POSTANOWIENIE Z DNIA 21 WRZEŚNIA 2005 R.
I KZP 26/05


W sprawie, w której miejsce popełnienia przestępstwa (przestępstw)
jest ustalone, art. 31 § 3 k.p.k. nie dopuszcza właściwości miejscowej sądu,
w którego okręgu przestępstwa nie popełniono, nawet jeśli w jego okręgu
najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

Przewodniczący: sędzia SN H. Gradzik (sprawozdawca).
Sędziowie SN: A. Deptuła, SA (del. do SN) J. Grubba.
Prokurator Prokuratury Krajowej: A. Herzoga.

Sąd Najwyższy w sprawie Dariusza S. i innych, oskarżonych z art.
258 § 1 k.k. i z art. 264 § 3 w zw. z art. 65 § 1 i 2 k.k., po rozpoznaniu w
Izbie Karnej na posiedzeniu w dniu 21 września 2005 r., przekazanego na
podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w Ł. postanowieniem z
dnia 6 maja 2005 r., zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej
wykładni ustawy

,,Czy za wszczęcie postępowania przygotowawczego w rozumieniu przepi-
su art. 31 § 3 k.p.k. uważa się wydanie postanowienia w trybie art. 303
k.p.k. (wszczęcie formalne) czy też podjęcie pierwszych czynności dowo-
dowych w trybie art. 308 § 1 k.p.k. (wszczęcie nieformalne)"

p o s t a n o w i ł o d m ó w i ć podjęcia uchwały.


