Wyrok z dnia 28 października 2004 r.
II UK 66/04

W sprawie o wyłączenie z pracowniczego ubezpieczenia społecznego,
pracownikowi przysługuje status ubezpieczonego, a pracodawca jest zaintere-
sowanym w rozumieniu art. 47711 § 1 k.p.c.

Przewodniczący SSN Zbigniew Myszka (sprawozdawca), Sędziowie SN:
Andrzej Kijowski, Herbert Szurgacz.

Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w dniu 28 paź-
dziernika 2004 r. sprawy z wniosku Zdzisława S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń
Społecznych-Oddziałowi w S. o emeryturę i zwrot świadczenia, na skutek kasacji
wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 3 grudnia 2003 r.
[...]

u c h y l i ł zaskarżony wyrok i poprzedzający go wyrok Sądu Okręgowego-
Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 30 stycznia 2002 r.,
zniósł postępowanie w sprawie, którą przekazał temu Sądowi Okręgowemu do po-
nownego rozpoznania.

U z a s a d n i e n i e

Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Poznaniu wyrokiem
z dnia 3 grudnia 2003 r. oddalił apelację ubezpieczonego Zdzisława S. od wyroku
Sądu Okręgowego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Szczecinie z dnia 30
stycznia 2002 r., oddalającego odwołanie ubezpieczonego od decyzji z dnia 6 lipca
2001 r. odmawiającej mu prawa do wcześniejszej emerytury dla pracowników zwal-
nianych z pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz od decyzji z dnia 20
lipca 2001 r. zobowiązującej ubezpieczonego do zwrotu nienależnie pobranych
świadczeń z tego tytułu w okresie od 1 lipca 1998 r. do 30 marca 2001 r., w łącznej
kwocie 42.480,59 zł. W sprawie tej ustalono, że ubezpieczony w dniu 27 listopada
1997 r. zgłosił wniosek o przyznanie mu prawa do emerytury, przedkładając świa-
dectwo pracy wystawione przez jego ostatniego pracodawcę Henryka B. ,,H.-B.", z
którego wynikało, że był zatrudniony w tej firmie na podstawie umowy o pracę w
okresie od 8 sierpnia do 8 listopada 1997 r. Umowa ta została rozwiązana z powodu
likwidacji stanowiska pracy ubezpieczonego, tj. z przyczyn ekonomicznych dotyczą-
cych pracodawcy. W wyniku tego wniosku oraz złożonej dokumentacji organ rentowy
przyznał ubezpieczonemu prawo do emerytury na podstawie przepisów rozporzą-
dzenia Rady Ministrów z dnia 25 marca 1997 r. w sprawie wcześniejszego przecho-
dzenia na emeryturę pracowników zwalnianych z pracy z przyczyn dotyczących
zakładu pracy (Dz.U. Nr 29, poz. 159). Następnie prawomocnym wyrokiem z dnia 28
marca 2001 r. [...] Sąd Okręgowy w Szczecinie oddalił odwołanie Henryka B. od de-
cyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w S. o wyłączeniu Zdzisława S. z ubezpie-
czenia społecznego pracowników, po ustaleniu, że w okresie od dnia 8 sierpnia do
dnia 8 listopada 1997 r. Zdzisław S. nie świadczył pracy na rzecz pracodawcy Hen-
ryka B. prowadzącego firmę ,,H.-B.", a łącząca te strony umowa o pracę była po-
zorna.
W ramach takich ustaleń Sąd pierwszej instancji uznał, że wiąże go prawo-
mocny wyrok tego Sądu z dnia 28 marca 2001 r., z którego wynika, że ubezpieczony
nie podlegał pracowniczemu ubezpieczeniu społecznemu w okresie od dnia 8 sierp-
nia do dnia 8 listopada 1997 r., gdyż nie świadczył pracy na rzecz Henryka B., a
przeto nie mógł powoływać się na rozwiązanie tej pozornej umowy o pracę z przy-
czyn dotyczących pracodawcy. W konsekwencji nie przysługiwało mu prawo do
wcześniejszej emerytury, a decyzją z dnia 6 lipca 2001 r. organ rentowy zasadnie
odmówił mu tego prawa. Ponadto z powodu świadomego wprowadzenia w błąd tego
organu ubezpieczony został prawidłowo zobowiązany do zwrotu nienależnie pobra-
nych świadczeń emerytalnych na zasadzie art. 138 ust. 1 i 2 (Sąd Okręgowy mylnie
powołał się na art. 133 ust. 1 i 2 pkt 2) ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze
zm., powoływanej dalej jako ustawa o emeryturach i rentach).
