POSTANOWIENIE Z DNIA 20 LIPCA 2005 R.
I KZP 20/05

Jeżeli wyrok nie został zaskarżony na niekorzyść oskarżonego w
części dotyczącej winy, to sąd odwoławczy, wobec zakazu reformationis in
peius, nie może ani dokonywać nowych ustaleń faktycznych, w tym przez
zmianę opisu czynu, ani w tym celu uchylać wyroku i przekazywać sprawy
do ponownego rozpoznania.

Przewodniczący: sędzia SN R. Malarski.
Sędziowie SN: J. Sobczak, E. Strużyna (sprawozdawca).
Prokurator Prokuratury Krajowej: M. Staszak.

Sąd Najwyższy w sprawie Mariusza K., po rozpoznaniu, przedsta-
wionego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. przez Sąd Okręgowy w B., posta-
nowieniem z dnia 7 kwietnia 2005 r., zagadnienia prawnego wymagające-
go zasadniczej wykładni ustawy:

,,Czy uzupełnienie opisu czynu przypisanego oskarżonemu w części dys-
pozytywnej wyroku, zaskarżonego jedynie na korzyść oskarżonego, o ele-
ment stanowiący znamię przestępstwa, nie narusza zakazów określonych
w art. 434 § 1 k.p.k. i art. 443 k.p.k. w sytuacji, gdy element ten przez sąd
pierwszej instancji został ustalony jedynie w części motywacyjnej wyroku?"

p o s t a n o w i ł odmówić podjęcia uchwały.



