POSTANOWIENIE Z DNIA 21 PAŹDZIERNIKA 2004 R.
II KZ 46/04


Pouczenie strony o prawie, terminie i sposobie zaskarżenia zarzą-
dzenia o odmowie przyjęcia kasacji z powodu niestwierdzenia przez adwo-
kata, wyznaczonego dla niej z urzędu, podstaw do wniesienia kasacji, wy-
maga zawarcia w nim informacji, że adwokat ten nie jest uprawniony do
sporządzenia zażalenia na to zarządzenie, a strona może złożyć wniosek o
wyznaczenie innego adwokata z urzędu w celu rozważenia przez niego
podstaw do złożenia zażalenia.

Przewodniczący: sędzia SN J. Skwierawski.

Sąd Najwyższy w sprawie skazanego Tadeusza N., po rozpoznaniu
zażalenia skazanego na zarządzenie wydane przez upoważnionego sę-
dziego Sądu Apelacyjnego w Ł. z dnia 19 czerwca 2004 r., o odmowie
przyjęcia zażalenia na zarządzenie z dnia 15 kwietnia 2004 r., o odmowie
przyjęcia kasacji

p o s t a n o w i ł u c h y l i ć zaskarżone zarządzenie i p r z e k a z a ć
sprawę Prezesowi Sądu Apelacyjnego w Ł. celem wyznaczenia adwokata
z urzędu do sporządzenia i podpisania zażalenia na zarządzenie o odmo-
wie przyjęcia kasacji albo poinformowania sądu na piśmie, że nie stwierdził
podstaw do wniesienia zażalenia.


U Z A S A D N I E N I E

Adwokat wyznaczony z urzędu poinformował Sąd, że nie stwierdził
podstaw do wniesienia kasacji, a przewodniczący wydziału - po wykonaniu
właściwych czynności - wydał zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji.
Skazany, odbywający karę pozbawienia wolności, wezwany do usunięcia
braku formalnego sporządzonego przez niego osobiście zażalenia na to
zarządzenie, listem wysłanym niezwłocznie do innego adwokata ,,z urzędu"
zabiegał o sporządzenie tego zażalenia, informując Sąd w dniu 3 czerwca
2004 r. - a więc po upływie terminu wyznaczonego do usunięcia braku - o
nieskuteczności tych zabiegów (list zwrócono z adnotacją ,,adresat niezna-
ny"). W dniu 19 czerwca 2004 r. zaskarżonym zarządzeniem odmówiono
przyjęcia zażalenia z powodu niesporządzenia go przez adwokata.
Z zachowaniem ustawowego terminu skazany złożył ,,skargę", którą
zasadnie przedstawiono Sądowi Najwyższemu do rozpoznania, jako zaża-
lenie na zarządzenie z dnia 19 czerwca 2004 r. W treści tego zażalenia
skazany podkreśla wagę przyczyn, dla których wniesienie kasacji uznaje
za konieczne, co przekonuje wystarczająco o jego woli kwestionowania
rozstrzygnięcia uniemożliwiającego mu zaskarżenie prawomocnego wyro-
ku. Żalący się nie wskazuje natomiast argumentów mających podważyć
zasadność zaskarżonego zarządzenia.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istotą zagadnienia wyłaniającego się w niniejszej sprawie jest kwestia
konsekwencji w postrzeganiu skutków ustalonego w postępowaniu przed-
kasacyjnym stanu, w jakim skazany odbywający karę pozbawienia wolno-
ści, podobnie zresztą jak inna strona procesowa uprawniona do wniesienia
kasacji, nie są w stanie ponieść kosztów niezbędnych do skorzystania z
możliwości wniesienia nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Stan taki,
stwierdzony w tej sprawie przez przewodniczącego wydziału, był meryto-
ryczną podstawą wydanego w dniu 20 lutego 2004 r. zarządzenia wyzna-
czającego skazanemu adwokata z urzędu w celu zbadania podstaw do
wniesienia kasacji.
