Postanowienie z dnia 22 lutego 2007 r., III CZP 166/06

Wpis hipoteki przymusowej zabezpieczającej należności z tytułu składek
na ubezpieczenie społeczne następuje na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych (art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 18 grudnia
2002 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz zmianie
niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 241, poz. 2074).

Sędzia SN Henryk Pietrzkowski (przewodniczący)
Sędzia SN Jan Górowski
Sędzia SN Maria Grzelka (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych, Oddziału w R. przy uczestnictwie Bogusława P. i Elżbiety J.-P. o wpis
hipoteki przymusowej zwykłej w nr (...), po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 22 lutego 2007 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Rzeszowie postanowieniem z dnia 2
listopada 2006 r.:
,,Czy uprawnienie (legitymacja) do żądania wpisu do księgi wieczystej hipoteki
przymusowej zabezpieczającej wierzytelność z tytułu składek na ubezpieczenie
społeczne (art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie
ubezpieczeń społecznych, Dz.U. z 1998 r. Nr 137, poz. 887 ze zm.) przysługuje
Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych czy też Skarbowi Państwa
reprezentowanemu przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako dysponenta
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych?"
odmówił podjęcia uchwały.

Uzasadnienie

Skarb Państwa - Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w R. wniósł o
wpis w księdze wieczystej dotyczącej nieruchomości małżonków Bogusława P. i
Elżbiety J.-P. hipoteki przymusowej zwykłej w kwocie 32 840,45 zł z odsetkami od
dnia 1 lutego 2006 r. Powołał się na decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 6 marca 2006 r. stwierdzającą istnienie po stronie Bogusława P. zaległości w
opłacaniu składek na ubezpieczenie społeczne oraz wskazał, że decyzja została
dłużnikowi doręczona i jest prawomocna. Referendarz sądowy uwzględnił wniosek,
dokonując w dniu 10 lipca 2006 r. wpisu na rzecz Skarbu Państwa
reprezentowanego przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Oddział w R. W wyniku
skargi uczestnika Bogusława P. Sąd Rejonowy w Rzeszowie uchylił powyższy wpis
i wniosek oddalił. Stwierdził, że decyzja dotycząca zaległości składkowych jest
nieostateczna, w związku z czym mogłaby stanowić podstawę wpisu hipoteki
kaucyjnej, a nie żądanej przez wnioskodawcę hipoteki zwykłej. W apelacji Skarb
Państwa zarzucił, że dołączona do wniosku decyzja była prawomocna, co
uzasadniało żądanie wpisu hipoteki zwykłej.
Sąd Okręgowy w Rzeszowie przy rozpoznawaniu apelacji powziął wątpliwość,
czy wpis hipoteki przymusowej zabezpieczającej wierzytelność z tytułu składek na
ubezpieczenie społeczne następuje na rzecz Skarbu Państwa reprezentowanego
przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako dysponenta Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, czy na rzecz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych jako odrębnej od
Skarbu Państwa państwowej osoby prawnej.
Przedstawione zagadnienie prawne zostało sformułowane nieprecyzyjnie,
gdyż zasugerowano w nim, że kwestionowane może być uprawnienie Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych do samego występowania z żądaniem wpisu, nie zaś
prawo Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do uzyskania wpisu na swoją rzecz.
Jednakże z uzasadnienia wynika jednoznacznie, że Sąd Okręgowy upatrywał
wątpliwości w kwestii, komu hipoteka przymusowa przysługuje, a więc na czyją
rzecz ma być ustanowiona, a nie w kwestii, kto może występować o jej wpis. (...)
