Postanowienie z dnia 30 listopada 2004 r., IV CK 286/04

Przewidziana w art. 1150 k.p.c. przesłanka "wzajemności" jest spełniona
także wtedy, gdy stan prawny w państwie pochodzenia pozwala na
stwierdzenie, że orzeczenie polskie mogłoby zostać wykonane, gdyby zostało
przedstawione do stwierdzenia wykonalności organom państwa pochodzenia.

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Barbara Myszka
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku C.R.I. F. I, L.P. D. USA przy uczestnictwie
Polskich Linii Oceanicznych, SA w G. o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu
zagranicznego, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 30 listopada
2004 r. kasacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z
dnia 28 stycznia 2004 r.
uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w
Gdańsku do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania
kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wnioskodawca C.R.I.F. I, L.P. z siedzibą w D., USA wniósł kasację od
postanowienia Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28 stycznia 2004 r.,
oddalającego zażalenie wnioskodawcy od postanowienia sądu pierwszej instancji z
dnia 28 stycznia 2004 r., na mocy którego oddalony został wniosek o stwierdzenie
wykonalności wyroku Sądu Najwyższego stanu New Jersey (USA) z dnia 4 maja
2001 r., zasądzającego od uczestnika postępowania - Polskich Linii Oceanicznych
S.A. w G. kwotę 4 389 398,15 dolarów amerykańskich.
Sąd Apelacyjny stwierdził, że wnioskodawca nie wykazał istnienia wzajemności
w rozumieniu art. 1150 k.p.c. między Polską a stanem New Jersey. Uzasadniając
swoje stanowisko uznał, że w przypadku braku tzw. wzajemności umownej (braku
umowy międzynarodowej pomiędzy państwami) wyłącznie wzajemność faktyczna,
tj. dotychczasowa praktyka sądu państwa pochodzenia orzeczenia, stanowi
podstawę do uznania, że w sprawie zachodzi warunek wzajemności, przy czym
sądy polskie nie są powołane do oceny, czy przychylna orzeczeniom polskim w tym
względzie praktyka sądów albo innych właściwych organów państwa pochodzenia
pozostaje w zgodzie z prawem tego państwa. Sąd Apelacyjny uwzględnił pogląd
uczestnika postępowania, oparty na dołączonej do akt sprawy opinii prawnej, że
,,przestrzeganie wymagania (zasady) wzajemności jest przede wszystkim kwestią
faktu i praktyki sądów zagranicznych w ich stosunku do orzeczeń sądów polskich".
Podniósł ponadto, że nie można domniemywać istnienia wzajemności, a do tego -
w ocenie Sądu Apelacyjnego - sprowadza się stanowisko zawarte w informacji
Ministerstwa Sprawiedliwości przedstawionej w trybie art. 1143 k.p.c. Zgodnie z tym
poglądem, opartym na innej opinii prawnej, wymaganiu art. 1150 § 1 k.p.c.
odpowiada także koncepcja ,,wzajemności ustawowej", mająca zastosowanie wtedy,
gdy w stosunkach między Polską a państwem pochodzenia nie da się stwierdzić ani
wzajemności umownej (nie ma łączącej oba państwa umowy międzynarodowej) ani
wzajemności faktycznej, polegającej na braku jakiejkolwiek praktyki sądów albo
innych organów państwa pochodzenia w zezwalaniu na wykonanie orzeczeń
wydanych w Polsce.
Sąd Apelacyjny uznał, że istnieje - obok braku wzajemności - jeszcze druga
podstawa do odmowy stwierdzenia wykonalności wyroku, a mianowicie
pozbawienie uczestnika postępowania możności obrony przed Sądem stanu New
Jersey (art. 1146 § 1 w związku z art. 1150 § 1 pkt 2 k.p.c.). Wynika to z faktu, że
do doręczonego mu w dniu 13 marca 2001 r. zawiadomienia o przesłuchaniu
dowodowym wyznaczonym na dzień 3 maja 2001 r. nie został dołączony pozew.
Uczestnik postępowania, nie znając treści żądania drugiej strony i jego
uzasadnienia, nie mógł przygotować się do sprawy.
W kasacji wnioskodawca zarzucił naruszenie prawa materialnego, tj. art. 32 ust.