Okoliczność, że adwokat nie stwierdził takich podstaw, nie rodziłaby
dalszych problemów procesowych, gdyby wydane następnie - w konse-
kwencji treści oświadczenia adwokata - zarządzenie o odmowie przyjęcia
kasacji nie było zaskarżalne. Jednakże ustawodawca zdecydował przy-
znać stronie zabiegającej o wniesienie kasacji uprawnienie do zaskarżenia
tego zarządzenia zażaleniem, które - co istotne - objęte jest również
przymusem adwokackim. Rozwiązanie ustawowe prowadzi zatem do sytu-
acji, w której kwestia udzielenia pomocy prawnej z urzędu ze względu na
skuteczne (bo stwierdzone już przez sąd) wykazanie stanu określonego w
art. 78 § 1 k.p.k. aktualizuje się z chwilą złożenia przez stronę zażalenia na
zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji, ponieważ pomocy tej nie może
udzielić adwokat, którego wyznaczono uprzednio do rozważenia podstaw
do wniesienia kasacji. W tej ostatniej kwestii trafnie przyjmuje się bowiem,
że jego umocowanie wygasa z chwilą poinformowania przez niego Sądu o
niestwierdzeniu podstaw do wniesienia kasacji. Z pewnością nieracjonalne
i naruszające prawo do obrony byłoby przecież wymaganie, aby podejmo-
wał on czynności zmierzające do kwestionowania zarządzenia o odmowie
przyjęcia kasacji, a więc własnego stanowiska, będącego podstawą wyda-
nia tego zarządzenia.
Z drugiej strony, uznać trzeba za oczywiste, że tylko wyjątkowo sytu-
acja materialna strony, a zwłaszcza skazanego, odbywającego karę po-
zbawienia wolności, ulec może w krótkim czasie tak istotnej zmianie, że
udzielenie jej pomocy prawnej z urzędu nie byłoby już zasadne. Od chwili
wyznaczenia adwokata z urzędu w celu rozważenia podstaw do wniesienia
kasacji, do chwili doręczenia stronie zarządzenia o odmowie przyjęcia ka-
sacji wraz z pouczeniem o prawie złożenia zażalenia sporządzonego przez
adwokata, upływa zwykle nie więcej, jak kilka tygodni.
Powstaje zatem szczególny stan procesowy, w jakim strona nie dys-
ponująca możliwością ustanowienia obrońcy z wyboru - co wynika zarów-
no z wyznaczenia jej adwokata z urzędu do ewentualnego wniesienia ka-
sacji, jak i z faktu, że także w wyznaczonym, dodatkowym terminie nie
ustanowiła obrońcy z wyboru - mimo pozostawania nadal w wykazanej
przez nią sytuacji określonej w art. 78 § 1 k.p.k., pouczona jest ponownie o
konieczności sporządzenia pisma przez adwokata. Jest oczywiste, że z
chwilą złożenia przez nią nowego wniosku o wyznaczenie adwokata z
urzędu w celu sporządzenia zażalenia, wniosek ten musi być uwzględniony
przez wyznaczenie ,,innego adwokata, z pominięciem tego, który - wyzna-
czony uprzednio - nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji" (postano-
wienie Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2004 r., V KZ 3/04, OSNKW
2004 r., z. 4, poz. 41). Istotne jest jednak to, że najczęściej strona nie wie o
możliwości (i konieczności) złożenia takiego wniosku, albowiem konse-
kwencje zaszłości procesowych prowadzących do tej fazy postępowania
przedkasacyjnego nie przedstawiają się dla niej czytelnie i jednoznacznie,
a pouczenie o sposobie zaskarżenia zarządzenia o odmowie przyjęcia ka-
sacji nie zawiera informacji o wygaśnięciu umocowania adwokata wyzna-
czonego jej uprzednio i uprawnieniu do złożenia wniosku o wyznaczenie
innego adwokata z urzędu do sporządzenia zażalenia. Rozpoznawanie
licznych zażaleń stron na odmowę przyjęcia sporządzonych przez nie oso-
biście zażaleń na odmowę przyjęcia kasacji, ujawnia bardzo zróżnicowane
zachowanie stron pozbawionych właściwego pouczenia, świadczące nie-
wątpliwie o niezrozumieniu uwarunkowań procesowych i niewiedzy o moż-
liwości złożenia nowego wniosku o wyznaczenie adwokata.
Wystarczy wskazać, że w rozpoznawanych sprawach Sąd Najwyższy
stwierdzał zarówno wypadki wskazywania przez stronę, że adwokat z
urzędu został już dla niej wyznaczony i on powinien być adresatem we-
zwania do sporządzenia zażalenia, jak i wypadki odmowy wyznaczenia
adwokata z powodu uznania, iż adwokat wyznaczony uprzednio zawiado-
miony został o odmowie przyjęcia kasacji, lecz zażalenia nie złożył. W ni-
niejszej sprawie, skazany odbywający karę pozbawienia wolności, podjął w
takiej sytuacji (na własną rękę) próbę ,,wyznaczenia" przez siebie adwokata
,,z urzędu" - nieskuteczną, z powodu błędnego zaadresowania listu wysła-
nego z zakładu karnego. Wypadek ten świadczy wymownie - z jednej stro-
ny - o skutkach braku właściwego pouczenia, uzasadniając wniosek, że w
ocenie skazanego utracił on (bo wykorzystał już) uprawnienie do złożenia
wniosku o wyznaczenie adwokata z urzędu - z drugiej zaś strony, o wy-
raźnie uzewnętrznionej woli złożenia zażalenia.
