302

POSTANOWIENIE

z dnia 13 grudnia 2000 r.

Sygn. P. 9/00

Trybunał Konstytucyjny w składzie:

Lech Garlicki - przewodniczący

Jerzy Ciemniewski

Andrzej Mączyński - sprawozdawca

Jerzy Stępień

Marian Zdyb

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym 13 grudnia 2000 r. pytania prawnego Sądu Rejonowego w Wałczu:

1) czy art. 123 § 1 ustawy karnej skarbowej z dnia 26 października 1971 r. (tekst jednolity z 1984 r. Dz.U. Nr 22, poz. 103 ze zm.) jest zgodny z art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 konstytucji, z art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) i z art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284);

2) czy art. 4 ustawy z dnia 3 lipca 1998 r. o zmianie ustawy karnej skarbowej (Dz.U. Nr 108, poz. 682) jest zgodny z art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 oraz art. 235 konstytucji

p o s t a n a w i a:

umorzyć postępowanie z powodu niedopuszczalności wydania wyroku.

Uzasadnienie:

I

1. Sąd Rejonowy w Wałczu postanowieniem z 9 maja 2000 r. (sygn. akt II ko 1114/99), powołując się na art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.), wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego z pytaniem prawnym: 1) czy art. 123 § 1 ustawy karnej skarbowej z dnia 26 października 1971 r. (tekst jednolity z 1984 r. Dz.U. Nr 22, poz. 103 ze zm.) jest zgodny z art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 konstytucji oraz art. 14 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) i art. 6 ust. 1 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284); 2) czy art. 4 ustawy z dnia 3 lipca 1998 r. o zmianie ustawy karnej skarbowej (Dz.U. Nr 108, poz. 682) jest zgodny z art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177 oraz art. 235 konstytucji.

Pytanie prawne dotyczące tych przepisów zostało przedstawione w związku z toczącym się przed Sądem Rejonowym w Wałczu postępowaniem z wniosku urzędu skarbowego w sprawie przeciwko skazanemu prawomocnym orzeczeniem karnym urzędu skarbowego za wykroczenie z art. 94 § 1 ustawy karnej skarbowej z dnia 26 października 1971 r. (tekst jednolity z 1984 r. Dz.U. Nr 22, poz. 103 ze zm.; dalej: ustawa karna skarbowa) w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności.

Sąd Rejonowy w Wałczu uzasadnił pytanie prawne w sposób następujący.

Kara za wykroczenie skarbowe została orzeczona przez urząd skarbowy w okresie po wejściu w życie Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r. Wątpliwości budzi to, czy organ ten mógł orzekać karnie od dnia wejścia w życie konstytucji, której przepisy (art. 45 ust. 1, art. 175 ust. 1 i art. 177) zastrzegają prawo do orzekania i wymierzania sprawiedliwości w sprawach obywateli tylko i wyłącznie sądom. Podobne zastrzeżenie zawarte jest także w powołanych w pytaniu prawnym przepisach aktów prawa międzynarodowego.

W przepisach przejściowych i końcowych konstytucji, zawartych w rozdziale XIII, ustrojodawca nie zachował na czas przejściowy kompetencji organów skarbowych do orzekania w sprawach o wykroczenia skarbowe i niektóre przestępstwa skarbowe, tak jak to uczynił w stosunku do kolegiów do spraw wykroczeń (art. 237 konstytucji). Wynika z tego, że organy skarbowe z dniem wejścia w życie konstytucji utraciły kompetencję do orzekania w sprawach określonych w art. 123 § 1 ustawy karnej skarbowej.

Podobne wątpliwości dotyczą art. 4 ustawy z dnia 3 lipca 1998 r. o zmianie ustawy karnej skarbowej (Dz.U. Nr 108, poz. 682; dalej: ustawa nowelizująca). Ponadto przepis ten “uchylając” stosowanie konstytucji do wskazanej w nim kategorii spraw, jest sprzeczny z jej art. 235.

Mimo, że ustawa karna skarbowa na podstawie art. 11 ustawy z dnia 10 września 1999 r. - Przepisy wprowadzające kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, poz. 931; dalej: przepisy wprowadzające kks) utraciła moc prawną, to wszystkie czynności dokonane zgodnie z jej przepisami są skuteczne, w szczególności prawomocne orzeczenia organów niesądowych podlegają wykonaniu, łącznie z zastępczymi karami pozbawienia wolności.

2. Stanowisko w sprawie przedstawił Prokurator Generalny. Stwierdził, że postępowanie w niniejszej sprawie podlega umorzeniu, ponieważ akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał Konstytucyjny (art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o TK).

Prokurator Generalny oparł uzasadnienie swego stanowiska na następujących argumentach: 17 października 1999 r. utraciła moc prawną ustawa karna skarbowa oraz ustawa nowelizująca. Ponadto art. 4 ustawy nowelizującej ekspirował z powodu upływu czasu jego obowiązywania (art. 2 przepisów wprowadzających kks).