U Z A S A D N I E N I E

Prokurator Okręgowy w Ł. oskarżył Dariusza S. i 11 innych osób o
popełnienie przestępstw z art. 258 § 1 k.k. (udział w zorganizowanej grupie
przestępczej mającej na celu popełnianie przestępstw polegających na or-
ganizowaniu obcokrajowcom przekraczania wbrew przepisom granicy
Rzeczpospolitej Polskiej z państw ościennych) oraz z art. 264 § 3 w zw. z
art. 65 § 1 i 2 w zw. z art. 12 k.k. (organizowanie obcokrajowcom przekra-
czania wbrew przepisom granicy RP z państw ościennych). Z brzmienia
postawionych zarzutów wynika, że czyny popełniono na terenie gmin: S. w
okręgu Sądu Rejonowego w Z. i D. w okręgu Sądu Rejonowego w M. Akt
oskarżenia został wniesiony do Sądu Rejonowego w Z.
Postanowieniem z dnia 19 kwietnia 2005 r. Sąd Rejonowy w Z. uznał
się niewłaściwym miejscowo i na podstawie art. 35 k.p.k. przekazał sprawę
wszystkich oskarżonych Sądowi Rejonowemu w B. W uzasadnieniu posta-
nowienia wskazano na przepis art. 31 § 3 k.p.k., zgodnie z którym, jeżeli
przestępstwo popełniono w okręgu kilku sądów, właściwym jest ten sąd, w
którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze. Ponie-
waż zaś postanowienie o wszczęciu śledztwa wydał w dniu 22 września
2004 r. Oddział Straży Granicznej w B., to ten fakt procesowy przesądzać
ma, w myśl art. 31 § 3 k.p.k. o właściwości Sądu Rejonowego w B. Bez
znaczenia, zdaniem Sądu Rejonowego w Z. jest to, że po wszczęciu śledz-
twa Straż Graniczna wyłączyła materiały dotyczące ujętych w akcie oskar-
żenia czynów i przekazała je właściwym organom prokuratury.
Prokurator Okręgowy w Ł. zaskarżył powyższe postanowienie. Za-
rzucił obrazę art. 31 § 1 i 3 k.p.k. Zwrócił uwagę, że żaden z czynów obję-
tych aktem oskarżenia nie został popełniony w okręgu Sądu Rejonowego w
B., a pierwsze czynności śledztwa, przeprowadzone w trybie art. 308 § 1
k.p.k., poprzedzające wydanie postanowienia o wszczęciu śledztwa, miały
miejsce w okręgu Sądu Rejonowego w Z. Skarżący utrzymywał, że pierw-
sze czynności w trybie art. 308 § 1 k.p.k. stanowią element postępowania
przygotowawczego, a ich podjęcie oznacza rozpoczęcie tego postępowa-
nia ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami, także dotyczącymi
właściwości miejscowej sądu według reguły określonej w art. 31 § 3 k.p.k.
W konkluzji Prokurator Okręgowy wniósł o uchylenie zaskarżonego posta-
nowienia i uznanie właściwości miejscowej Sądu Rejonowego w Z. do roz-
poznania sprawy.
Rozpoznający zażalenie Sąd Okręgowy w Ł. doszedł do przekonania,
że wyłoniło się zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni
ustawy. Przedstawił je do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu w formie
przytoczonego na wstępie pytania. Sąd Okręgowy uznaje za oczywiste, że
podjęcie czynności dowodowych w trybie art. 308 § 1 k.p.k. jest równo-
znaczne z nieformalnym wszczęciem postępowania przygotowawczego, co
zgodnie stwierdzają komentatorzy kodeksu. Wyraża jednak wątpliwości co
do tego, ,,czy o takim właśnie wszczęciu postępowania stanowi przepis art.
31 § 3 k.p.k., będący podstawą określenia właściwości miejscowej sądu w
przypadku popełnienia przestępstwa w okręgu kilku sądów".
Po zapoznaniu się ze stanem sprawy Sąd Najwyższy zważył.
U podstaw rozumowania Sądu Okręgowego, które doprowadziło do
przedstawienia zagadnienia prawnego tkwi założenie, zawierające samo w
sobie swoistą interpretację przepisu art. 31 § 3 k.p.k. Sąd ten przyjmuje
mianowicie, że w wypadku, gdy przestępstwo popełniono w okręgu kilku
sądów, przestaje obowiązywać kryterium miejsca popełnienia decydujące o
właściwości miejscowej sądu w myśl art. 31 § 1 k.p.k., a rozstrzygające w
tym względzie znaczenie ma to tylko, w okręgu którego sądu wszczęto naj-
pierw postępowanie karne, choćby miejsce popełnienia czynu znajdowało
się poza tym okręgiem. Dlatego właśnie Sąd Okręgowy dopuszcza możli-
wość wskazania Sądu Rejonowego w B. za właściwy miejscowo, mimo że
żaden z czynów objętych aktem oskarżenia nie został popełniony w okręgu
tego sądu.
Z tym założeniem nie można się zgodzić. Jest ono rezultatem poj-
mowania przepisu art. 31 § 3 k.p.k. w taki sposób, jakoby zawarta w nim
treść wyrażała normę niezależną od zamieszczonej w art. 31 § 1 k.p.k.,
określającej podstawową zasadę właściwości miejscowej sądu. Bliższa
analiza tej kwestii wymaga poczynienia następujących uwag.
Całość unormowań dotyczących właściwości miejscowej sądu znaj-