U Z A S A D N I E N I E

Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia sformułowane zostało przez Sąd Okręgowy w B. w następują-
cej sytuacji procesowej.
Sąd Rejonowy w B., wyrokiem z dnia 4 października 2004 r., skazał
Mariusza K. za popełnienie przestępstwa określonego w art. 286 § 1 k.k.
Sąd Okręgowy w B., rozpoznając sprawę z powodu apelacji wniesio-
nej na korzyść oskarżonego, powziął wątpliwość, którą wyraził w sformuło-
wanym zagadnieniu prawnym, przedstawionym Sądowi Najwyższemu, w
trybie określonym w art. 441 § 1 k.p.k., do rozstrzygnięcia.
Wątpliwość Sądu Okręgowego sprowadza się do tego, czy w postę-
powaniu odwoławczym, toczącym się na skutek zaskarżenia orzeczenia
wyłącznie na korzyść oskarżonego, po stwierdzeniu, że w części dyspozy-
tywnej zaskarżonego wyroku zostało przypisane oskarżonemu zachowa-
nie, które nie wyczerpuje wszystkich wymaganych przez prawo materialne
znamion przestępstwa, ale ustalenia faktyczne zamieszczone w uzasad-
nieniu wyroku wypełniają wszystkie znamiona przestępstwa, za które
oskarżony został skazany, dopuszczalne jest uzupełnienie przez sąd
odwoławczy opisu czynu zakwalifikowanego przez sąd pierwszej instancji
jako przestępstwo stanowiące podstawę skazania oskarżonego.
Zdaniem Sądu Okręgowego wypowiedzi Sądu Najwyższego na ten
temat nie są jednoznaczne, a zatem rozstrzygnięcie tej kontrowersyjnej
kwestii jest konieczne.
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały,
gdyż w sformułowanym zagadnieniu prawnym nie została spełniona prze-
słanka występowania istotnych wątpliwości interpretacyjnych dotyczących
wykładni przepisów art. 434 §1 k.p.k. i art. 443 k.p.k.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Wniosek złożony przez Prokuraturę Krajową o odmowę podjęcia
uchwały jest trafny. Z treści art. 441 § 1 k.p.k. wynika, że zagadnienie
prawne, które wyłoni się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego i któ-
rego wyjaśnienie jest niezbędne dla rozstrzygnięcia sprawy, sąd odwoław-
czy może przekazać Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia tylko wtedy,
gdy wymaga ono zasadniczej wykładni ustawy. Wystąpienie z pytaniem
prawnym zasadne jest więc wówczas, gdy rozwiązanie zagadnienia o cha-
rakterze prawnym wiąże się z istotnym problemem interpretacyjnym, a więc
w sytuacji, gdy norma ze względu na wadliwą lub niejasną redakcję może
być rozbieżnie interpretowana, co jest niekorzystne dla funkcjonowania
prawa w praktyce. W orzecznictwie Sądu Najwyższego i piśmiennictwie
zgodnie przyjmuje się, że wystąpienie w trybie art. 441 § 1 k.p.k. o roz-
strzygnięcie zagadnienia przez Sąd Najwyższy jest skuteczne tylko w opi-
sanej sytuacji (por. postanowienie z dnia 16 czerwca 1993 r., I KZP 14/93,
Wok. 1993, z. 11, s. 9-10; postanowienie z dnia 28 lipca 1994 r., I KZP
18/94, OSNKW 1994, z. 7-8, poz. 49; postanowienie z dnia 12 marca 1996
r., I KZP 1/96, Wok. 1996, z. 7, s. 20; uchwała z dnia 19 sierpnia 1999 r., I
KZP 23/99, OSNKW 1999, z. 9-10, poz. 50; postanowienie z dnia 17 maja
2000 r., I KZP 7/00, OSNKW 2000, z. 5-6, poz. 51, postanowienie z dnia
22 stycznia 2003 r., I KZP 42/02, niepubl.; R.A. Stefański w: S. Waltor red.:
Rola Sądu Najwyższego w kształtowaniu jednolitości orzecznictwa w spra-
wach karnych, w: Jednolitość orzecznictwa w sprawach karnych, Kraków,
1998, s. 271-282; R.A. Stefański: Instytucja pytań prawnych do Sądu Naj-
wyższego w sprawach karnych, Kraków 2001, s. 254-300; R. Kmiecik, E.
Skrętowicz: Proces karny. Część ogólna, Kraków 2002, s. 45-49).
Zagadnienie prawne przedstawione Sądowi Najwyższemu do roz-
strzygnięcia w niniejszej sprawie nie wymaga zasadniczej wykładni ustawy,
gdyż interpretacja przepisów art. 434 § 1 k.p.k. i art. 443 k.p.k. nie nasuwa,
w rozważanym tu zakresie, szczególnych trudności i nie powoduje rozbież-
ności w praktyce. Od chwili wejścia w życie obowiązującego Kodeksu po-