1 Konstytucji przez nierówne potraktowanie wnioskodawcy w stosunku do innych
podmiotów w sprawach o stwierdzenie wykonalności na skutek żądania spełnienia
przez wnioskodawcę wymagania wzajemności, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2
Konstytucji przez pozbawienie wnioskodawcy prawa do sądu, art. 178 ust. 1
Konstytucji przez niedokonanie oceny zgodności przepisu art. 1150 § 1 k.p.c. w
zakresie wymagania wzajemności z art. 32 ust. 1, art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2
Konstytucji i zaniechanie odmowy zastosowania art.1150 § 1 k.p.c. wobec jego
sprzeczności z powołanymi przepisami Konstytucji, art. 176 ust. 2 Konstytucji przez
przyjęcie wadliwego założenia, że sąd nie jest uprawniony do posługiwania się
przepisami zagranicznymi danego kraju co do zapewnienia wzajemności w zakresie
stwierdzenia wykonalności polskich orzeczeń i do dokonania oceny tych przepisów,
art. II ust. 1 i art. III ust. 3 i 5 Traktatu o stosunkach handlowych i gospodarczych
między Rzeczpospolitą Polska a Stanami Zjednoczonymi Ameryki z dnia 21 marca
1990 r. (Dz.U. Nr 97, poz. 467) przez nietraktowanie wnioskodawcy w sposób
sprawiedliwy i równy oraz niezapewnienie mu skutecznych środków dochodzenia
roszczeń i ochrony jego praw, art. 5 ust. 1 pkt a, art. 6 i 15 Konwencji o doręczaniu
za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub
handlowych sporządzonej w Hadze dnia 15 listopada 1965 r. (Dz.U. z 2000 r., Nr 87
poz. 467) przez przyjęcie, że nie było należytego doręczenia wymaganych
dokumentów sądowych dla wydania wyroku, a także art. 6 k.c. przez przypisanie
wnioskodawcy ciężaru dowodu wykazania wzajemności w wykonywaniu orzeczeń
między Polską a stanem New Jersey.
Kasacja oparta została także na podstawie naruszenia przepisów postępowania,
tj. art. 1150 § 1, art. 233 § 1 w związku z art. 328 § 2, art. 382, 227, 232 i 286 k.p.c.
art. 354 w związku z art. 236 k.p.c. art. 148 § 2 w związku z art. 397 § 2 k.p.c. oraz
art. 1146 § 1 pkt 3 w związku z art. 1150 § 1 pkt 2 k.p.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W rozpoznawanej sprawie bezsporna jest kwestia, że w stosunkach między
Polską a stanem New Jersey nie ma ani wzajemności umownej, wobec braku
umowy międzynarodowej, ani wzajemności faktycznej, skoro nie ma praktyki sądów
obu podmiotów w zakresie zezwalania na wykonywanie orzeczeń wydanych w
Polsce i w stanie New Jersey. Kodeks postępowania cywilnego, wskazując na
przesłankę ,,wzajemności" (art. 1150 k.p.c.), nie precyzuje tego pojęcia ani nie
określa kryteriów, jakimi powinien kierować się sąd badający okoliczności istnienia
wzajemności. Sądy obu instancji uznały, że skoro brakuje umowy dotyczącej
wzajemności, to tylko pozytywna praktyka sądów stanu New Jersey w zakresie
stwierdzania wykonalności orzeczeń wydanych przez sąd polski uzasadniałaby
spełnienie, zawartego w art. 1150 k.p.c. warunku ,,wzajemności". Akceptacja
takiego stanowiska prowadzi do efektu ,,błędnego koła", polegającego na
wzajemnym niewykonywaniu orzeczeń wskutek braku ,,pierwszego kroku" ze strony
jednego z dwóch zainteresowanych państw.
Rozwiązanie takiej sytuacji możliwe jest przy uwzględnieniu, prezentowanej w
literaturze z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, koncepcji
wzajemności ustawowej. Jej istota polega na tym, że w braku umowy
międzynarodowej (wzajemność umowna) i jakiejkolwiek praktyki organów państwa
pochodzenia w zakresie stwierdzenia wykonalności (uznawania) polskich orzeczeń
(wzajemność faktyczna), za podstawę oceny spełnienia wymagania wzajemności
przyjmuje się stan normatywny istniejący w tym państwie w odniesieniu do
stwierdzania wykonalności (uznawania) zagranicznych orzeczeń. Innymi słowy,
ustalenie, że w świetle regulacji państwa pochodzenia, orzeczenie polskie danego
rodzaju mogłoby zostać wykonane, gdyby zostało przedstawione do stwierdzenia
wykonalności organom państwa pochodzenia, oznacza stwierdzenie istnienia
wzajemności ustawowej.
Odrzucenie na tle art. 1150 § 1 i art. 1146 § 1 k.p.c. koncepcji wzajemności
ustawowej skutkowałoby tym, że uznawanie i wykonywanie w Polsce orzeczeń
pochodzących z państwa, które również ustanowiło wymaganie wzajemności,
byłoby możliwe tylko wtedy, gdyby to państwo przyjęło koncepcję wzajemności
ustawowej. Paradoksalnie zatem Polska jako państwo uznające (państwo
wykonania) oczekiwałaby wtedy zachowań, które sama neguje. Sąd Apelacyjny,
odrzucając tę koncepcję, podniósł, że dla bytu wzajemności w rozumieniu art. 1150
k.p.c. bez znaczenia jest stan normatywny obowiązujący w stanie New Jersey w
zakresie dopuszczalności stwierdzenia wykonalności zagranicznych orzeczeń
sądowych, sąd polski może bowiem jedynie uwzględniać, nie zaś stosować
przepisy procesowe obcego państwa i to tylko w takim zakresie, jaki jest niezbędny
do rozpatrzenia wniosku o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu
zagranicznego, czy też jego uznania. Ustawodawca odsyła polskie sądy do obcej
procedury i praktyki sądowej celem ustalenia, czy orzeczenie zagraniczne jest
prawomocne i czy podlega wykonaniu w państwie, z którego pochodzi; odesłania
takiego nie można rozszerzać na przesłankę wzajemności.