W żadnej ze spraw skarbowych - ani będących w toku, ani po uchyleniu prawomocnych orzeczeń karnych - organy finansowe nie mają obecnie funkcji orzeczniczych (art. 10 przepisów wprowadzających kks). Nawet po uchyleniu przez Ministra Finansów lub finansowy organ orzekający drugiej instancji prawomocnego orzeczenia w sprawie o wykroczenie skarbowe, przy ponownym rozpoznaniu orzekał będzie wyłącznie sąd (art. 10 § 3 przepisów wprowadzających kks w zw. z art. 227-231 ustawy karnej skarbowej). Poza tym te ostatnie przepisy nie są podstawą orzeczenia w sprawie rozstrzyganej przez Sąd Rejonowy w Wałczu. Do żadnych stanów prawnych z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości art. 123 § 1 ustawy karnej skarbowej nie będzie miał zastosowania. Przepis ten utracił rzeczywistą moc prawną.

II

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

Wydanie przez Trybunał Konstytucyjny wyroku zawierającego odpowiedź na pytanie prawne jest uwarunkowane spełnieniem przesłanek określonych w art. 193 konstytucji oraz w powtarzającym jego treść art. 3 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.; dalej: ustawa o TK). Pierwsza przesłanka odnosi się do podmiotu, któremu przysługuje kompetencja do przedstawienia pytania prawnego, a tym samym do zainicjowania sprawowanej przez Trybunał Konstytucyjny kontroli przepisów prawa. Podmiotem tym może być tylko sąd, a nie jakikolwiek inny organ lub osoba. Druga przesłanka jest związana z przedmiotem pytania prawnego. Pytanie to ma dotyczyć zgodności aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą, a zatem z aktem normatywnym mającym wyższą rangę w hierarchicznie zbudowanym systemie prawa. Przesłanka ta została skonkretyzowana w art. 32 ust. 1 ustawy o TK, zgodnie z którym sąd przedstawiający pytanie prawne powinien określić kwestionowany akt normatywny lub jego część oraz sformułować i uzasadnić zarzut jego niezgodności z oznaczonym aktem normatywnym wyższej rangi. Trzecią przesłanką jest istnienie zależności między odpowiedzią na pytanie prawne i rozstrzygnięciem sprawy, w związku z którą dane pytanie zostało przedstawione. Oznacza to po pierwsze, że pytanie prawne może być przedstawione tylko w toku rozpoznawanej przez sąd konkretnej sprawy (przy czym nie ma znaczenia to, w jakim stadium postępowania sąd powziął przekonanie o potrzebie przedstawienia pytania prawnego), po drugie - rozstrzygnięcie pytania prawnego musi mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy, w toku której pytanie to zostało przedstawione. Przesłanka ta jest więc oparta na treści wyrażonego w kwestionowanym przepisie unormowania, a ściślej - na istnieniu między tym unormowaniem a stanem faktycznym rozpoznawanej przez sąd sprawy relacji uzasadniającej zastosowanie danego przepisu w konkretnej sprawie (por. postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 29 marca 2000 r., P. 13/99, OTK ZU Nr 2/2000, poz. 68). Istnienie takiej zależności można przyjąć wtedy, gdy w razie utraty mocy obowiązującej kwestionowanego przepisu ustawowego w następstwie ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niezgodność tego przepisu z konstytucją lub ratyfikowaną umową międzynarodową orzeczenie wydane w sprawie rozpoznawanej przez przedstawiający pytanie prawne sąd będzie miało treść różniącą się od tej, jaką miałoby w razie, gdyby orzeczenie to zostało oparte na kwestionowanym przepisie ustawowym. Do stwierdzenia istnienia wymaganej przez art. 193 konstytucji zależności powołany jest w pierwszym rzędzie sąd rozpoznający sprawę, w związku z którą przedstawione zostało pytanie prawne. Nie wyklucza to jednak możliwości dokonania przez Trybunał Konstytucyjny kontroli prawidłowości stanowiska zajętego w tej sprawie przez sąd przedstawiający pytanie prawne (por. postanowienia Trybunału Konstytucyjnego z: 22 marca 2000 r., P. 12/98, OTK ZU Nr 2/2000, poz. 67, 10 października 2000 r., P. 10/00). Adresatem normy wyrażonej w art. 193 konstytucji jest bowiem zarówno sąd przedstawiający pytanie prawne, jak rozstrzygający to pytanie Trybunał Konstytucyjny. Potwierdza to art. 32 ust. 3 ustawy o TK, zgodnie z którym sąd przedstawiający Trybunałowi Konstytucyjnemu pytanie prawne obowiązany jest nie tylko oznaczyć sprawę, w związku z którą pytanie to zostaje przedstawione, ale i wskazać, w jakim zakresie odpowiedź na nie może mieć wpływ na rozstrzygnięcie tej sprawy. Jeżeli pytanie prawne dotyczy przepisu, który nie pozostaje w określonej wyżej zależności z rozpatrywaną sprawą, to wydanie wyroku przez Trybunał Konstytucyjny jest niedopuszczalne.