Stanowisko takie podzielił Sąd Apelacyjny, który zwrócił uwagę, że w sprawie
zakończonej prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 28
marca 2001 r. [...], oddalającym odwołanie Henryka B. od decyzji ZUS z dnia 26
czerwca 1998 r. wyłączającej z pracowniczego ubezpieczenia społecznego Zdzisła-
wa S. w okresie od 8 czerwca do 8 listopada 1997 r., ubezpieczony był wezwany do
wzięcia w niej udziału jako ,,zainteresowany", ale na rozprawie w dniu 28 marca 2001
r. oświadczył, że nie przystępuje do sporu w takim charakterze. W konsekwencji
prawomocny wyrok wydany w tej sprawie korzysta z powagi rzeczy osądzonej, co
oznacza, że wiąże on nie tylko strony i sąd, który go wydał, ale również inne sądy i
inne organy państwowe (art. 365 § 1 k.p.c.). Zdaniem Sądu Apelacyjnego oznaczało
to, że wyrok ten korzysta z powagi rzeczy osądzonej także w stosunku do ubezpie-
czonego, który nie mógł skorzystać z prawa do wcześniejszej emerytury dla pracow-
ników zwalnianych z pracy z przyczyn ekonomicznych leżących po stronie praco-
dawcy, skoro ,,z ustaleń Sądu" wynika, że w okresie od dnia 8 sierpnia do dnia 8 li-
stopada 1997 r. nie świadczył pracy na rzecz Henryka B. Pozorne zawarcie między
tymi stronami umowy o pracę, a następnie jej rozwiązanie służyło ubezpieczonemu
wyłącznie do wystąpienia z wnioskiem o przyznanie prawa do wcześniejszej emery-
tury. Wobec wyłączenia go z pracowniczego ubezpieczenia społecznego w spornym
okresie ubezpieczony nie spełnił warunków do przyznania tego prawa, ponieważ
jego ostatnim okresem ubezpieczenia był ,,zasiłek dla bezrobotnych". W tak ustalo-
nych okolicznościach sprawy Sąd Apelacyjny potwierdził stanowisko Sądu pierwszej
instancji, że ubezpieczony pobierał ,,nieprawnie na skutek świadomego wprowadze-
nia w błąd organu rentowego" wcześniejszą emeryturę i z tego względu był zobowią-
zany do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń za okres 3 lat wstecz wraz z usta-
wowymi odsetkami (art. 138 ust. 1 i 2 i art. 4 ustawy o emeryturach i rentach).
W kasacji ubezpieczonego zarzucono oczywiste i rażące naruszenie: 1) art.
365 § 1 i art. 366 k.p.c. - wskutek uznania powagi rzeczy osądzonej prawomocnym
wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 28 marca 2001 r. i związania tym
wyrokiem w sprawie ubezpieczonego przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-
nych-Oddziałowi w S., a także 2) art. 244 k.p.c. - przez zamknięcie rozprawy bez do-
statecznego wyjaśnienia sprawy, co spowodowało utrzymanie w mocy niesprawie-
dliwych, bo opartych na niezgodnych z prawdą przesłankach decyzji organu rento-
wego o wstrzymaniu ubezpieczonemu wypłaty świadczeń emerytalnych i nakazaniu
zwrotu pobranych świadczeń w łącznej wysokości 42.480,59 zł. Podniesione zarzuty
skutkują ponadto nieważnością postępowania, ponieważ uznanie związania Sądów
sentencją i uzasadnieniem prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w Szczecinie z
dnia 28 marca 2001 r. spowodowało pozbawienie ubezpieczonego możności obrony
jego praw (art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 2 i 45 Konstytucji) wskutek odmowy
prawa ,,do dowodzenia prawdziwości swoich twierdzeń". Na takich podstawach skar-
żący wniósł o uchylenie zaskarżonych wyroków Sądu pierwszej i drugiej instancji i
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi pierwszej instancji.
