznie
stowarzyszenia, narusza także interes Rzeczypospolitej Polskiej
Pismem z dnia 12 czerwca 1995 r. przewodniczący zarządu Towarzystwa usto-
sunkował się do zarzutów rewizji nadzwyczajnej. Stwierdził, iż wniesiona obecnie
rewizja nadzwyczajna nie licząc kilku stylistycznych zmian, jest merytorycznie iden-
tyczna z rewizją z dnia 24 lutego 1994 r., zarówno w zakresie jej żądań, jak i podstaw
prawnych oraz faktycznych. Porządek prawny, którego przepisy zostały powołane w
obu rewizjach, nie uległ jednak zmianie. Wnioskodawca domaga się zatem przede
wszystkim wykazania wyraźnego naruszenia interesu Rzeczypospolitej Polskiej, które
uzasadniałoby rozpatrzenie rewizji nadzwyczajnej po upływie wskazanego w art. 421 §
2 k.p.c. terminu sześciomiesięcznego. Interes ten nie może być sformułowany iden-
tycznie jak przed rokiem, kiedy rewizję wycofano. Zgodnie z tezą wyroku Sądu Naj-
wyższego z 23 marca 1970 r. (Sygn. akt III PRN 116/69): "Przy ocenie, czy prawo-
mocne orzeczenie narusza interes Rzeczypospolitej Polskiej, należy przyjmować... stan
rzeczy aktualny w chwili rozpoznania rewizji nadzwyczajnej". Zaś art. 417 § 2 k.p.c.
stwierdza, że od tego samego orzeczenia w interesie tej samej strony może być
złożona tylko jedna rewizja nadzwyczajna.
Wnioskodawca wyraził również pogląd, iż rewizja nadzwyczajna jest co do
meritum i w świetle prawa bezzasadna. Rewidujący kwestionował m.in. treść § 8
statutu, który nie uległ zmianie od początku istnienia Towarzystwa, a zaskarżone
postanowienie w ogóle go nie dotyczy. Rewidujący wyraził pogląd, iż zmiana statutu
stwarza możliwości nieuzasadnionego korzystania przez Towarzystwo z bliżej nie
zdefiniowanych przywilejów. Natomiast wnioskodawca stwierdził, iż uprawnienia
określone w rewizji jako "... przywilej zakładania i utrzymywania własnych instytucji,
organizacji lub stowarzyszeń oświatowych, kulturalnych i religijnych, które mogą
ubiegać się o dobrowolne wkłady finansowe i inne, jak również o pomoc publiczną",
należą w Rzeczypospolitej Polskiej do katalogu konstytucyjnych praw podstawowych,
szczegółowo rozwiniętych w prawie o stowarzyszeniach.
Na rozprawie przed Sądem Najwyższym w dniu 11 października 1995 r. prze-
wodniczący Towarzystwa stwierdził, iż nie zrzeszało i nie zrzesza ono osób nie posia-
dających obywatelstwa polskiego. Na podstawie statutu wykluczona jest możliwość
przyjęcia na członka zwykłego osoby nie posiadającej takiego obywatelstwa. Statut
rozumiany jest przez Towarzystwo w ten sposób, że §§ 40 i 41 stanowią przepisy
szczególne w stosunku do § 8. Pod tym względem nie ma podstaw do wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, iż w powyższej sprawie rewizja nadz-
wyczajna wnoszona była dwukrotnie, przy czym przy powtórnym wniesieniu - wobec
upływu terminu przewidzianego w art. 421 § 2 k.p.c. - uzupełniono ją stwierdzeniem, iż
zaskarżone postanowienie narusza również interes Rzeczypospolitej Polskiej, czego w
istocie rzeczy merytorycznie nie uzasadniono.
