POSTANOWIENIE Z DNIA 2 STYCZNIA 2002 R.
V KZ 50/01


W art. 101 § 1 pkt 2 in principio k.p.k. użyto sformułowania ,,osoba
nieuprawniona do orzekania" w odniesieniu do sprawy, w której wydano
orzeczenie będące przedmiotem postępowania o stwierdzenie nieważno-
ści. Nieuprawniona do orzekania jest zatem osoba, której udział w wydaniu
tego orzeczenia nastąpił z przekroczeniem ustawowych granic jej upraw-
nienia do orzekania.

Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik (sprawozdawca).
Sędziowie: SN L. Misiurkiewicz, SO del. do SN W. Błuś.
Prokurator Prokuratury Krajowej: J. Gemra.

Sąd Najwyższy w sprawie Jolanty J., oskarżonej z art. 148 § 1 k.k.,
po rozpoznaniu zażalenia Jolanty J. na postanowienie Sądu Apelacyjnego
w W. z dnia 17 października 2001 r. o stwierdzeniu nieważności wyroku
Sądu Okręgowego w O. z dnia 1 czerwca 2001 r., po wysłuchaniu wniosku
prokuratora

p o s t a n o w i ł utrzymać w mocy zaskarżone postanowienie (...).


U Z A S A D N I E N I E


Wyrokiem Sądu Okręgowego z dnia 1 czerwca 2001 r. Jolanta J. zo-
stała skazana za to, że dnia 18 maja 2000 r. w O., posługując się ostrym
narzędziem, przewidując możliwość spowodowania choroby realnie zagra-
żającej życiu i godząc się na to, zadała Zbigniewowi S. jedno uderzenie w
klatkę piersiową, powodując ranę cięto - kłutą, przechodzącą przez powło-
ki miękkie ciała i przebijającą serce, a w rezultacie śmierć Zbigniewa S.,
przy czym skutek ten mogła przewidzieć - tj. za przestępstwo określone w
art. 156 § 3 k.k. - na karę 8 lat pozbawienia wolności.

Po złożeniu przez obrońcę oskarżonej wniosku o doręczenie wyroku
wraz z uzasadnieniem Przewodniczący Wydziału III Sądu Okręgowego
przedstawił, na podstawie art. 102 § 1 k.p.k., akta sprawy Sądowi Apela-
cyjnemu w W., ze wskazaniem na uchybienie stanowiące przyczynę nie-
ważności wyroku, a konkretnie na to, że w wydaniu wyroku brała udział
asesor sądowy Monika S., a więc osoba nieuprawniona do orzekania w
sądzie okręgowym rozpoznającym sprawę oskarżonej w pierwszej instan-
cji.

Na posiedzeniu w dniu 17 października 2001 r. Sąd Apelacyjny w W.
postanowił:
1) stwierdzić, że wyrok Sądu Okręgowego w O. z dnia 1 czerwca 2001 r. w
sprawie Jolanty J. jest nieważny z mocy samego prawa;
2) przekazać sprawę Jolanty J. Sądowi Okręgowemu w O. do ponownego
rozpoznania.
W uzasadnieniu postanowienia podniesiono, że decyzja Prezesa Są-
du Okręgowego w O. o wyznaczeniu Moniki S. do pełnienia obowiązków
sędziego Sądu Okręgowego w sprawie Jolanty J., oskarżonej o przestęp-
stwo określone w art. 148 § 1 k.k., rozpoznawanej w pierwszej instancji,
naruszała przepisy art. 115 § 2 i 3 obowiązującej w tym czasie ustawy z
dnia 20 czerwca 1985 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (jedn.
tekst jedn.: Dz. U. z 1994 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.). Przepisy te, stosowane
łącznie z uregulowaniami zawartymi w art. 63 § 1 - 3 u.s.p., nie zawierały
podstawy, w przekonaniu Sądu Apelacyjnego, do powierzenia asesorowi
sądowemu czynności sędziowskich w sądzie okręgowym orzekającym jako
sąd pierwszej instancji. Dopuszczały natomiast delegowanie asesora do
sądu okręgowego jako odwoławczego. W konkluzji Sąd Apelacyjny wyraził
pogląd, że asesor sądowy, który z naruszeniem przepisów prawa o ustroju
sądów powszechnych został delegowany do pełnienia obowiązków sędzie-
go w sądzie okręgowym i brał udział w wydaniu wyroku przez ten sąd w
sprawie rozpoznawanej w pierwszej instancji, był osobą nieuprawnioną do
orzekania, a wydany wyrok jest z tego powodu nieważny - w myśl art. 101
§ 1 pkt 2 k.p.k.