duje się w trzech artykułach Kodeksu postępowania karnego: 31, 32 i 33.
Normy zawarte w pierwszym z nich znajdują zastosowanie w sprawach, w
których ustalono miejsce przestępstwa, w drugim zaś - w sprawach, w któ-
rych miejsca tego nie można było ustalić. Już zatem na wstępie należy za-
uważyć, że w niniejszej sprawie miejsce popełnienia wszystkich zarzuco-
nych czynów jest ustalone. Znajduje się ono w okręgach Sądów Rejono-
wych w Z. (gmina S.) i w M. (gmina D.). Do wyznaczenia sądu właściwego
miejscowo mają więc zastosowanie wyłącznie unormowania zawarte w art.
31 k.p.k. Przepis ten w § 1 stanowi, że miejscowo właściwy do rozpoznania
sprawy jest sąd, w którego okręgu popełniono przestępstwo (forum delicti
commissi). W dwóch pozostałych paragrafach tego artykułu zamieszczono
niezbędne uregulowania uzupełniające odnoszące się do spraw, w których
miejsce popełnienia czynu zabronionego jest znane.
Pierwsze z nich, ujęte w § 2, związane jest ściśle z przepisem art. 5
k.k., w którym, przy formułowaniu zasady terytorialności odpowiedzialności
karnej stwierdza się, że ustawę polską stosuje się nie tylko do sprawcy,
który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ale
również na polskim statku wodnym lub powietrznym. W tych ostatnich wła-
śnie wypadkach, jeśli w czasie popełnienia czynu statek morski lub po-
wietrzny znajdował się poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, obowią-
zuje norma, zgodnie z którą właściwy miejscowo jest sąd macierzystego
portu statku.
Drugie uregulowanie uzupełniające wiąże się z przepisem art. 6 § 2
k.k., definiującym miejsce popełnienia czynu zabronionego, jako to miejsce,
w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiąza-
ny, albo gdzie skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub
według zamiaru sprawcy miał nastąpić. Tak określone miejsce działania,
zaniechania, bądź skutku (zaistniałego lub przewidywanego) może znaj-
dować się in concreto w okręgach dwóch lub większej ilości sądów. Ponie-
waż norma zawarta w § 1 nie byłaby wówczas wystarczająca do wskaza-
nia sądu miejscowo właściwego, przeto w § 3 doprecyzowano kryterium
rozstrzygające w takiej sytuacji o właściwości miejscowej sądu. Ten spo-
śród sądów, w których okręgu popełniono przestępstwo jest właściwy, w
okręgu którego najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze (zasada
wyprzedzenia).
Treść przepisu art. 31 k.p.k., przy uwzględnieniu sekwencji kolejnych
paragrafów, nie dostarcza podstaw do założenia przyjętego przez Sąd
Okręgowy, jakoby w § 3 zamieszczono normę niezależną od zawartej w §
1, tj. by dopuszczona była właściwość miejscowa sądu innego niż ten, w
którego okręgu popełniono przestępstwo.
Brzmienie § 3 odpowiada logicznej implikacji. Sformułowano w nim
zdanie złożone z dwóch zdań prostych, które tworzą okres warunkowy. W
pierwszym zdaniu nawiązuje się do normy wyrażonej w § 1 przez objęcie
zasięgiem normowania okręgów wszystkich sądów, w których popełniono
przestępstwo. W drugim zdaniu określa się kryterium, według którego spo-
śród tychże sądów wyłoniony zostaje miejscowo właściwy. Nieuprawnione
jest upatrywanie w tekście § 3 takiej intencji ustawodawcy, która wyrażała-
by się w stwierdzeniu, że jeżeli przestępstwo popełniono w okręgu kilku
sądów, to właściwym miejscowo jest sąd, w którego okręgu najpierw
wszczęto postępowanie przygotowawcze, niezależnie od tego, czy w tymże
okręgu przestępstwo zostało popełnione. Takiemu odczytaniu normy pro-
cesowej z przepisu art. 31 § 3 k.p.k. sprzeciwia się nie tylko wykładnia ję-
zykowa i logiczna, lecz także, w równym stopniu, wykładnia systemowa.
Zwłaszcza argument a rubrica skłania do dokonania jej z odwołaniem się
do treści § 1, wyrażającego normę o charakterze aksjologicznym, wiążącą
właściwość miejscową sądu z miejscem popełnienia przestępstwa.
Wszystkie te metody wykładni wykluczają założenie, że przepis art. 31 § 3
k.p.k. dopuszcza właściwość miejscową sądu innego niż ten, w którego
okręgu popełniono przestępstwo. Prowadzą natomiast do konkluzji, że
ustalone miejsce popełnienia przestępstwa przesądza o właściwości miej-
scowej sądu, a jeśli znajduje się ono w okręgach wielu sądów, do tych tyl-
ko, a nie innych jeszcze sądów, zawęża się potencjalna możliwość wyzna-
czenia miejscowo właściwego według kryterium dodatkowego, tj. wszczę-
cia w pierwszej kolejności postępowania przygotowawczego.