stępowania karnego, zawierającego w przepisach art. 434 § 1 i art. 443
nowe uregulowanie instytucji tzw. bezpośredniego i pośredniego zakazu
reformationis in peius, Sąd Najwyższy w przedmiocie interpretacji tych in-
stytucji prezentował jednolite stanowisko. Konsekwentnie w szczególności
uznawał za niedopuszczalne uzupełnianie przez sąd odwoławczy opisu
czynu przypisanego oskarżonemu, przez dodawanie do tego opisu wszel-
kich wymaganych przez prawo karne materialne znamion przestępstwa,
których opis ten, przed zaskarżeniem orzeczenia wyłącznie na korzyść
oskarżonego, nie zawierał.
Sąd Najwyższy nie tylko przypominał o wymogu ujęcia w opisie czy-
nu wszystkich elementów zachowania się sprawcy należących do zespołu
ustawowych znamion danego typu przestępstwa (por. np. wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 10 lutego 2000 r., IV KKN 726/98, LEX nr 51393), ale
dobitnie wypowiadał się w kwestii charakteru uchybienia, jakim jest pomi-
nięcie w opisie czynu któregokolwiek ze znamion. W wyroku z dnia 9 lipca
2002 r., III KKN 499/99 (niepubl.), Sąd Najwyższy stwierdził m.in., że rażą-
cym naruszeniem prawa, nie mającym jedynie charakteru formalnego, jest
sytuacja, w której element czynu stanowiący znamię przestępstwa ustalony
zostaje tylko w części motywacyjnej wyroku, natomiast pozostaje poza opi-
sem czynu przypisanego sprawcy w części dyspozytywnej. W innych orze-
czeniach Sąd Najwyższy (por. np. wyrok z dnia 2 kwietnia 1996 r., V KKN
4/96, OSN Prok. i Pr. 1996, z. 10, poz. 14; wyrok z dnia 4 lutego 2000 r., V
KKN 137/99, OSNKW 2000, z. 3-4, poz. 31; wyrok z dnia 9 listopada 2000
r., II KKN 363/00, LEX nr 50909; wyrok z dnia 6 maja 2002 r., V KKN
352/00, LEX nr 54387) wyjaśniał, że zakaz orzekania na niekorzyść oskar-
żonego oznacza, iż w wypadku braku środka odwoławczego wniesionego
na niekorzyść oskarżonego sytuacja jego w postępowaniu odwoławczym
nie może ulec pogorszeniu w żadnym zakresie, w tym również w sferze
ustaleń faktycznych, powodujących, lub tylko mogących powodować, nega-
tywne skutki w sytuacji prawnej oskarżonego. Stąd niedopuszczalność - w
wypadku braku środka odwoławczego wniesionego na niekorzyść oskar-
żonego w tym zakresie - dokonywania przez sąd odwoławczy ,,dookreśla-
nia" znamion przestępstwa przypisanego oskarżonemu nie tylko w części
dyspozytywnej ale i motywacyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8
listopada 2001 r., IV KKN 359/97, LEX nr 51589), gdyż naruszałoby to tzw.
bezpośredni zakaz reformationis in peius przewidziany w art. 434 § 1
k.p.k., ani uchylania wyroku i przekazywania sprawy sądowi pierwszej in-
stancji tym w celu, co naruszałoby tzw. pośredni zakaz reformationis in pe-
ius (art. 443 k.p.k.).
Analiza uzasadnienia postanowienia Sądu Okręgowego, wydanego
na podstawie art. 441 § 1 k.p.k., nie pozostawia wątpliwości co do tego, że
Sąd ten prawidłowo interpretuje instytucje zakazu reformationis in peius
przewidziane w art. 434 § 1 k.p.k. i w art. 443 k.p.k. Z uzasadnienia tego
wynika ponadto, że Sąd Okręgowy w pełni akceptuje rozwiązania zawarte
w obu wymienionych przepisach i podziela pogląd utrwalony w judykaturze
i piśmiennictwie (ilustrowany zresztą przytoczonymi w uzasadnieniu posta-
nowienia licznymi orzeczeniami Sądu Najwyższego), że zakazem reforma-
tionis in peius określonym w art. 434 § 1 k.p.k. oraz w art. 443 k.p.k. objęta
jest także zmiana ustaleń faktycznych prowadząca do pogorszenia sytuacji
procesowej oskarżonego.
Stanowisko Sądu Okręgowego uległo jednak zachwianiu na skutek
błędnego odczytania motywów rozstrzygnięcia zawartego w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 2 lipca 2002 r., II KKN 270/00, LEX nr 55527. Nie-
uprawniony jest bowiem wniosek, że w wyroku tym Sąd Najwyższy dopu-
ścił, jak napisał Sąd Okręgowy, ,,możliwość zmiany ustaleń faktycznych po-
legającej na uzupełnieniu opisu czynu zarzuconego oskarżonemu o braku-
jące znamię pomimo obowiązującego zakazu orzekania na niekorzyść