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wątpliwości Sądu Okręgowego dotyczące tego, czy wnioskowany przez
Zakład Ubezpieczeń Społecznych wpis hipoteki przymusowej zabezpieczającej
należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne następuje na rzecz tego
Zakładu, czy na rzecz Skarbu Państwa, jedynie ze wskazaniem Zakładu jako osoby
prawnej, której powierzono wykonywanie praw Skarbu Państwa, powstały w
związku z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 19 września 2002 r., V CKN
1223/00 (OSNC 2003, nr 9, poz. 127). W postanowieniu tym Sąd Najwyższy przyjął,
że nie budzi wątpliwości uprawnienie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, jako
państwowej osoby prawnej, do składania wniosków o wpis hipoteki przymusowej
zabezpieczającej wierzytelności tzw. składkowe, ale nie oznacza to, że
równocześnie Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma uprawnienie do uzyskania
wpisu hipoteki przymusowej na swoją rzecz. Według oceny Sądu Najwyższego,
składki ubezpieczeniowe należące do zasobów Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych stanowią własność Skarbu Państwa, a nie własność Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych, który jedynie na zasadzie powiernictwa zarządza
wydzielonym mieniem Skarbu Państwa. Tym samym, uprawnionym do
hipotecznego zabezpieczenia państwowej wierzytelności z tytułu składek
ubezpieczeniowych jest Skarb Państwa, który też powinien zostać wpisany w dziale
IV księgi wieczystej jako wierzyciel hipoteczny.
Należy zgodzić się ze stwierdzeniem Sądu Okręgowego, że ww. pogląd Sądu
Najwyższego pozostaje w sprzeczności z treścią art. 26 ust. 3 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm. - dalej: "u.s.u.s."), nie oznacza to jednak, że w rozpoznawanej sprawie
powstało przedstawione zagadnienie prawne. Uszło uwagi Sądu Okręgowego, że w
postanowieniu z dnia 19 września 2002 r. Sąd Najwyższy orzekał pod rządami art.
26 ust. 3 u.s.u.s. w innym niż obecnie brzmieniu. Sprawia to, że bez względu na
ocenę stanowiska Sądu Najwyższego, pogląd wyrażony w wymienionym
orzeczeniu stracił aktualność.
Począwszy od dnia 5 czerwca 2001 r. przepis art. 26 ust. 3 u.s.u.s. miał
następujące brzmienie: ,,Należności z tytułu składek są zabezpieczane hipoteką
przymusową na wszystkich nieruchomościach dłużnika" (zob. art. 6 pkt 1 ustawy z
dnia 11 kwietnia 2001 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz zmianie
niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 39, poz. 459). Z tego przepisu nie wynikało, kto
jest uprawniony do hipoteki przymusowej, w związku z czym, jak również wobec
niewyjaśnionego w orzecznictwie i doktrynie charakteru składki ubezpieczeniowej,
zwłaszcza jej kwalifikacji cywilnoprawnej, usprawiedliwione było poszukiwanie przez
Sąd Najwyższy w drodze wykładni funkcjonalnej i systemowej odpowiedzi na
pytanie dotyczące podmiotu, któremu przysługiwała hipoteka przymusowa. Po
upływie niespełna 3 miesięcy od wydania postanowienia przez Sąd Najwyższy art.
26 ust. 3 u.s.u.s. otrzymał nowe brzmienie, w którym obowiązuje od dnia 1 stycznia
2003 r. (zob. art. 1 pkt 10 lit. a ustawy z dnia 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych oraz zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr
241, poz. 2074). Zmiana polegała na wyraźnym oznaczeniu, że hipoteka
przymusowa dla zabezpieczenia należności z tytułu składek przysługuje Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych. Zważywszy, że od dnia 1 stycznia 1999 r. Zakład
Ubezpieczeń Społecznych jest odrębną od Skarbu Państwa państwową jednostką
organizacyjną posiadającą osobowość prawną, nie może być wątpliwości, iż
przynajmniej od dnia 1 stycznia 2003 r. Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
przysługuje uprawnienie do uzyskania na swoją rzecz wpisu hipoteki przymusowej
zabezpieczającej należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne i to bez
względu na koncepcję prawną, jaka legła u podstaw zmiany wprowadzonej w art.
26 ust. 3 u.s.u.s.