W uzasadnieniu skarżący podał, że w sprawie Henryka B. przeciwko Zakła-
dowi Ubezpieczeń Społecznych był wezwany w charakterze świadka. Na zapytanie
Sądu, czy przystępuje do udziału w sprawie w charakterze zainteresowanego odpo-
wiedział przecząco, nie uświadamiając sobie konsekwencji takiego stanowiska, a w
szczególności tego, że w kolejnym postępowaniu sądowym zostanie pozbawiony
możności dowodzenia prawdziwości wykonywania pracy w zakładzie Henryka B. w
okresie od 8 sierpnia do 8 listopada 1997 r. Ubezpieczony ,,tkwił w przekonaniu", że
tamta sprawa dotyczyła ,,niepłacenia składek przez jego pracodawcę". Gdyby było
inaczej, to niewątpliwie przystąpiłby do niej i miałby wówczas możliwość przedsta-
wienia dowodów na okoliczność rzeczywistego świadczenia pracy w spornym okre-
sie. Temu faktowi zaprzeczyli jedynie dwaj uczniowie praktykujący w zakładzie pracy
jego pracodawcy, których zeznania nie były wiarygodne, bowiem rozpoczynali oni
naukę w okresie późniejszym. Natomiast skarżący oferował złożenie zeznań przez
innych pracowników równocześnie zatrudnionych przez Henryka B., a te i inne wnio-
ski dowodowe zostały bezpodstawnie odrzucone, co stanowiło oczywiste pozbawie-
nie możności obrony jego praw.
Ponadto prawomocny wyrok, na który powoływały się Sądy w przedmiotowej
sprawie miał powagę rzeczy osądzonej wyłącznie między stronami oraz tylko co do
tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot rozstrzygnięcia (art. 366
k.p.c.). Skoro ubezpieczony nie był stroną postępowania w sprawie [...], to nie za-
chodziła tożsamość stron wymagana przez art. 366 k.p.c., w konsekwencji prawo-
mocny wyrok w tej sprawie nie korzystał z powagi rzeczy osądzonej w stosunku do
ubezpieczonego. Dotyczy to w szczególności argumentów powołanych w uzasadnie-
niu tego prawomocnego wyroku, którego moc wiążąca dotyczy wyłącznie jego sen-
tencji, a nie uzasadnienia. Oznacza to, że w rozpoznawanej sprawie Sądy były zo-
bowiązane do dokonania własnych wszechstronnych ustaleń oraz samodzielnej
oceny ich wartości dowodowej (art. 233 § 1 k.p.c.), a ich zaniechanie w tym zakresie
stanowiło rażące naruszenie prawa, co doprowadziło do wydania niesprawiedliwego
wyroku.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zarzuty kasacji są usprawiedliwione. W rozpoznawanej sprawie Sąd Apela-
cyjny błędnie odczytał moc wiążącą prawomocnego wyroku Sądu Okręgowego w
Szczecinie z dnia 28 marca 2001 r. [...] w sprawie dotyczącej wyłączenia ubezpie-
czonego z pracowniczego ubezpieczenia społecznego, ale prowadzonej z odwołania
jego pracodawcy od decyzji organu rentowego. Tymczasem sprawa o wyłączenie
pracownika z pracowniczego ubezpieczenia społecznego powinna być prawidłowo
prowadzona z odwołania pracownika jako strony stosunku ubezpieczenia społeczne-
go, który decyzją organu rentowego został wyłączony z obowiązku podlegania temu
ubezpieczeniu. W takiej sprawie status ubezpieczonego przysługuje pracownikowi
wyłączonemu z pracowniczego ubezpieczenia społecznego, natomiast status zainte-
resowanego w rozumieniu art. 47711 § 1 k.p.c. przysługuje jego pracodawcy, który w
stosunku ubezpieczenia społecznego jest płatnikiem składek zobowiązanym do zgło-
szenia pracowników do ubezpieczenia (art. 4 pkt 2a i art. 36 ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych, Dz.U. Nr 137, poz. 887
ze zm.) oraz do obliczania i przekazywania należnych składek z tytułu tego ubezpie-
czenia (art. 17 tej ustawy). Takiemu pracodawcy nie przysługuje prawo do świadczeń
z ubezpieczenia społecznego, których ubezpieczonego pozbawiały wydane w spra-
wie kolejne decyzje organu rentowego o wyłączeniu go z pracowniczego ubezpie-
czenia społecznego, o wstrzymaniu dalszej wypłaty wcześniejszej emerytury oraz
nakazującej zwrot nienależnie pobranych świadczeń z tego tytułu. Oznacza to, że
nawet gdyby decyzja o wyłączeniu ubezpieczonego z pracowniczego ubezpieczenia
społecznego została skierowana przez organ rentowy wyłącznie do jego pracodaw-
cy, który odwołał się od niej, to obowiązkiem Sądu było wezwanie tego płatnika skła-
dek do wskazania ubezpieczonego w trybie art. 195 § 1 k.p.c., którego należało za-
wiadomić o toczącym się procesie i możności (potrzebie) wstąpienia do sprawy w
charakterze ubezpieczonego (art. 195 § 2, 196 i 47711 k.p.c.). To ubezpieczony (art.