Postanowienie Sądu Apelacyjnego zaskarżyła oskarżona Jolanta J.
Z uzasadnienia zażalenia wynika, że rozstrzygnięcie o stwierdzeniu nie-
ważności wyroku uznaje ona za niekorzystne dla siebie. Pogarsza bowiem
jej sytuację prawną jako osoby tymczasowo aresztowanej, gdyż pozbawia
ją uprawnień przysługujących tymczasowo aresztowanym, wobec których
wydano wyrok w sądzie pierwszej instancji (,,... mogłam spokojnie odbywać
wyrok ... a przez to zostałam bardzo skrzywdzona").

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Oskarżona nie sformułowała w zażaleniu zarzutu podważającego
przyjęcie, że skazujący ją wyrok Sądu Okręgowego obciążony jest uchy-
bieniem stanowiącym podstawę stwierdzenia nieważności. Treść zażalenia
wskazuje jednak, że uznaje ona postanowienie za niekorzystne dla siebie,
gdyż jest gotowa poddać się nieprawomocnie orzeczonej karze i nie chce
być ponownie sądzona przez sąd pierwszej instancji. Zważywszy, że w za-
istniałej sytuacji procesowej nie obowiązywałby przy ponownym rozpozna-
niu sprawy zakaz orzekania na niekorzyść w porównaniu z nieważnym
orzeczeniem (art. 103 § 2 k.p.k. a contrario) i dopatrując się w zaskarżo-
nym postanowieniu rozstrzygnięcia szkodzącego interesom oskarżonej,
Sąd Najwyższy uznał, że zażalenie odpowiada warunkom formalnym środ-
ka odwoławczego (art. 425 § 3 i art. 427 k.p.k.) i podlega rozpoznaniu.

Przechodząc do kwestii merytorycznych, należy już na wstępie za-
uważyć, że trafna jest analiza prawna przeprowadzona przez Sad Apela-
cyjny oraz konkluzja o niedopuszczalności orzekania przez asesora sądo-
wego w sprawie rozpoznawanej w pierwszej instancji w sądzie okręgowym.
Wykluczały to powołane przepisy Prawa o ustroju sądów powszechnych z
1985 r., ograniczające możliwość powierzania asesorowi pełnienia czynno-
ści sędziowskich w sądzie okręgowym tylko do postępowania odwoławcze-
go. Zasadnie posłużono się argumentami zawartymi w uchwale siedmiu
sędziów Sądu Najwyższego z dnia 10 lutego 1987 r., III PZP 84/86
(OSNKW 1987, z. 7-8 poz. 57), wydanej wprawdzie pod rządem Prawa o
ustroju sądów powszechnych w innym częściowo kształcie normatywnym,
ale rozpatrującej analogiczne zagadnienie zakresu kompetencji jurysdyk-
cyjnych asesora sądowego. Podkreślono ponadto, że po wejściu w życie, z
dniem 1 października 2001 r., ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o
ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070) możliwość powie-
rzania asesorowi czynności sędziowskich została ograniczona już tylko do
spraw rozpoznawanych w sądzie rejonowym (art. 135 § 1 i art. 136 § 2 w
zw. z art. 76 § 6 i 8 u.s.p. z 2001 r.).