W tej sytuacji polemika z poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym w
postanowieniu z dnia 19 września 2002 r. była w rozpoznawanej przez Sąd
Okręgowy sprawie bezprzedmiotowa. Równocześnie nie można przyjąć, że w tej
sprawie w ogóle powstało wskazywane zagadnienie prawne, skoro odpowiedź w
kwestii podmiotu uprawnionego do hipoteki przymusowej wynika wprost z art. 26
ust. 3 u.s.u.s. w brzmieniu obecnie obowiązującym.
Przedstawione zagadnienie prawne nie zasługiwało na podjęcie uchwały także
z innych przyczyn, z których każda mogłaby stanowić samodzielną podstawę
odmowy udzielenia odpowiedzi.
Podmiotem wnioskującym o wpis hipoteki przymusowej był Skarb Państwa, za
który podejmował czynności procesowe zastępca dyrektora Oddziału Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych w R. Tymczasem począwszy od dnia 1 stycznia 1999 r.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych nie stanowi stationis fisci Skarbu Państwa, co
miało miejsce pod rządami ustawy z dnia 25 stycznia 1986 r. organizacji i
finansowaniu ubezpieczeń społecznych (jedn. tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137
ze zm.), w związku z czym nie może już występować w roli państwowej jednostki
organizacyjnej, o której mowa w art. 67 § 1 k.p.c. Ponadto Skarb Państwa nie jest
osobą prawną zajmującą się realizacją zadań z zakresu zabezpieczenia
społecznego. Te zadania zostały powierzone innej osobie prawnej - Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych, który jest wprawdzie państwową osobą prawną i
realizuje zadania Państwa, ale ma własną podmiotowość materialnoprawną i
procesową. Wobec tego, że z wnioskiem o wpis hipoteki przymusowej wystąpił
podmiot nieuprawniony, rozstrzygająca o zasadności wniosku była w pierwszym
rzędzie kwestia braku legitymacji czynnej wnioskodawcy. Do zajęcia stanowiska
Sądu Okręgowego w tej kwestii nie było niezbędne wyjaśnienie, na czyją rzecz wpis
hipoteki miałby nastąpić.
Nie było to niezbędne także dlatego, że bez względu na to, komu w
rozpoznawanej sprawie przysługiwała hipoteka przymusowa, wpis w dziale IV księgi
wieczystej hipoteki zwykłej obciążającej nieruchomość wspólną dłużnika i jego
małżonka dla zabezpieczenia należności przypadających od dłużnika nie mógłby
nastąpić na podstawie doręczonej dłużnikowi decyzji nieostatecznej ani na
podstawie takiej decyzji ostatecznej. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale składu
siedmiu sędziów z dnia 28 października 2004 r., III CZP 33/04 (OSNC 2005, nr 3,
poz. 43), decyzja nieostateczna doręczona tylko dłużnikowi stanowi podstawę
wpisu hipoteki przymusowej obciążającej nieruchomość wspólną dłużnika i jego
małżonka, jednakże taka hipoteka jest hipoteką kaucyjną. Decyzja, która po
doręczeniu dłużnikowi stała się ostateczna, nie może stanowić podstawy wpisu ani
hipoteki przymusowej kaucyjnej, ani hipoteki zwykłej na nieruchomości wspólnej
małżonków, jest natomiast podstawą administracyjnego tytułu wykonawczego, który
jednak musi opiewać na oboje małżonków (por. także uchwały Sądu Najwyższego z
dnia 18 września 2002 r., III CZP 49/02, OSNC 2003 nr 9, poz. 115, z dnia 8
października 2003 r., III CZP 68/03, OSNC 2004, nr 12 poz. 191 oraz z dnia 18
marca 2005 r., III CZP 3/05, OSNC 2006, nr 2, poz. 27). Dopiero tytuł wykonawczy
dotyczący obojga małżonków może uzasadniać wpis hipoteki przymusowej zwykłej
obciążającej nieruchomość wspólną małżonków, nie zaś sama decyzja
administracyjna dotycząca dłużnika, choćby była ostateczna. W sprawie
rozpoznawanej przez Sąd Okręgowy do wniosku nie został dołączony wymagany
tytuł wykonawczy.
Z przedstawionych względów Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały (art.
61 § 1 ustawy z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. Nr 240, poz.
2052 ze zm.).