Nawet jeśli tego rodzaju postępowanie nie jest niedopuszczalne w świetle
przepisów prawa proceduralnego, to nie może ono jednak znaleźć aprobaty w ocenie
składu orzekającego Sądu Najwyższego. Zasady stabilności i pewności prawa w pra-
worządnie i rozsądnie rządzonym państwie odnoszą się nie tylko do treści przepisów
prawa pozytywnego lecz także do ich interpretacji, która nie powinna dawać nawet
powodów do podejrzeń, iż poddawana jest zabiegom płynącym z przesłanek temporal-
nych lub koniunkturalnych. Stanowisko SN w tym zakresie było zresztą i jest wyraźne
(zob. m.in. orzeczenie SN z dnia 5 sierpnia 1992 r. w sprawie I PA 5/92). Szczególnie
zaś wówczas sprawa staje się istotna, gdy tego rodzaju zabieg dotyczy sfery
regulowanej nie tylko przez prawo wewnętrzne lecz także przez przyjęte przez Polskę
konwencje międzynarodowe, w tym wypadku przez konwencję o ochronie praw
człowieka i podstawowych wolności, która w art. 11 zalicza prawo do zrzeszania się
(tworzenia stowarzyszeń) do podstawowych praw człowieka. Również i w tym zakresie
Sąd Najwyższy zajmował był już wyraźne stanowisko, stwierdzając, iż korzystanie z
tego rodzaju praw nie może być poddawane ograniczeniom, których źródłem jest li tylko
uznanie administracyjne (postanowienie z dnia 15 czerwca 1993 r. I PRN 54/93) i nie
znajduje żadnych powodów by od takiego poglądu odstępować. Jeśli zatem wnoszący
rewizję nadzwyczajną występuje z twierdzeniem, iż w zakresie korzystania z tego
rodzaju uprawnień nastąpiło - w wyniku pozytywnego dla wnioskujących orzeczenia
sądu rejestrowego - rażące naruszenie prawa i to tak rażące, iż można je identyfikować
z naruszeniem interesu Rzeczypospolitej Polskiej to argumenty przemawiające za taką
tezą muszą być wręcz ewidentne i przekonujące właściwie dla każdego rozsądnego
człowieka, tak aby w pełni mogły uzasadniać przekonanie, iż odstąpienie od
fundamentalnej zasady in dubio pro libertate, przez administrację, a następnie
orzekający w sprawie sąd w tym właśnie wypadku było - z uwagi na ewidentne
naruszenie podstawowych przepisów prawa - wręcz ustrojową koniecznością. Sfera
podstawowych praw i wolności obywatelskich znajduje się bowiem pod szczególną
ochroną prawa, a Sąd Najwyższy jest obowiązany do rygorystycznego traktowania
zakresu i intensywności tej ochrony. Tylko wówczas bowiem dobrze pełni swą rolę w
państwie.
Przechodząc od powyższych ważnych lecz ogólnych stwierdzeń do stanu fak-
tycznego sprawy należy stwierdzić, iż jej istotą jest odmienność interpretacji przepisów
statutu Towarzystwa (szczególnie § 8 w związku z art. 40 statutu, zwłaszcza w świetle
art. 20 ust. 1 Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec).
Wnoszący rewizję nadzwyczajną Minister Sprawiedliwości broni poglądu, iż w świetle
powyższych przepisów członkami Towarzystwa mogą być - obok obywateli polskich -
również osoby posiadające inne obywatelstwo, Towarzystwo zaś - przez swych
przedstawicieli - oświadcza, że tego rodzaju możliwość w świetle powyższych
przepisów nie istnieje, że obywatele obcych państw nigdy nie byli przyjmowani jako
zwykli członkowie do tegoż Towarzystwa i że nie zamierza się ich przyjmować na tego
rodzaju członków także w przyszłości.