Kierunek rozstrzygnięcia zażalenia zależał jednak od oceny, czy Sąd
Apelacyjny zasadnie przyjął, że wyrok skazujący oskarżoną został wydany
z udziałem asesora sądowego jako osoby nieuprawnionej do orzekania w
rozumieniu art. 101 § 1 pkt 2 k.p.k. Należało w związku z tym rozważyć,
jakie znaczenie nadaje ustawodawca zawartemu w tym przepisie sformu-
łowaniu ,,osoba nieuprawniona do orzekania". Sąd Apelacyjny nie formuło-
wał wprost odpowiedzi na to pytanie, ale z uzasadnienia postanowienia
wynika, że pojęcie ,,uprawnienie do orzekania" odniósł do zakresu ustawo-
wo określonych uprawnień orzeczniczych osoby, z uwzględnieniem możli-
wości ich rozszerzenia w drodze delegowania do pełnienia czynności sę-
dziowskich przez Ministra Sprawiedliwości lub prezesa sądu apelacyjnego
albo okręgowego. Kierował się zatem tym, jak ustawa oznaczyła potencjal-
ny zasięg uprawnień orzeczniczych sędziego, asesora sądowego, a także
ławnika. W odniesieniu do asesora przepisy Prawa o ustroju sądow po-
wszechnych z 1985 r. określały te uprawnienia jednoznacznie. Stanowiły,
że Minister Sprawiedliwości mógł powierzyć asesorowi pełnienie czynności
sędziowskich w sądzie rejonowym na czas określony, nie dłuższy niż 3 la-
ta, za zgodą kolegium sądu okręgowego. W tym samym trybie można było
powierzyć mu pełnienie czynności sędziowskich w sądzie okręgowym jako
odwoławczym (art. 115 § 2). Ponadto, po uprzednim powierzeniu czynności
sędziowskich przez Ministra Sprawiedliwości, prezes sądu okręgowego
mógł delegować asesora do innego sądu rejonowego na obszarze właści-
wości sądu okręgowego, a także do tego sądu okręgowego jako odwo-
ławczego (art. 115 § 3 w zw. z art. 63 § 3).

Jeśli zatem przepisy ustawy nie przewidywały możliwości powierze-
nia asesorowi pełnienia czynności sędziowskich w sądzie okręgowym jako
rozpoznającym sprawy w pierwszej instancji, to w sposób oczywisty nasu-
wała się konkluzja, ze wyrok Sądu Okręgowego w O. wydany został z
udziałem asesora sądowego jako osoby nieuprawnionej do orzekania.

Tak prezentowane przez Sąd Apelacyjny stanowisko zasługuje na
aprobatę. Istotnie, przy rozstrzyganiu w przedmiocie nieważności orzecze-
nia z punktu widzenia przesłanki określonej w art. 101 § 1 pkt 2 in principio
k.p.k., decydujące jest to, czy osoba, której nadano ,,władzę sądzenia"
przez powołanie (sędzia), mianowanie i powierzenie pełnienia czynności
sędziowskich (asesor sądowy), lub wybór (ławnik), miała płynące z ustawy
uprawnienie obejmujące możliwość orzekania w sprawie, której dotyczy
postępowanie w kwestii nieważności.

Nie do końca można zgodzić się z tezami zawartymi w komentarzach
do kodeksu postępowania karnego z 1997 r., wyrażającymi pogląd, iż
przepis art. 101 § 1 pkt 2 in principio k.p.k. dotyczy osób w ogóle nie-
uprawnionych do orzekania w jakimkolwiek sądzie. Przeciwstawieniem tak
pojętego nieuprawnienia miałoby być uprawnienie do orzekania ,,w ogóle",
czy też uprawnienie ,,generalne", jako stanowiące wystarczające quantum
kompetencji orzeczniczych osoby, wyłączające ją z kręgu ,,nieuprawnio-
nych" (T. Grzegorczyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków
1998, s. 257; Kodeks postępowania karnego. Komentarz pod red. P.
Hofmańskiego, Warszawa 1999, t. I, s. 463 - 464; Kodeks postępowania
karnego. Komentarz, pod red. Z. Gostyńskiego, Warszawa 1999, t. I, s.
377; J. Grajewski, L. Paprzycki: Kodeks postępowania karnego z komenta-
rzem, Sopot 2000, s. 177).