4 pkt 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych) został bowiem wyłączony z
pracowniczego ubezpieczenia społecznego, a zatem to jego - jako strony stosunku
ubezpieczenia społecznego - wprost dotyczyły kolejne decyzje o wyłączeniu z pra-
cowniczego ubezpieczenia społecznego, wstrzymaniu wypłaty oraz zwrocie niena-
leżnie pobranych świadczeń emerytalnych. Wezwanie ubezpieczonego w charakte-
rze świadka (jak twierdzi skarżący), lub w charakterze zainteresowanego (na co nie
przystał), nie spełniało wymagań prawidłowego oznaczenia stron w sprawie z odwo-
łania od decyzji o wyłączeniu jego osoby z pracowniczego ubezpieczenia społeczne-
go, co w istocie rzeczy prowadziło do pozbawienia ubezpieczonego możności działa-
nia w tego rodzaju postępowaniu, w którym nie brał udziału jako jego strona (art. 379
pkt 5 k.p.c. w związku z art. 401 pkt 2 k.p.c.).
Równocześnie jednak skoro prawomocny wyrok Sądu Okręgowego z dnia 28
marca 2001 r. został wydany wyłącznie w sprawie z odwołania pracodawcy od decy-
zji organu rentowego o wyłączeniu ubezpieczonego z pracowniczego ubezpieczenia
społecznego, to orzeczenie to korzysta z powagi rzeczy osądzonej wyłącznie pomię-
dzy tymi stronami (odwołującym się pracodawcą a organem rentowym). To z kolei
oznacza, że res iudicata tego wyroku nie dotyczyła ubezpieczonego, który nie był
stroną tego postępowania i nie obejmowała go sentencja wyroku, także w zakresie
tego, co w związku z podstawą sporu stanowiło przedmiot owego rozstrzygnięcia
(art. 366 k.p.c.), zważywszy ponadto, że według utrwalonej judykatury (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia 23 maja 2002 r., IV CKN 1073/00, LEX 55501), moc wią-
żąca prawomocnego wyroku dotyczy związania treścią sentencji, a nie uzasadnienia,
zawierającego prezentację przeprowadzonych dowodów i ocenę ich wiarygodności
(art. 365 k.p.c.).
Powyższe uwagi przeniesione na grunt przedmiotowej sprawy oznaczają, że
pominięcie lub odrzucenie wniosków dowodowych ubezpieczonego przedkładanych
na okoliczność potwierdzenia faktów rzeczywistego świadczenia przezeń pracy w
spornym okresie nastąpiło z oczywistym naruszeniem art. 244, 365 i 366 k.p.c. i to w
stopniu prowadzącym do pozbawienia ubezpieczonego możności obrony jego praw,
co skutkowało nieważnością postępowania zarówno przed Sądem Apelacyjnym, jak i
przed Sądem pierwszej instancji (art. 379 pkt 5 k.p.c. w związku z art. 386 § 2 k.p.c.).
Nieważność postępowania Sąd Najwyższy bierze pod rozwagę z urzędu (art. 39311 §
1 in fine k.p.c.), co w konsekwencji doprowadziło do wyrokowania jak w sentencji - w
zgodzie z art. 39312 k.p.c. oraz art. 386 § 2 k.p.c. w związku z art. 39319 k.p.c.
========================================