Zdaniem Sądu Najwyższego należy przede wszystkim przyjąć do wiadomości
jako przedstawione oficjalnie (zarówno na piśmie, jak i na rozprawie) stanowisko prze-
wodniczącego zarządu Towarzystwa, który oświadczył, iż statut Towarzystwa w ogóle
nie dopuszcza możliwości zrzeszania się w nim osób nie posiadających obywatelstwa
polskiego. Statut ten w obecnym kształcie odwołuje się bezpośrednio w § 40 do
przepisów prawa o stowarzyszeniach oraz do postanowień powołanego wyżej Traktatu
z 17 czerwca 1991 r. Zaś traktat ten w art. 20 ust. 1 określa wyraźnie członków
mniejszości niemieckiej w Polsce, jako "osoby posiadające polskie obywatelstwo" i
postanowienie to w obecnej formie ujęte jest rygorystycznie i nie może być in-
terpretowane w sposób rozszerzający. W każdym razie - w ocenie Sądu Najwyższego -
samo sformułowanie treści § 8 statutu Towarzystwa mówiące o tym, że "członkiem
Towarzystwa może być każda osoba narodowości i pochodzenia niemieckiego
zamieszkała na terenie Śląska Opolskiego" nie wskazuje jeszcze na to, by zamiarem i
praktyką władz Towarzystwa miało być przyjmowanie doń osób innej narodowości i
obywatelstwa innego niż polskie (vide powołany wyżej przepis Traktatu). Podkreślić
należy, że Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Mniejszości Niemieckiej działa na pods-
tawie umowy międzynarodowej, której Polska jest stroną, tj. wyżej powołanego Traktatu
z dnia 17 czerwca 1991 r. Zgodnie więc z art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 7 kwietnia
1989 r. Prawo o stowarzyszeniach (Dz. U. Nr 20, poz. 104 ze zm.) Towarzystwo nie
podlega przepisom tej ustawy. Stosuje się te przepisy jedynie wyjątkowo, w sprawach
nie uregulowanych w Traktacie (art. 7 ust. 2 tej ustawy). Wynika z tych przepisów
oczywisty prymat regulacji traktatowych, które w pierwszym rzędzie powinny być brane
pod uwagę przy interpretacji statutu. Pamiętać bowiem należy, że o niezgodności
statutu (jego zmiany) z przepisami prawa (art. 16 Prawa o stowarzyszeniach) można
mówić dopiero po dokonaniu wykładni postanowień statutu, z zachowaniem wszelkich
reguł postępowania. Literalne odczytanie jednego przepisu statutu, bez analizy
wszystkich jego regulacji, nie spełnia warunków takiej wykładni. Prawo do
interpretowania przepisow statutu stowarzyszenia służy przede wszystkim jego
władzom i organom, zaś do kompetencji nadzorujących działania stowarzyszenia
(zgodnie z przepisami prawa o stowarzyszeniach) organów administracji rządowej i
niezawisłych sądów należy ocena, czy interpretacja przyjęta przez organy sto-
warzyszenia odpowiada obowiązującemu prawu i, czy praktyka stosowania przepisów
statutu przez stowarzyszenie nie prowadzi do sytuacji których prawo zaakceptować nie
może. Jeśli tak się dzieje, wówczas organom nadzorczym służy uprawnienie do
zastosowania odpowiednich środków przewidzianych przez prawo o stowarzyszeniach.
Środki te można uznać za wystarczające. Nie można jednak zaakceptować stanowiska,
zgodnie z którym organ nadzorczy może - stwierdzając, iż tylko przyjęta przezeń
interpretacja jest autentyczna - domagać się od stowarzyszenia, by ukształtowały
przepisy swego statutu zgodnie z taką interpretacją przyjętą przez administrację, nawet
wówczas gdy - w przekonaniu organów administracji - inna interpretacja mogłaby w
przyszłości prowadzić do ekscesów. Jeśli bowiem tego rodzaju ekscesy miałyby
miejsce, wówczas należałoby stosować przewidziane prawem środki. Natomiast
domaganie się wcześniejszego dostosowania przepisow statutu do interpretacji będącej
wynikiem rozumowania organów administracyjnych, przy tym rozumowania, które - tak
jak w powyższej sprawie - nie może być wcale uznane za jedyne możliwe do przyjęcia,
nie jest wystarczającą podstawą prawną uzasadniającą zarzut rażącego naruszenia
prawa przez Sąd Apelacyjny i to rażącego na tyle, by było możliwe utożsamianie go
wprost (bo żadnych przekonujących argumentów w tym zakresie rewizja nadzwyczajna
nie powołuje) z naruszeniem interesu Rzeczypospolitej Polskiej. Według Sądu
Najwyższego w stanowisku Sądu Apelacyjnego nie można dopatrzeć się żadnego
naruszenia prawa i jest ono co do meritum uzasadnione.
Skoro zaś tak, rewizja nadzwyczajna musiała zostać oddalona z przyczyn prze-
widzianych w art. 421 § 1 k.p.c.

=======================================