Zdaniem Sądu Najwyższego, kryterium ,,generalnego" uprawnienia
do orzekania, czy też uprawnienia ,,w ogóle" jest bezużyteczne przy rozwa-
żaniu, czy konkretne orzeczenie jest nieważne z powodu omawianego tu
uchybienia. To, czy osoba, która brała udział w wydaniu orzeczenia miała
uprawnienie do orzekania ,,w ogóle", niczego nie wyjaśnia. Nie rozstrzyga
się przecież o nieważności orzeczenia w zależności od tego, czy zostało
wydane przez osobę uprawnioną do orzekania w sprawach innych. Istotne
są nie okoliczności zewnętrzne, lecz bezpośrednio dotyczące sprawy, co
do której toczy się postępowanie w przedmiocie nieważności orzeczenia.
Decydujące zatem znaczenie ma uprawnienie osoby do orzekania w spra-
wie in concreto, a nie w jakiejkolwiek innej.

Wymaga przy tym podkreślenia, że pojęcie ,,ogólnego" uprawnienia
do orzekania nie występuje w ustawie. Jego granice są zawsze oznaczone.
Najszerzej - w odniesieniu do sędziów. Co prawda, powołanie przez Pre-
zydenta na stanowisko sędziego uprawnia do orzekania w jednym, macie-
rzystym sądzie, ale przez delegowanie może on uzyskać prawo orzekania
w innych sądach w ich strukturze pionowej i poziomej (art. 63 u.s.p. z 1985
r. i art. 77 u.s.p. z 2001 r.). Znacznie węższe uprawnienia, o czym już była
mowa, przyznaje ustawa asesorowi sądowemu, skoro możliwość delego-
wania go poza macierzysty sąd rejonowy odnosi się tylko do innych sądów
rejonowych, przy czym do dnia 30 września 2001 r. - obejmowała ona tak-
że sąd okręgowy jako odwoławczy (art. 135 § 1 i art. 136 § 2 u.s.p. z 2001
r., art. 115 u.s.p. z 1985 r.). Uprawnienia orzecznicze ławnika ograniczają
się natomiast do jednego sądu (art. 133 § 2 u.s.p. z 1985 r. i art. 159 § 2
u.s.p. z 2001 r.).

W podsumowaniu należy stwierdzić, że pogląd wiążący pojęcie ,,oso-
by uprawnionej do orzekania" z całkowitym brakiem uprawnień jurysdyk-
cyjnych nadmiernie zawęża zakres tego pojęcia. Prowadzi bowiem do
wniosków, które na gruncie konkretnej sprawy zaprzeczałyby jasno sformu-
łowanej normie ustawowej, obligującej do stwierdzenia nieważności orze-
czenia, w którego wydaniu brała udział osoba nieuprawniona do orzekania.
Nie może ulegać wątpliwości, że w art. 101 § 1 pkt 2 in principio k.p.k. uży-
to sformułowania ,,osoba nieuprawniona do orzekania" nie w znaczeniu
abstrakcyjnym, lecz w odniesieniu do sprawy, w której wydano orzeczenie
będące przedmiotem postępowania o stwierdzenie nieważności. Nie-
uprawnioną do orzekania jest zatem osoba, której udział w wydaniu tego
orzeczenia nastąpił z przekroczeniem ustawowych granic jej uprawnienia
do orzekania.

Wracając na grunt sprawy, pozostaje dopowiedzieć, że stwierdzenie
przez Sąd Apelacyjny nieważności wyroku Sądu Okręgowego w O., wyda-
nego z udziałem asesora sądowego, było zasadne. Jest on bowiem obcią-
żony uchybieniem stanowiącym przyczynę nieważności określoną w art.
101 § 1 pkt 2 k.p.k.