Sąd Rejonowy w Wałczu zakwestionował art. 123 § 1 ustawy karnej skarbowej. W dniu wejścia w życie art. 1 pkt 50 ustawy nowelizującej przepis ten uzyskał następujące brzmienie: “w sprawach o przestępstwa skarbowe zagrożone wyłącznie karą grzywny oraz w sprawach o wykroczenia skarbowe orzekają finansowe organy orzekające”. Cytowany przepis zamieszczony został w rozdziale zawierającym przepisy ogólne o właściwości sądów i finansowych organów orzekających. Przewidziana w nim regulacja rozdzieliła właściwość tych dwóch kategorii organów na podstawie kryteriów opartych m.in. na odróżnieniu wykroczeń i przestępstw skarbowych oraz na rodzaju grożącej kary. Pytanie prawne zostało przedstawione w związku ze sprawą dotyczącą wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności orzeczonej przez urząd skarbowy. Zgodnie z art. 245 pkt 2 ustawy karnej skarbowej, organ finansowy pierwszej instancji postanawia o przekazaniu sprawy do sądu rejonowego z wnioskiem o wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, jeżeli ukarany orzeczeniem organu finansowego nie uiści grzywny lub kary pieniężnej w terminie i nie można ich ściągnąć w drodze egzekucji. W sprawach objętych zakresem art. 123 § 1 ustawy karnej skarbowej postępowanie sądowe należy zatem do fazy wykonawczej postępowania karnoskarbowego. Sąd prowadzący postępowanie w tej fazie nie rozstrzyga merytorycznie o przestępstwie lub wykroczeniu skarbowym. Tym samym art. 123 ustawy karnej skarbowej nie jest stosowany przez sąd, a w szczególności nie stanowi podstawy wydanego przez ten sąd rozstrzygnięcia. Oznacza to, że trzecia z oznaczonych wyżej przesłanek warunkujących rozpatrzenie pytania prawnego nie została spełniona.

Niezależnie od tego Trybunał Konstytucyjny uwzględnił przytoczony przez Prokuratora Generalnego fakt uchylenia ustawy karnej skarbowej, w tym jej art. 123, w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 10 września 1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, poz. 930 ze zm.). Ustawa karna skarbowa - a zatem także jej art. 123 - utraciła moc na podstawie art. 2 przepisów wprowadzających kks. W art. 6 przepisów wprowadzających kks ustawodawca przyjął ogólną regułę, zgodnie z którą przepisy kks stosuje się także do spraw wszczętych przed dniem wejścia w życie tego kodeksu, z zastrzeżeniami wynikającymi z art. 7-16 przepisów wprowadzających kks. Ze względu na przedmiot sprawy toczącej się przed Sądem Rejonowym, trzeba wziąć w szczególności pod uwagę regulację zawartą w art. 12 przepisów wprowadzających kks, zgodnie z którą przy wykonywaniu orzeczeń sądu lub rozstrzygnięć finansowego organu orzekającego lub finansowego organu dochodzenia, które uprawomocniły się przed dniem wejścia w życie kks, stosuje się nowe przepisy. Przy czym w sprawach zakończonych prawomocnym rozstrzygnięciem, w których kara lub środek karny nie został wykonany nie wykonuje się zastępczych kar pozbawienia wolności, jeżeli kks nie przewiduje możliwości ich zastosowania (art. 13 § 1 pkt 4 przepisów wprowadzających kks).

Zgodnie z drugim z zakwestionowanych przepisów, a mianowicie art. 4 ustawy nowelizującej, w okresie 2 lat od dnia wejścia w życie konstytucji, w sprawach o przestępstwa skarbowe zagrożone wyłącznie karą grzywny oraz w sprawach o wykroczenia skarbowe orzekają finansowe organy orzekające. Przepis ten ustanawia regulację przejściową, znajdującą zastosowanie tylko przed upływem wskazanego w tym przepisie terminu. Wyrażona w nim norma nie ma wpływu na rozstrzygnięcie sprawy, w związku z którą przedstawione zostało pytanie prawne.

Uwzględniając te okoliczności Trybunał Konstytucyjny stwierdza brak zależności między odpowiedzią na pytanie prawne a rozstrzygnięciem sprawy toczącej się przed sądem przedstawiającym to pytanie. Brak ten powoduje, że wydanie wyroku rozstrzygającego sprawę jest niedopuszczalne, a to uzasadnia umorzenie postępowania na podstawie art. 39 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm.).