Rozumowania takiego nie można zaakceptować. Nie wdając się w niewyjaśnioną
przez Sąd Apelacyjny kwestię, na czym polega rozróżnienie na ,,stosowanie" i
,,uwzględnianie" obcego prawa procesowego, podnieść należy, że w doktrynie nie
budzi żadnych wątpliwości pogląd o konieczności stosowania w określonych
wypadkach obcego prawa procesowego, co niewątpliwie przełamuje zasadę lex fori
processualis. Przepis art. 176 ust. 2 Konstytucji w żadnym wypadku nie zakazuje
sądom polskim stosowania obcego prawa procesowego. Wobec tego, że prawo to
nie obowiązuje na obszarze Polski, do jego stosowania dochodzi jedynie wtedy, gdy
wynika to z norm prawa polskiego. Przypadki takie występują często w związku z
badaniem przesłanek uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń
zagranicznych. Przyjęcie koncepcji wzajemności ustawowej, powodujące potrzebę
zbadania obcego stanu prawnego w zakresie uznawania i stwierdzania
wykonalności orzeczeń zagranicznych, nie jest więc niczym szczególnym.
Dla oceny możliwości przyjęcia w rozpoznawanej sprawie istnienia wzajemności
ustawowej konieczne jest przedstawienie prawa obowiązującego w stanie New
Jersey. W aktach sprawy znajduje się - dołączona do wyjaśnienia Ministra
Sprawiedliwości złożonego na podstawie art. 1143 k.p.c. - obszerna opinia prawna
dotycząca możliwości stwierdzenia w stosunkach między Polską a stanem New
Jersey wzajemności na podstawie tamtejszego prawa. Opinia ta, po zastosowaniu
przepisów dotyczących dowodu z opinii biegłego, stanowić może dowód na
okoliczność treści i funkcjonowania prawa stanu New Jersey w zakresie uznawania
i stwierdzania wykonalności orzeczeń zagranicznych. Wprawdzie prawo w zasadzie
nie jest przedmiotem dowodu (art. 227 k.p.c.), jeśli jednak chodzi o prawo
zagraniczne, to zasada iura novit curia nie ma zastosowania (art. 1143 § 3 k.p.c.).
W świetle przytoczonych argumentów za uzasadnione uznać należało zarzuty
naruszenia art. 1150 § 1 k.p.c. przez błędną wykładnię pojęcia ,,wzajemności",
polegającą na uznaniu, że oznacza ona jedynie wzajemność faktyczną, art. 233 § 1
w związku z art. 391 k.p.c. przez wadliwą ocenę dowodu z dokumentu urzędowego,
jakim jest wyjaśnienie Ministra Sprawiedliwości udzielone w trybie art.1143 k.p.c., a
także art. 227 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c. przez uznanie, że przedmiotem
dowodu nie może być treść i funkcjonowanie prawa obcego oraz odwołanie się do
jednej z opinii prawnych załączonych do akt sprawy, mimo że nie ma ona
charakteru dowodu, a jedynie mogła być potraktowana jako stanowisko strony,
która tę opinię złożyła.
Trafny jest również zarzut naruszenia art. 1150 § 1 pkt 2 w związku z art. 1146 §
1 pkt 3 k.p.c. przez błędne uznanie, że uczestnik postępowania pozbawiony został
możności obrony przed sądem stanu New Jersey. Sąd Apelacyjny kwestię tę ocenił
,,na marginesie uwag dotyczących istnienia warunku wzajemności", podkreślając
jednocześnie, że niedołączenie pozwu do wezwania doręczonego uczestnikowi
postępowania na termin przesłuchania dowodowego, uniemożliwiło uczestnikowi
podjęcie obrony przed sądem w stanie New Jersey. Jeśli okoliczność ta stanowiła -
jak zaznaczył Sąd Apelacyjny - ,,drugą przesłankę przemawiającą przeciwko
stwierdzeniu wykonalności wyroku wydanego przez sąd w stanie New Jersey", to
nie powinna zostać oceniona marginesowo. Ocena wspomnianego doręczenia
zawiadomienia o terminie przesłuchania dowodowego dokonana została przez Sąd
Apelacyjny z pominięciem skutecznego doręczenia odpisu pozwu w dniu 18
stycznia 2000 r., jest więc - z punktu widzenia przesłanki przewidzianej w art. 1146
§ 1 pkt 3 w związku z art. 1150 § 1 pkt 2 k.p.c. - oceną niepełną.
Z przytoczonych względów, uznając kasacje za usprawiedliwioną, należało
orzec, jak w sentencji (art. 39313 § 1 k.p.c.).