W rozpoznawanej sprawie - uwzględniając opisane wyżej zachowa-
nie skazanego oraz fakt, że podjęte przez niego niezwłocznie (w dniu
otrzymania wezwania do przedłożenia zażalenia sporządzonego przez ad-
wokata) wysiłki zmierzające do zadośćuczynienia temu wezwaniu, znane
były organowi procesowemu zanim wydał zaskarżone zarządzenie - organ
ten, nie bacząc na upływ terminu określonego w art. 120 § 1 k.p.k. (termin
ten nie został w wezwaniu wskazany), powinien był z własnej inicjatywy
podjąć decyzję o wyznaczeniu adwokata z urzędu do sporządzenia zaża-
lenia. Niespornym było przecież, że tylko w wyniku nieodpowiedniego po-
uczenia, skazany - mimo determinacji, z jaką poszukiwał adwokata z urzę-
du - nie mógł spełnić warunku określonego w wezwaniu, bo nie wiedział o
prawie złożenia wniosku o wyznaczenie nowego, innego adwokata, i nie
dysponował możliwością ustanowienia obrońcy z wyboru.
W żadnym ze wskazanych wyżej wypadków organ procesowy nie
wyznaczył adwokata z urzędu do rozważenia kwestii wniesienia zażalenia i
tylko uwzględnienie, nieobjętego już przymusem adwokackim, zażalenia
strony na zarządzenie o odmowie przyjęcia zażalenia stwarzało możliwość
zmiany tej decyzji. Trzeba przecież przyjąć, że dla strony pozbawionej po-
mocy prawnej w pełni uzasadnione może być przekonanie, iż z chwilą wy-
znaczenia dla niej adwokata z urzędu do wniesienia kasacji i niestwierdze-
nia przez niego podstaw do jej wniesienia, albo wyczerpała ona prawo do
zabiegania o adwokata z urzędu w związku z jej staraniami mającymi na
celu wniesienie kasacji, albo ustanowiony uprzednio adwokat zachowuje
nadal umocowanie do podejmowania dalszych czynności objętych przymu-
sem adwokackim w tej sprawie. W opisywanej sytuacji procesowej strona
nie wie zatem, że nie dysponuje już - w przeciwieństwie do sytuacji, w któ-
rej adwokat z urzędu wniósł kasację - adwokatem z urzędu, a więc osobą
uprawnioną do ewentualnego złożenia zażalenia, podobnie jak nie wie rów-
nież, iż przepisy procesowe przyznają jej uprawnienie do wystąpienia w tej
samej sprawie, a nawet w tej samej kwestii (wniesienie kasacji), z wnio-
skiem o wyznaczenie innego adwokata z urzędu, który rozważy kwestię
wniesienia zażalenia. Co więcej, w tych okolicznościach pouczenie strony
ograniczone wyłącznie do informacji, że zażalenie musi być sporządzone
przez adwokata sugeruje nawet, iż w wypadku zażalenia, z powodu nega-
tywnego dla strony stanowiska adwokata wyznaczonego z urzędu, może to
być już tylko adwokat z wyboru. Tak ograniczone pouczenie przemilcza
informacje mające istotne znaczenie dla możliwości podjęcia przez stronę
decyzji w przedmiocie sposobu postępowania stwarzającego możliwość
złożenia zażalenia. Tymczasem wymaganie dalej idącego pouczenia nie
jest wcale przejawem zachęcania strony do realizowania nazbyt szeroko
rozumianego, bo aktualizującego się warunkowo czy w przyszłości interesu
procesowego, lecz koniecznym zapewnieniem jej prawa do informacji o
uprawnieniu wynikającym z aktualnie powstałego szczególnego układu
procesowego. Należy zresztą podkreślić, że wymóg sporządzenia zażale-
nia na zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji przez adwokata innego, z
pominięciem tego, który nie stwierdził podstaw do wniesienia kasacji, nie
wynika z przepisu prawa w sposób bezpośredni, lecz jest rezultatem judy-
katów mających charakter wyjaśniający, a nawet interpretacyjny.