Inne zasady określające właściwość miejscową sądu zawarte są w
art. 32 k.p.k., lecz znajdują zastosowanie wyłącznie w sprawach, w których
nie można ustalić miejsca popełnienia przestępstwa. Szczególne natomiast
uregulowanie co do właściwości miejscowej sądu zawarte jest w art. 33
k.p.k., a odnosi się do spraw, w których tą samą osobę oskarżono o kilka
przestępstw, a sprawy należą do różnych sądów tego samego rzędu. Nie
ma jednak sprzeczności między normami określonymi w art. 31 i 33 k.p.k.
Ten ostatni przepis wskazuje na właściwość miejscową sądu, w którego
okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze, ale jak wynika z
całego jego brzmienia - sądu spośród właściwych według ogólnych zasad,
tj. określonych w art. 31 lub 32 k.p.k.
W realiach sprawy powyższe rozważania wiodą do wniosku, że skoro
miejsce popełnienia przestępstw objętych oskarżeniem zostało ustalone
jako położone w okręgach Sądów Rejonowych w Z. i M., to przepis art. 31
§ 3 k.p.k. nie dawał podstaw do przekazania sprawy Sądowi Rejonowemu
w B. jako miejscowo właściwemu. Nie należy on bowiem do zbioru sądów,
do których odwołano się w § 3 in princ., tj. tych, w których okręgu popełnio-
no przestępstwo. W sprawie, w której miejsce popełnienia przestępstwa
(przestępstw) jest ustalone, art. 31 § 3 k.p.k. nie dopuszcza właściwości
miejscowej sądu, w którego okręgu przestępstwa nie popełniono, nawet
jeśli w jego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.
W niniejszej sprawie, gdy rozpoznanie zażalenia sprowadza się do
kontroli trafności przekazania sprawy sądowi, w którego okręgu nie popeł-
niono przestępstwa, a miejsce jego popełnienia jest ustalone, w ogóle nie
wyłania się zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy pyta-
niem, czy podjęcie pierwszych czynności dowodowych w trybie art. 308
k.p.k. należy uznać za wszczęcie postępowania przygotowawczego w ro-
zumieniu art. 31 § 3 k.p.k. Rozstrzygnięcie tak stawianego zagadnienia nie
może mieć przecież żadnego znaczenia przy rozpoznaniu zażalenia. Nie-
zależnie bowiem od tego, czy za wszczęcie postępowania przygoto-
wawczego uznać czynności procesowe podjęte w trybie art. 308 § 1 k.p.k.
(przemawiałby za tym art. 308 § 6 k.p.k. nakazujący liczyć czas trwania
śledztwa lub dochodzenia od dnia pierwszej czynności podjętej w tym try-
bie), czy też dopiero wydanie formalnego postanowienia o wszczęciu po-
stępowania przygotowawczego, to odpowiedź na zadane pytanie w żad-
nym stopniu nie zaważyłaby na ocenie zasadności przekazania sprawy są-
dowi, w którego okręgu przestępstwa w ogóle nie popełniono. O nietrafno-
ści przekazania niniejszej sprawy Sądowi Rejonowemu w B. przesądza
bowiem to, że w jego okręgu nie popełniono żadnego z czynów objętych
aktem oskarżenia.
Istnienie związku między przekazaną do rozstrzygnięcia kwestią
prawną a rozpoznaniem środka odwoławczego, jest jedną z przesłanek wa-
runkujących dopuszczalność wystąpienia z pytaniem do Sądu Najwyższe-
go w trybie art. 441 § 1 k.p.k. W niniejszym wypadku nie ma takiej zależno-
ści. Dokonanie wykładni art. 31 § 3 k.p.k. w kierunku wskazanym w pytaniu
Sądu Okręgowego nie jest niezbędne do prawidłowego rozstrzygnięcia za-
żalenia Prokuratora Okręgowego w Ł.
Sąd Najwyższy wielokrotnie wyjaśniał, że pytanie prawne nie może
dotyczyć zagadnień hipotetycznych, choćby rozpoznawanie środka odwo-
ławczego dostarczało ku temu inspiracji. Udzielanie bowiem odpowiedzi na
takie pytanie wiązałoby się z dokonywaniem tzw. wykładni abstrakcyjnej, a
to przecież przewidziane jest w innych sytuacjach, niż określona w art. 441
§ 1 k.p.k. (uchwała SN z dnia 13 marca 1997 r., I KZP 2/97, OSNKW 1997
r. nr 5 - 6, poz. 39). W każdym zaś wypadku wystąpienia z zagadnieniem
prawnym powinien być zachowany wymóg istnienia związku między wąt-
pliwościami interpretacyjnymi, a występującym realnie w sprawie układem
faktycznym (uchwała SN z dnia 17 października 1996 r., I KZP 25/96,
OSNKW 1997, z. 1 - 2, poz. 10, postanowienie SN z dnia 19 kwietnia 2000
r., I KZP 6/00 - niepubl.).
W tym stanie rzeczy, skoro zagadnienie prawne, przedstawione
przez Sąd Okręgowy nie wyłoniło się przy rozpoznaniu środka odwo-
ławczego, gdyż jego rozstrzygnięcie pozostałoby bez wpływu na treść
orzeczenia, Sąd Najwyższy uznał, że nie zostały spełnione przesłanki do-
puszczalności wystąpienia z tym zagadnieniem w trybie art. 441 § 1 k.p.k. i
w konsekwencji zdecydował o odmowie podjęcia uchwały.