oskarżonego". Gdyby bowiem, zdaniem Sądu Okręgowego, Sąd Najwyż-
szy także w tym wyroku opowiedział się za kontynuacją dotychczasowej,
jednolitej linii orzecznictwa w przedmiocie wykładni instytucji reformationis
in peius, to ,,nie uchylałby do ponownego rozpoznania zaskarżonych jedy-
nie na korzyść oskarżonego wyroków (...), lecz na podstawie art. 357 § 2
k.p.k. uniewinniłby oskarżonego".
Tymczasem analiza uzasadnienia cytowanego wyroku wcale nie
prowadzi do wniosku, że Sąd Najwyższy opowiedział się za odmienną od
wyrażanej we wszystkich innych orzeczeniach interpretacją zakazu refor-
mationis in peius. Niesłuszne jest bowiem przekonanie Sądu Okręgowego,
że gdyby nie zmiana stanowiska przez Sąd Najwyższy w omawianej kwe-
stii w tej konkretnej sprawie, to istniały przesłanki do uniewinnienia oskar-
żonego na podstawie art. 537 § 2 in fine k.p.k.
Należy podkreślić, że wydanie wyroku uniewinniającego w postępo-
waniu kasacyjnym dopuszczalne jest jedynie w sytuacji, gdy ustalenia po-
czynione przez orzekające w sprawie sądy wskazują na to, iż skazanie jest
oczywiście niesłuszne. Sąd Najwyższy nie jest bowiem uprawniony do do-
konywania w postępowaniu kasacyjnym nowych, własnych ustaleń fak-
tycznych. W omawianej sprawie dokonanie takich ustaleń było, w świetle
zarzutów zawartych w kasacji wniesionej na korzyść oskarżonego, istotne z
punktu widzenia oceny prawnej czynu zarzucanego oskarżonemu. Uza-
sadnienie wyroku zawiera więc przede wszystkim wskazanie w jakim za-
kresie należy, w ponownym postępowaniu merytorycznym, dokonać okre-
ślonych ustaleń niemających wpływu na pogorszenie sytuacji oskarżonego,
ale przeciwnie - zgodnych z kierunkiem zaskarżenia i mających na celu
zweryfikowanie zarzutu podniesionego w jego interesie procesowym. Na-
tomiast zwrócenie uwagi orzekającym w sprawie sądom na uchybienie
(odnotowane zresztą w kasacji) polegające na zaniechaniu obowiązku do-
kładnego określenia przypisanego oskarżonemu przestępstwa, przez uję-
cie w opisie czynu wszystkich ustawowych znamion tego przestępstwa,
dokonane zostało ,,na marginesie" i nie miało w tej konkretnej sprawie cha-
rakteru wskazania ,,co do dalszego postępowania" (w ujęciu art. 537 § 2 i
art. 518 w zw. z art. 442 § 3 k.p.k.).
Należy stwierdzić, że Sąd Najwyższy w żadnym z dotychczasowych
orzeczeń nie zmienił poglądu, który skład orzekający w niniejszej sprawie w
pełni podziela, iż w wypadku, gdy wyrok nie został zaskarżony na nieko-
rzyść oskarżonego w części dotyczącej winy, to sąd odwoławczy, na sku-
tek związania zakazem reformationis in peius, nie może ani dokonywać
nowych ustaleń faktycznych (w tym także poprzez ,,dookreślenie" opisu
czynu), ani uchylać wyroku i w tym celu przekazywać sprawy do ponowne-
go rozpoznania. Stanowisko uznające za niedopuszczalne uzupełnianie
opisu czynu zarzucanego oskarżonemu przez ujęcie w nim wszelkich wy-
maganych przez prawo karne materialne znamion przestępstwa, których
opis ten przed zaskarżeniem orzeczenia na korzyść oskarżonego nie za-
wierał, Sąd Najwyższy wyraził także w innych orzeczeniach, m.in. wyda-
nych później niż wyrok, który wywołał wątpliwości Sądu Okręgowego (por.
np. postanowienie z dnia 26 maja 2004 r., V KK 4/04, OSNKW 2004, z. 6,
poz. 66; wyrok z dnia 12 maja 2004 r., III KK 166/03, LEX nr 110535). Jest
to także pogląd jednolicie prezentowany w piśmiennictwie (por. T. Grzegor-
czyk: Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2003, s. 1112;
W. Kociubiński: Możliwości reformacyjnego orzeczenia sądu odwoławcze-
go - wybrane zagadnienia, PS 2001, nr 7-8, s. 87; K. Marszał: Glosa do
uchwały Sądu Najwyższego z dnia 7 czerwca 2002 r., I KZP 16/02, OSP
2003, nr 2, poz. 24; S. Steinborn: Orzekanie przez sąd odwoławczy nieza-
leżnie od kierunku środka odwoławczego, Gd.St.Prawn. 2003, nr 11, s.
323).
Mając powyższe okoliczności na uwadze Sąd Najwyższy postanowił
jak na wstępie.