Paradoksalnie zatem, korzystna dla strony interpretacja przepisów
prawa, z powodu braku odpowiedniego pouczenia zwraca się przeciwko jej
interesom. Wniosek ten potwierdzają liczne sprawy, w których strona, mi-
mo pouczenia, ale właśnie z powodu jego niepełności, składa zażalenie
sporządzone osobiście, a wzywana (ponownie) do sporządzenia go przez
adwokata rezygnuje z dalszych czynności, nie składając wniosku o wyzna-
czenie adwokata z urzędu, choć niewątpliwie nie dysponuje możliwością
ustanowienia obrońcy z wyboru. Świadczy to jednoznacznie o przekonaniu
strony, iż uprawnienie do korzystania z adwokata z urzędu zostało przez
nią skonsumowane.
W pełni uzasadniony jest więc wniosek, że brak odpowiedniego po-
uczenia rodzi skutek w postaci faktycznego ograniczenia - w praktyce po-
stępowania przedkasacyjnego - przyznanego stronie uprawnienia proce-
sowego, a brak ten może nawet spowodować utratę możliwości wykorzy-
stania go. Właśnie dlatego w tej szczególnej sytuacji procesowej, poucze-
nie strony w zakresie, w jakim wyjaśniałoby powstające, obiektywne wąt-
pliwości, uznać trzeba za spełniające wymaganie lojalności organu prowa-
dzącego postępowanie, i ,,w świetle okoliczności sprawy ... nieodzowne"
(art. 16 § 2 k.p.k.). Trafnie przyjmuje się przy tym, że ,,w wypadkach, o któ-
rych mowa w § 2 (art. 16 k.p.k. - przyp. SN), treść informacji zależna jest
od konkretnego układu procesowego, w którym organ procesowy dostrze-
że nieodzowność jej udzielenia. Zawsze jednak informacja ta powinna być
zrozumiała, wystarczająca i należyta" (P. Hofmański, (red.) E. Sadzik, K.
Zgryzek: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004, t. I,
s. 125). Powinność przewidzianą w art. 16 § 2 k.p.k. należy wówczas ro-
zumieć jako obowiązek organu procesowego - a jego niedopełnienie nie
może powodować ujemnych skutków procesowych dla strony.
W konkluzji, pouczenie strony o prawie, terminie i sposobie zaskar-
żenia zarządzenia o odmowie przyjęcia kasacji z powodu niestwierdzenia
przez adwokata, wyznaczonego dla niej z urzędu, podstaw do wniesienia
kasacji, wymaga zawarcia w nim informacji, że adwokat ten nie jest upraw-
niony do sporządzenia zażalenia na to zarządzenie, a strona może złożyć
wniosek o wyznaczenie innego adwokata z urzędu w celu rozważenia
przez niego podstaw do złożenia zażalenia.
Prawo procesowe nie może być stosowane w sposób minimalizujący
znaczenie i sens ustanowionych w interesie strony zasad i postanowień,
określających warunki korzystania przez nią z uprawnienia procesowego -
i to pod pozorem egzekwowania reguły ignorantia iuris nocet wtedy, kiedy
jej stosowanie wyłącza zasada informacji procesowej określona w art. 16
k.p.k.. Zakres uprawnienia przyznanego stronie może być przedmiotem
rozważań, a nawet kontrowersji z punktu widzenia funkcjonalności rozwią-
zań prawnych czy racjonalnego poziomu społecznych kosztów postępowa-
nia - niemniej uzasadnione nawet przekonanie o potrzebie innego - de le-
ge ferenda - sposobu realizowania uprawnienia do wniesienia kasacji
przez stronę, która nie jest w stanie ponieść kosztów ustanowienia adwo-
kata z wyboru, nie usprawiedliwia naruszającego prawo postępowania or-
ganu zobowiązanego do stosowania obowiązujących przepisów. Powinny
być one stosowane bez niedomówień i przemilczeń ograniczających prawa
strony w drodze instrumentalnych zabiegów ,,uzupełniających" ustawowy
katalog formalnych warunków dopuszczalności kasacji, choćby zabiegi te
przybierały postać działań obniżających skuteczność procedur kwestiono-
wania zarządzeń egzekwujących te warunki.
Wskazane wyżej motywy uzasadniają rozstrzygnięcie Sądu Najwyż-
szego zapadłe w niniejszej sprawie.